Yang. Jaargang 44

[p. 471]

Juli Zeh
Vertaling Jeroen Theunissen & Marc Reugebrink
Tijdelijke Bouwwerken

Toen ik haar achterliet om in een verre stad te gaan studeren, was zij elf en ik achttien jaar oud. Zonder met de ogen te knipperen trok ik naar het uiteinde van de republiek, terwijl zij al begon te krijsen als ze de reiskorf zag, omdat het zoveel betekende als een bezoek aan de dierenarts. Haar landkaart besloeg een gebied in een straal van vijfhonderd meter rond het huis, daar voorbij begon een zee van angst zonder vrienden. Dwars over mijn borst loopt een litteken, een witte, rechte lijn: een spoor van de poging, haar op mijn arm voorbij de onzichtbare grenzen van haar district te dragen. Toen waren wij nog allebei kinderen, en toen al woonde in mijn buik, precies onder het plekje waar zij warm en snorrend lag, mijn slechte geweten. Want ik wilde van huis weg. En dus ook weg van haar.

Op alle zenders speelt Heimat. De ard toont de laatste zes filmen van Edgar Reitz' grote Hunsrück-trilogie. Theater en kunstexposities houden zich bezig met ontheemding, hunkering en het nergens. De culturele bijlagen zijn het erover eens, dat hij voor de Duitsers opnieuw een thema is: de heimat. Voor mijn geestesoog laat dat woord de grashalmen van een niet gemaaide weide heen en weer bewegen in de wind, schuift avondzon achter de horizon van een lieflijk landschap, terwijl stemmen off-camera dialectklanken mompelen. Tot in detail zou ik de met Heimat ondertitelde beelden kunnen beschrijven. En dat terwijl ik niet eens het dialect van mijn eigen geboortestad ken. Dat lieflijke landschap heb ik nog nooit gezien. Het is de grondstof voor medi-

[p. 472]

amanipulatie, vergelijkbaar met de achtergrond in wasmiddelenreclame. Een etiket op een leemte.

Omdat het Duits in tegenstelling tot vele andere talen het woord ‘heimat’ kent, voelt men zich in dit land voortdurend aangesproken om de term van een passende inhoud te voorzien. De duden maakt er zich gemakkelijk vanaf: heimat is de plaats of gemeente waar men geboren werd en opgegroeid is. Maar er ontbreekt iets. Herbert Grönemeyer geeft aan de betreffende algemene opvatting een betere uitleg: ‘Heimat is geen plaats / Heimat is een gevoel’. In een tijdperk van globalisering, economische crisis en verval van waarden kan men een complex begrip als heimat niet simpelweg met banale geografische coördinaten verbinden. Los daarvan is de plaatsgebonden liefde voor de heimat geen eenvoudige kwestie wanneer men van kindsbeen af geleerd heeft dat de grond onder zijn voeten de plek is waar een van de vreselijkste misdaden ooit werd gepleegd. Daarom kan heimat geen concrete plaats zijn, maar is hij veeleer een verlangen of een herinnering. Heimat is liefde, vertrouwen, taal, religie, het gevoel van verbondenheid met andere mensen en ook, als het echt te erg wordt, een breedbekdialect of de zondagse geur van leverkaas en zuurkool. Het polyfone gebabbel doet vermoeden, dat heimat eenvoudigweg alles kan zijn wat het geval is. Zolang het bij meneer of mevrouw X maar een enigszins aangenaam buikgevoel veroorzaakt.

Dat trekken in mijn buik, precies onder de plaats waar de kat altijd lag, nam ik mee toen ik mijn geboortestad verliet. De kat zelf moest blijven, omdat ze op twee dwarsstraten van de huisdeur in paniek geraakt zou zijn. Wat was 650 kilometer tegenover twee dwarsstraten? Dat was niet eens een afstand, dat was een andere aggregatietoestand. Ik heb nooit geloofd dat katten geen geheugen hebben.

Aangekomen in de nieuwe stad merkte ik dat ik iets miste. Zolang het me lukte niet aan de kat te denken, leek het alsof ik uit de lucht was komen vallen. Ik had geen heimwee. Ik besliste dat zoiets een voordeel was, kocht een hond en reed zolang met hem in de auto rond tot hij van zijn reisziekte af was en niet meer kotste.

De mens wil meer dan een geboorteplaats met een postadres. Hij verlangt naar een metafysisch asiel voor zijn transcendentale dakloosheid, naar een hoofdzetel voor zijn ziel, en dus naar het complexe vlechtwerk dat de inwendige mens met zijn uiterlijke bestaan verbindt. Maar hebben we daarvoor zoiets als heimat nodig, een begrip dat elke existentiële vraag vermengt met de knuffelkitsch van geruite keukengordijntjes? Moeten we eerst unisono klagen over de ontworteling van de moderne geglobaliseerde burger, die zijn hoekje vol geborgenheid tegenwoordig mist in de tegelijkertijd groot en klein geworden

[p. 473]

wereld? Ik weet niet eens wie of wat een geglobaliseerde burger is. Het Turkse gastarbeiderskind van de tweede generatie of de oorlogsvluchteling uit Bosnië zijn er zeker niet mee bedoeld. Misschien een meesterbakker uit Castrop-Rauxel, die het liefste naar CNN-nieuwsberichten kijkt. Een ondernemer die zakenpartners in het buitenland heeft. Een Duitse arts die in Denemarken meer verdient. Een verzamelaar van Miles-and-More? Een internet-surfer? Een Hollander die in Hongarije verliefd wordt op een Française?

De meeste van mijn studiegenoten bleken al verschillende lange verblijven in het buitenland achter de rug te hebben terwijl ik als scholiere in het kader van een uitwisselingsproject alleen in Engeland en Frankrijk was geweest. Ik vroeg mij af of ik laf was, of erger nog: honkvast. Dat klonk als ‘levenslang’. Erasmus en Sokrates zonden studenten naar alle landen van de Europese Unie. Mijn kotgenoten en ik planden een toekomstige beroepsactiviteit in internationale organisaties, multinationals of in de diplomatieke dienst. Wij spraken kwaad van kennissen die elk weekend pendelden naar de ouderlijke wasmachine en de zogenaamde oude vrienden thuis. In aanvragen voor practica vulden wij zelfbewust in dat we het gewoon waren om op elk mogelijk moment ‘elders’ te gaan leven. De gedachte aan dat ‘elders’ liet mij 's nachts niet slapen. Ik voelde mij als een tol die alleen maar temidden van een snelle bewegmg rustig recht kan blijven staan.

In de loop van de volgende jaren leefde ik telkens een paar maanden in vijf verschillende landen en bezocht er op reis nog tien meer. De hond begeleidde mij als mobiele representant van de dierenwereld,. Het duurde niet lang voordat wij luchtwortels kregen. Ik leerde om op elke nieuwe plaats een bepaald aantal gewoontes te ontwikkelen, zoals men een tent opzet waar men gezellig in zit, en die zich moeiteloos opvouwen laat wanneer men weer verdertrekt. Zo doe ik het vandaag nog. Direct op de eerste dag zoek ik mijn joggingroute door de nieuwe stad. Zodra ik uitgevist heb in welke winkel ik wijn en hondenvoer kan kopen, op welke fornuisplaat ik pasta kan koken en welke deur ik achter mij kan sluiten om te werken of te slapen, ben ik thuis. Daarbij voel ik mij noch ontworteld, noch geglobaliseerd, maar uiteindelijk rustig. Voor het eerst ervaar ik het gevoel ergens aangekomen te zijn. Paradoxaal genoeg schuilt dat gevoel in de vaardigheid op vreemde plaatsen zo snel en goed mogelijk mijn weg te vinden. Je zou het een draagbare heimat kunnen noemen. Maar in dit inflatoire gebruik van het begrip wordt ook de betekenisloosheid ervan duidelijk. Een draagbare heimat is geen heimat meer.

Ons nieuwe nomadendom is helemaal niet zo nieuw als het alles-wordt-slechter-discours het graag had gewild. Altijd al waren er mensen die voldoende geld, intellect en bewegingsvrijheid bezaten om als onderzoekers,

[p. 474]

krijgsheren, handelreizigers en studiereizigers te globaliseren volgens alle regels van de kunst - of thuis te blijven als ze daar meer zin in hadden. Aan de andere kant waren er mensen die thuis op het stulpje moesten passen en die niet over de middelen beschikten om zelfs maar de dorpsgrens te overschrijden. In ons deel van de wereld is de eerstgenoemde groep zo razendsnel groter geworden, dat we iets wat destijds een voorrecht was tegenwoordig kunnen onderbrengen in de categorieën verlies en bedreiging. Na een onvergelijkbaar lange fase van vrede en welvaart mogen wij ons op een nostalgische manier een beetje ontheemd voelen. Het is echter luxe. En het is koket.

In melancholische ogenblikken herlees ik de definitie van het rechtsbegrip Fliegende Bauten, tijdelijke bouwwerken, in het lexicon: ‘Tijdelijke bouwwerken zijn constructies, die ervoor geschikt en bestemd zijn, om op verschillende plaatsen opnieuw opgesteld en verplaatst te worden. Bijvoorbeeld: circustent, kraam op een jaarmarkt, toiletwagen, carrousel.’

Deze woorden verspreiden een onverantwoorde treurigheid. Opbouwen, Verplaatsen. Verdergaan. Weemoed kan men oproepen door in New York rond te hangen en te smachten naar de ingetogenheid van een Duits provinciestadje. Maar men kan ook in zijn geboorteplaats rondhangen en smachten naar de grote weidse wereld. Het trekken in de buik blijft hetzelfde. Elke stap die we zetten of weglaten, wordt begeleid door het stille getrappel van oneindig vele stappen waarvan we voor altijd afstand hebben gedaan. Het leven is een permanent vervliegen en behoudt zijn ritme door de achtergrondmuziek van de wens naar duurzaamheid. We kunnen naar een heimat of naar den vreemde streven, we kunnen alle mogelijke namen geven aan de melancholie - vasthouden zal ons niets van al die dingen. In elk geval zou het fatsoen ons moeten verplichten een existentiële verlorenheid niet te verwarren met de privileges waarvoor sommige van onze voorouders eeuwenlang gevochten hebben en die negentig procent van de mensheid ons benijdt. Men moet over gewonnen vrijheid niet klagen als was het verloren heimat.

In mijn geboortestad heb ik nauwelijks nog vrienden. Dat bespaart mij marathondiners met kerstmis en op verjaardagen, wanneer ik mijn moeder bezoek. Wat me echter nooit bespaard bleef, was de kat. Ik verdroeg haar vreugde niet als ze eerst mijn stem, dan mijn stappen en ten slotte mijn geur herkende. Ik verdroeg niet dat ze ontzet terugschrok zodra de hond ertussen kwam. Ik negeerde haar, verbood mijzelf haar aan te kijken, naar haar gespin te luisteren, dat in piepen overging als ik vluchtig over haar kop streelde. Ik aaide de hond, voor wie ze ten slotte vluchtte naar de verste hoek van het huis. Tijdelijke bouwwerken. Ze dook opnieuw op zodra we afgereisd waren. Ik was altijd blij om aan de herinnering aan mijn kat te ontkomen. Twee jaar

[p. 475]

geleden is ze op hoge leeftijd gestorven. De herinnering aan haar woont nog altijd als een piepklein, zaadje pijn in het midden van mijn lichaam, daar waar ze het liefste lag. Haar opvolgster was drie dagen oud, toen ik haar in de straten van Sarajevo vond. Vandaag reist ze op de achterbank van de auto mee tussen twee honden in en voelt zich op haar gemak in elke hotelkamer, in elke nieuwe woning, zodra haar bak maar met kattenbakvulling en de schotel maar met kattenvoeder gevuld is.

Misschien hebben we op een dag geen zin meer ons als een circustent te gedragen. Dan zullen wij een plaats zoeken waar we kunnen blijven. Ook dat zou ik niet de herinrichting noemen van een verloren heimat. Eerder de oprichting van een hoofdkwartier.

Juli Zeh, ‘Fliegende Bauten’, in: Alles aufdem Ras en. Kein Roman. Schöffling & co., Frankfurt am Main, 2006, p. 95-102.