Skiplinks

  • Tekst
  • Verantwoording en downloads
  • Doorverwijzing en noten
DBNL - Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren
DBNL - Digitale Bibliotheek voor de Nederlandse Letteren

Hoofdmenu

  • Literatuur & Taal
    • Auteurs
    • Beschikbare titels
    • Literatuur
    • Taalkunde
    • Collectie Limburg
    • Collectie Friesland
    • Collectie Suriname
    • Collectie Zuid-Afrika
  • Selecties
    • Collectie jeugdliteratuur
    • Basisbibliotheek
    • Tijdschriften/jaarboeken
    • Naslagwerken
    • Collectie e-books
    • Collectie publiek domein
    • Calendarium
    • Atlas
  • Periode
    • Middeleeuwen
    • Periode 1550-1700
    • Achttiende eeuw
    • Negentiende eeuw
    • Twintigste eeuw
    • Eenentwintigste eeuw

meer over deze tekst

Informatie terzijde

Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627
Toon afbeeldingen van Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627zoom

  • Verantwoording
  • Inhoudsopgave

Downloads

PDF van tekst (5,48 MB)

XML (1,78 MB)

tekstbestand






Editeur

Cornelis de Waard


Genre

non-fictie

Subgenre

non-fictie/dagboek
non-fictie/natuurwetenschappen/wiskunde
non-fictie/natuurwetenschappen/natuurkunde
non-fictie/filosofie-ethiek


© zie Auteursrecht en gebruiksvoorwaarden.

Journal tenu par Isaac Beeckman de 1604 à 1634. Tome 2: 1619-1627

(1942)–Isaac Beeckman–rechtenstatus Auteursrecht onbekend

Vorige Volgende

[1620]

[8 januari 1620]

Ga naar margenoot+Den 8en Januarij 1620 t'Utrecht. - Alsoo Graeff Erenst van NassouweGa naar voetnoot4) my

[pagina 10]
[p. 10]

Ga naar margenoot+ desen middach te gaste genoodt hadde, soo sach ick in de sale, daer wy met hem aten, een schouwe gelyck andere schouwen, maer ontrent dry voeten boven den heert, int midden van het swarte, was een gadt van ontrent een voet int vierkandt, daer de vlamme seer introck; ende ontrent vier ofte vyff voet hoogher, binnen in de schouwe, quam den roock ende eenighe sprinckelynxkens uyt, ende dat bovenste gat was byna soo breet als de schouwe, ongeveerlyckGa naar voetnoota) drye voet. Andersins was de schouwe gelyck alle andere schouwen, alsoo dat die opGa naar voetnootb) dat beneenste gat niet geledt en hadde, en soude geen verschil van andere ordinaire schouwen konnen gemerckt hebben.

Dit maecksel houde ick voor goet tegen den roock. Want al en trock daer al den roock niet door, het maeckte nochtans tocht. Want dat hol van binnen wiert nootsakelyck seer heet, omdat het vier daer soo dicht aen ende in quam ende dat het alleen besloten was; ja, souder koude locht in komen, soo moest eerst de vlamme des viers doorgaen ende een deel daervan mede dragen, want van boven en konde de locht daer niet wel in vallen, omdat de schouwe hooge is ende den tocht opwaerts gaet. Want daer de wint van boven altemet daerin slaet, is maer somtyts, ende alst is, soo wort de warme locht, die in de schouwe is, daer | voornemelyck van boven ingedreven, ende niet de locht, die buytenshuys was, want die en kompt niet wel soo verde, maer sy dryft de binnenste locht slechts nederwaerts. Dit hol dan soo veel warmer wordende dan de reste van de schouwe, soo wort de locht daerin seer verdunt, waerdoor de plaetse seer ydel wort ende treckt derhalven yet naer sich; ofte, om beter te seggen, de locht, die dringht sich daerin om de plaetse te vullen.

Ergo vooreerst, soo is daer tocht gemaeckt. Nu dewyle de locht van binnen met veel vier gemenght is, soo isse lichter dan de ander locht; waeruyt volcht, dat se oock opwaerts gaet, soodat den tocht opwaerts vlieght, gelyck oock te sien is in een evenwydige buyse, die opt vier staet, hoe de vlamme, hitte ende roock daerdoor Ga naar margenoot+opwaerts treckt. Maer nu kompt hier dat noch by, dat het opperste gat veel wyder is dan het onderste, daer de hitte eerst in kompt, twelck oock al wat schynt te helpen. Want dewyle het vier sich met de locht int gat menghde, maeckt dat de locht veel meer plaetse beslaen moet dan te vooren. Soo begeeft sich de locht van sellfs na boven, daert wytst is, omdat de eynghte terstont vol is. Twelck men sal mogen ondersoecken een buyse leggende met het nauste eynde int vier ende met het heel wyt eynde vant vier evenwydich; dewyle dan de buyse, alsoo leggende, het vier om geen ander reden tersydewaerts uyttrecken en kan, indient door die buyse treckt, soo en ist nergens anders om dan omdat se aen het eynde, dat uyt het vier is, soo wyt is.

Ten laesten, alsser een kleyn windeken van boven in de schouwe waeydt ende in dit gadt begindt te komen, soo stoot sy altyt sich tegen de kanten van binnen, dewyle het gadt <hoe>Ga naar voetnootc) leeger hoe nauwer wort; ende het windeken verliest so altyt wat van synen tocht. Doch eenen grooten windt dringht niettegenstaende al dat geseydt is, evenwel door ende maeckt het te roocken.

[pagina 11]
[p. 11]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Pueris praescribendi sunt potissimum tales libri qui cum eleganti sermone etiam rem ipsam continent. Sic AeneisGa naar voetnoota) Virgilij, si belgicè duntaxat extaret, non legeretur; Georgica verò etiam belgicè cum utilitate possent doceri.

 

Ga naar margenoot+Men trambleert altyt een note hoogher dan men is, twelck ge | schiet, acht ick, omdat het soetste geluydt gaet van boven naer beneden: Arist. Probl., sect. 19, quaest. 33Ga naar voetnoot1). Nu soo soeckt men dat noch beter te maken door het trambleren, twelck geschiet doordien dat de volgende leegher note een tertie maeckt met de tramblant note. Alsmen springht, soo en kompt dit soo in geen consideratie omdat de soeticheyt niet int veel springhen, maer int by trappen afgaen gelegen is. Ende also maeckt men het soetste noch soeter omdat het gesangh alsoo eyndicht. Maer alsmen met de leegher note trambleren soude, soo soumen een tertie maken tegen de note, die voorby is, ende int leste oogenblick van het trambleren dier note, soo volghtGa naar voetnootc) de leegher note selve, die tegen de voorgaende een secunde maeckt. Het mocht wel goet syn int begin van het trambleren der note, omdat de voorgaende noch versch is ende soo blyckt de tertie claer, maer het wordt hoe langer hoe slechter omdat de volgende verwacht wordt, daer se dan maer een secunde tegen en maeckt, ende de musycke wordt <onsoet>Ga naar voetnootd). Niettegenstaende en waert niet vrempt int opgaen met de leeger te trambeleeren.

 

Ga naar margenoot+Aldus singht men t'GelooveGa naar voetnoot2) t'Utrecht:



illustratie

 
Wy ge loo ven in ee nen Godt al leyn /
 
Hy sor get voor ons dach en de nacht / Het staat al les in sy ner macht.
[pagina 12]
[p. 12]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Mirantur multi praestigiatores, quos vocant, ostendere aliquibus facies quasdam quae in toto cubiculo non sunt. At si rem optimè consideremus, id hoc pacto fieri poterit:

Omnis labor situs est in eo ut species visibiles multae à facie exeuntes, colligentur. Si enim vulgari tantummodoGa naar voetnoota) ratione species faciei, extra cubiculum positae, foraminiGa naar voetnootb) januae rotundo incidant, atque ita cubiculum intrent, necessarium erit omnes eas species, in cubiculo divergentes, iterum speculo concavo colligi in unicum punctum, ut ita monoculo duntaxat facies dicta cum omnibus coloribus cernatur, eo modo ac si oculus ipsi foramini admotus foret. At si species extra cubiculum colligantur atque ita collectae in foramine conveniant, poterunt eae speculo apto in cubiculo incidentes, etiam binis nostris oculis rem visam repraesentare coloratam; et quidem erectam etsi planoGa naar voetnootc) speculo incidat, quia extra cubiculum poterit converti. Sciendum enim eam partem tunc rei visae, quae à januâ aversa est, cubiculum ingredi debere, cùm aliàs ea pars, quae januae opponitur, ingrediebatur, cùm solum intra cubiculum specula collocarentur.

 

Ga naar margenoot+Diet met geluyt soeckt beweginge te verwecken in s'menschen herte, die moet vooreerst het propoost na de gelegentheyt van de saecke weten te seggen, gelyck een goet predicant, sommige syllaben ende heele commata traegh oft rasch of scherp etc. pronuncierende. Daernaer, na die pronuntiens natuere, een gedicht ofte rym formeren; daernaer na de nature deses gedichts een gesanck maken ende ten lesten na de nature deses gesancx een harmonie ordineren. Vele bewegen alleen door het bequaem seggen, andere door het bevallich dichten alleen, andere alleen door haren soeten sanck, ende vele alleenlyck door kerckelyke harmonieuse overeenstemmende consonantien. Wat soudt dan worden, waren dese vier soorten by een seffens gebruyckt!

[19 januari 1620]

Ga naar margenoot+T'Utrecht anno 1620, den 19en Januarij, stylo novo, ut soleo. EGa naar voetnoot1).

Men soude sich mogen verwonderen, waerom dat het in de wolcken donderen kan, dewyle sy doch anders niet dan waterachtige, dat is vloeyende, sachte lichamen en syn.

Tot verklaringe hiervan kompt my in den sin, dat ick eens over vyff of ses jaren, als ick noch te Zyrickzee keersmaker wasGa naar voetnoot2), een panneken met roet op heete kolen sette ende liet het roet geweldich heet worden, ende dan goot ick er een weynich

[pagina 13]
[p. 13]

Ga naar margenoot+ kout water in. Eenen cleynen tyt daernaer, ontrent dat men soude konnen 100 tellen, begont int panneken te | tieren en te beeren ende bywylen te poffen, gelyck een roer, alsoo dat t'elcken poffe wat roets uyt het panneken spronck. Dit syn immers mede al sachte lichaemen ende nochtans hoort mender sulck een getier van.

De reden van dit poffen mach dese syn: Als het water int roet gegoten wort, soo sinckt het tot in den bodem van het panneken onder, al het roet formerende sich onder na de forme van de concaviteyt van den bodem ende het opperste vlack licht waterpas. Dit soo synde, soo wordt het middelste deel des waters oppervlack aldereerst heet ende vlieght op; daerna hetgene, dat in deses plaetse compt, ende alsoo by beurte, totdat het al uyt gedompt is. Daer gaet wel, al krakende ende barende, geduyrich wat uyt, maer dat gaet niet alleen van <de>Ga naar voetnoota) midden, maer van de geheele superficie des waters ende en werpt geen roet uyt, omdat elck deelken aen syn oort doordringht. Maer hetgene dat in de midden is, wort met sulcken haest tot vapeur gemaeckt, datter een groot deel seffens ende door één plaetse moet doorbreken. Ende dewyle het roet syn swaerte heeft ende taeyheyt, soo light het styff op den gemaeckten dampt, dewelcke int eerste soo licht niet en is, dat hy het roet can opstooten ende sulck een gat maken, daer hy door mach. Daerom wort hy van het roet alwat ineengedrongen, totdatter noch al meer hitte met den damp gemenght wort, ende alsoo noch lichter gemaeckt. Nu, als den damp soo licht is, dat hy het roet doet wycken, soo ryst dat deel des roets, dat op den damp lach, wat opwaerts hooger als het oppervlack van het roet int panneken; maer een vloyende substantie synde, soo en blyft het roet soo uytgepuylt niet staende, maer valt ter syden aff, sich waterpas soeckende te maecken met de reste vant roet. Maer ondertusschen is den damp wat hooger geresen, alsoo dat hy nu sooveel gewichs opt lyff niet en heeft als te vooren; daerenboven soo blyft hy al lichter wordende ende spreyt sich nu wyder uyt, niet meer soo gedrongen synde. Dit aldus samen comende, raeckt den damp in een oogenblick noch wat hooger, ende hoe hooger hy kompt, hoe hyt noch al gemacklycker heeft om uyt te vliegen. Waerdoor het geschiet, als hy begint over het roet de overhandt te crygen, soo is hy in een oogenblick omhooge; ende alsoo het roet soo haest niet wycken en kan, soo vlieghter een deel van mede uyt het panneken omhoogeGa naar voetnootb). Denckt dat dien damp anders niet en is, onder het roet noch synde, dan gelyck een geperste locht in een ballonse, die op de aerde gevallen synde, begint te steuyten, oft gelyck een seeve van snaren, daer den bal op | gevallen is, of gelyck een gebogen stalen latte, die metterhaest sich weder oprecht, ende met cracht wederom keert.

 

Ga naar margenoot+Anthonius AEmiliusGa naar voetnoot1) seght, dat de sloten stram syn, dat is moyelyck open

[pagina 14]
[p. 14]

Ga naar margenoot+ ende toeschuyven alst vriest. Twelck geschieden moet omdat de vapeuren, die doorgaens alom optrecken, aent yser dan vervriesen. Blyckt, datse oock aent yser binnenshuys comen, omdattet daer oock mettertyt verroest, alst stille light ende nergens inGa naar voetnoot1).

 

Ga naar margenoot+Ick was over een dach of twee in de Bibliotheke t'Utrecht ende sach daer Baptistam PortamGa naar voetnoot2) ende las juyst, dat hy oock geobserveert heeft, dat de voys door gesloten buysen onder de aerde seer verre can gehoort worden, twelck my dient tot bewys van hetgene ick voorenGa naar voetnoot3) daervan geschreven hebbe.

 

Ga naar margenoot+Om in een korten tyt musycke te leeren, soo behoort men maer één mode alleen eerst te leeren ende van die mode maar één partye, ende bovendien te maken, dat men altyt deselvige noten op één hooghte songe, twelck men doen kan alsmen synen toon neempt na een fleute ofte eenich ander instrument, dat onveranderlyck is. Ende dit op dat fondament, dat men maar één dinck seffens en behoort te leeren, want dan is de geheele attentie ende intentie met dat alleen besich.

 

T'geneGa naar voetnoot4) rechts te vooren geseydt is, dat de sloten, alst vriest, moyelycker toe gaen dan andersints. heb ick selver daernaer waer bevonden.

 

Ga naar margenoot+T'en gaet in de musycke met de reGa naar voetnoota) niet gelyck met de ut ende met de fa, want voor de re en set men geen cruysken ‘♯’Ga naar voetnootb); dat is te seggen de re en wort int singen niet verhoocht, gelyck de ut ende fa doen als de cadentien daerin comen, als by exempel fa mi re ♯ ut re. Maer in re singht men fa mi re mi sonder | cruysken aen re te stellen.

Die reden is, omdat men in sulcken cadentien de noten, die boven mi staen respecteert, want mi is een finael note, alsoo dat de cadentie daer sluyten soude moeten.

[pagina 15]
[p. 15]

Ga naar margenoot+ De cadentien dan, hebbende haer respect na boven, soo sien se oock op fa, die boven de mi staet, comende van boven naer beneden, gelyck Aristoteles in ProblematibusGa naar voetnoota)Ga naar voetnoot1) geseyt heeft. Dit soo synde, soo soude in de cadentie van drye noten gewach moeten gemaeckt worden ten minsten. Want in twee noten en bestaet geen consonantie, die neffens een staen, maer fa miGa naar voetnootb) staet een halven toon vaneen; ende soude dan oock mi ♯ re eenen halven toon syn, soo en konden de drye noten ♯ re, mi, fa t'samen maar éénen toon maken, dat is een dissonantie. Daer nochtans de musycke verheyst, soo haest alsser een dissonantie gehoort wordt, datter terstont een consonantie na volge, ende geen twee dissonantien achtereen, twelck geschien soude in ♯ re mi fa. Want het diminueren ende het voorschrevenGa naar voetnootc) respect brenckt altyt de fa boven mi.

Dan, het gebeurt wel, dat men een soete ♭ set voor de note, die boven dese re compt, alse oock la mach geheeten werden, gelyck la fa la sol fa, maer dan heeft se haer respect naer beneden, alwaer de volgende note geen halfftoon en is. Men seght oock wel la fa fa sol, of nederwaerts sol fa fa la, maer dan en wordt de mi niet genoemt; twelck in tertio modo, daer de principale note in mi bestaeta), geen cadentie maken en kan. Oock so syn de noten inderdaet la sol fa mi ende niet sol fa mi re die geschieden, als men de halfftoonen door licentie wat verset.

 

Ga naar margenoot+Mr VerhaerGa naar voetnoot2) heeft my geseydt, dat alsmen de noten breeckt, dat is alsmen diminueert tegen andere noten, dat de beste diminuatie is als de tweede note dissoneert tegen de andere, alsoo oock de vierde etc., ende de onpare, als eerste, derde, vyfde, consonandt syn.

Twelck soo wel accoordeert met myn inventie of meditatie van het daveren van de snareGa naar voetnoot3), alwaer ick segge, dat de soeticheyt bestaet in unisono ende dissono, dat is dat de ictus in een octave overhans coincidere ende in een quinte gelyck 2 tegen 3 etc. Daerom is de voorsz. diminuatie de beste, die alsoo met overhanse dissonantien gemenckt is, omdat se rasch weghgaet ende verandert (want heele noten en souden alsoo tegen een niet sluyten). Soo veel te meer sal dit daveren soet syn, omdat het veel rasscher subytelyck toegaet dan het diminueren, ja selffs dan het trambleren. | Ende waerom brenght het trambleren in de clavercyne soo veel lieflyckheyt ende soeticheyt mede dan om dieswille, datter by beurte dàn ongelyckheyt, dàn gelyckheyt met een subyte ende snelle veranderinge gehoort wort? Want de toetse daer de middelste vinger op kompt, is de rechte note vant gesangh ende derhalven soet; maer daer annularis digitus op clopt, die scheelt een secunde van d'ander ende sy dissoneert daartegen, alsoo dat door de subyte veranderinghe die twee noten

[pagina 16]
[p. 16]

Ga naar margenoot+ schynen seffens gehoort te worden, te weten de rechte note ende de andere note, die der bystaet, dewelcke, soo se alleen getoetst wiert, soude het gesanck bederven. Alsoo gaet het ende veel subyter ende aerdiger met het daveren der snaren, daer ick de reden der consonantien uyt gevonden hebbenGa naar voetnoot1).

 

Ga naar margenoot+Virg., I Georg: Aut bucula caelum | suspiciens, patulis captavit naribus aurasGa naar voetnoot2).

Quod fit quia aer vaporibus aqueis intermixtus est, unde contingit uno hausto, non tantum aeris hauriri ac coelo sereno: vapor enim non cedit invicem aeris, nam est aqua igni mixta.

 

Ga naar margenoot+Mr VerhaerGa naar voetnoot3) seght, dat syn meester SweelinghGa naar voetnoota)Ga naar voetnoot4) hem geleert heeft, dat altyt de note, die springht, al waert maer op een tertie, moet accorderen, ende en mach niet discorderen. Quam praerogativam saltûs memini in aliâ re, antè memoratâ, me quoque observasse; vide locumGa naar voetnoot5).

 

Ga naar margenoot+T'gene rechts voorenGa naar voetnoot6) geseydt is, dat de sloten, alst vriest, stram syn, geschiet, acht ick, voornementlyck alst wack weder is ende dat de vapeuren op vliegen in de locht, ende oock aen de glasen vervriesen. Twelck soo synde, soude men dit oock konnen houden voor een teecken van toecomenden reghen.

 

Ga naar margenoot+Asthmatici tempore nebuloso affligi dicuntur inopiâ spiritûs, ac non nisi erecti spirare.

Cujus rei ratio eadem videtur quam de fungis antèGa naar voetnoot7) attuli, viz. vaporem, aeriGa naar voetnoote) immixtum, aeris particulas à se invicem distantiores efficere, adeò | ut uno haustu <pulmones> nonGa naar voetnootf) tantum aeris attrahant ac si coelum foret serenum, pectore vaporem cum aere mixtum attrahenteGa naar voetnootg). Cùm autem asthmaticorum pulmo non sit capax, non sufficit ijs is aer. Non quidem inficiari possum vaporis materiam nonnihil plenitudinis ijs afferre cùm sit aqua, sed cùm videamus multum potum in pulmones inter bibendum irrepere, sitque hic vapor ejusmodi ut continuò exhalet. Ac sicGa naar voetnooth) existimo inopiam aeris eos maximè infestare.

 

Ga naar margenoot+Op de klavercyne en deught de specie niet van e gis c alsmer lange op staen soude, maer mach gesalveert worden als e gis h daer stracx na volght; maer niet met

[pagina 17]
[p. 17]

Ga naar margenoot+ f gis c want die is oock quaet, alsoo dat f gis niet en deught noch oock gis c. Soo en deught oock niet f a cis ende voorts alle twee tertie majors.

Ga naar margenoot+Hieruyt ende uyt diergelycke quade specien, die Mr VerhaerGa naar voetnoot1) my toonde, bevinde ick, dat dis ende b mol een soete halfthoon boven d ende a staen ende dat cis fis gis eenen andern halven toon staen boven c f g. Waeruyt nu alle valsche specien lichtelyck van selffs konnen gevonden worden, ende hoe dat b ende dis voor soete fa-en gebruyckt worden, ende cis, fis gis voor noten, die int singen met cruyskens geteykent worden etc.

[22 februari 1620]

Den 22en Februarij t'Utrecht.

Ga naar margenoot+Mappa mundi quae pendet in hujus rectorisGa naar voetnoot2) <scholâ>Ga naar voetnoota), nunc laxa est et incontenta. Est autem jam aura humida; antè verò, cùm gelaret, admodum concinnè erat tensa.

Cujus rei ratio est, quia, dum gelat, calor primùm ex aere, deinde etiam è reliquis rebus effluit secumque rapit humorem cui erat mixtus. Cùm autem humor existens in mappae substantiâ, auxerit eam amplioremque reddiderit ob conjunctinem abundantioris materiae, necesse est, abeunte hoc humore, mappae substantiam esse minorem; et quia partes mappae propriae, ob ingressum humoris, magis erant disjunctae quàm pro naturâ suâ, necesse est eas ad pristinum suum statum resilire, eo modo quo lamina chalibea, flexa primùm et dein dimissa, ad pristinam constitutionem resilit; violentiùs quidem et celeriùs quàm mappa haec, at non dissimiliter. Exit autem calor quia aer circumstans est frigidus, calorque perpetuò fluens extrinsecus non restauratur; ingreditur verò humor substantiam mappae cùm aer est humidior ipsâ mappâ. Tunc enim aer extra mappam est crassior et densior quàm is, qui est in poris mappae; incumbit igitur aer extrinsecus intrinseco et, quia in hoc est plus vacui, admittit extrinsecum humorem a gravitate aeris pressum, imò expressum, in poros mappae, eo modo quo aer se insinuat in quemvis locum magis vacuum quàm ipse est. Cùm autem is humor calidior poros ingressus est, calore suo aerem, in poris praeexistentem, dilatat atque hoc pacto non solum mappae, sed etiam januae innumeraque alia dilatantur tempore pluvioso; siccâ verò tempe | state Ga naar margenoot+contrahuntur.

Haec ita contingunt cùm rei pori sunt exiguiGa naar voetnootb), adeò ut humor in ijs exiguus possit cum calore ferè totus evolare. Quod poris parvis contingit quia singulis humoris particulis plus caloris junctum est quàm ubi multus humor simul collectus est absque intermedijs fibris ligneis etc. Nam ijs fibris etiam adhaeret quidem calor qui et eam humoris particulam contingit, qui, cùm evolat, nec possit quicquam è fibris secum rapere, rapit secum partem humoris: non enim calor nudus exit, nec etiam nimis multo humore vestitus. Tum enim reliquum deserit fertque secum tantum

[pagina 18]
[p. 18]

Ga naar margenoot+ quantum possit. Calor igitur, qui fibrisGa naar voetnoota) adjungebaturGa naar voetnootb), non impeditus, fibrarum substantiâ nudus, evolaret nisi humori occurreret.

Quando ergo humor aqueus in magnis poris est collectus, ex quibus calor exiguum quid humoris educit plurimumque in ijsdem relinquit, tum is relictus humor congelatur fitque moles major <et>Ga naar voetnootc) rem ipsam dilatat, sicut alibiGa naar voetnoot1) explicavimus. Alsoo vriesen de steene wel uyt de aerde ende worden los ende kommen hooger, alsoo dat de deuren niet wel toegaen, ende komen de steenen oprysende.

 

Ga naar margenoot+Mr VerhaerGa naar voetnoot2) heeft my geseydt, dat men in den 51en Psalm in den tweeden regel, aen de woorden: ‘goetheyt niet om volprysen’Ga naar voetnootd), singht, in de kercke ende allom, de sol scherp, dat is in stede van mi mi fa sol la sol la gaet het of men songe ut ut re mi fa mi fa.

De reden is omdat de laetste sol scherp moet syn noodtsaeckelyck om de cadentiewille. Soude dan de sol, die onder ‘om’d) staet, syn natuyrlycke plaetse behouden, soo en soude sol la sol niet harmonieus syn. Want sol la staet een heelen thoon van een, ende la sol eenen halven, ende sol sol oock eenen anderen halven, ergo soo soudender drye noten achtereen komen, die al tegen malcanderen dissoneerden, twelck niet en deucht, want de derde note moet altyt consoon syn ende daer en mogen geen twee dissonantien achtereen komen, maer naer suyr terstont soet, gelyck men int trambleren ende diminueren oock gewaer wort. Ergo volcht, dat de twee ‘sollen’d) effen in unisoon moeten staen. Soo is dan la van de sol een halff toon; maer mi is van la een quarte; soo moetender dan tusschen mi en sol twee heele toonen comen als ut re mi.

 

Ga naar margenoot+Plenae comparationes hoc pacto videntur ingredi syllogismum ut si quaeratur an rex sit prior populo, comparatio sit: ut gubernator ad nautas, sic rex ad populum, quae fiat minor propositio sic: gubernator est prior nautis; rex et populus sunt gubernator et nautae; ergo rex est prior populo. Dico autem regem esse gubernatorem, et populum nautas, non reverâ et in omnibus, sed in rationibusGa naar voetnoote) principatûs; sub principatu autem continentur prioritas, honor, | divitiae etc.

Aliàs si dicam: Omnis homo est animal. Simpliciter loquendo potuerit esse falsum, nam homo non est omninò id quod animal: differunt enim voce et generalitate. Sed cùm dico: Homo est animal, intelligo animalis naturamGa naar voetnootf): viventem, sentientem etc.

Sic: ut 1 ad 2 ita 4 ad 8. Hinc fit syllogismus: 1 ad 2 est subduplum; 4 ad 8 est 1 ad 2; ergoGa naar voetnootg) 4 ad 8 est subduplum; 4Ga naar voetnooth) autem et 8 non sunt <1>Ga naar voetnooti) et 2 omninò, se d

[pagina 19]
[p. 19]

Ga naar margenoot+ proportionaliter geometrica, cujus species est duplum, subduplum, triplum etc.

 

Ga naar margenoot+Cur Psalmo 90 penultimae notae primae et secundae regulae à lateralibus suis notis semitonio tantùm distent, non aliam meditando possum reddere rationem quàm quia hae penultimae forent dissonantes, cùm sese extra viam notarum ejus toni elevent; quae dissonantiae, ubi eas sequitur apta consonantia (quemadmodum hîc fit), maximam gratiam afferreGa naar voetnoota) saepiùsGa naar voetnoot1) inculcatum est, quae cadentiae nomine vulgò insignitur. Hae quidem penultimae in plurium vocum cantu non dissonant; at nihilominus haec ratio sibi potest constare quia plures voces eligunt dissonantiae locum, quem sibi commodum existiment. Sic Psalmis 129 et 77 regula quaedam desinit in tale semitonium, indicatque aliud adhuc expectandum, quod hanc dissonantiam corrigat. Si enim licet desinere in notam non principalem, quidni etiam in dissonantem, ut eo magis aliquid restare animadvertatur?

[28 februari 1620]

Den 28en Februarij hebbe ick Mr VerhaerGa naar voetnoot2) betaelt voor 3 maenden musyck singen. Twelck ick mentionere om te toonen, hoe waer het is: Naturam expellas furcâ, tamen usque recurretGa naar voetnoot3). Vix enim alius quis tamdiu tantâque cum voluptate cecinit; cùm tamen hoc labore solummodo effecerim ut vix vulgariter canamGa naar voetnoot4).

 

Ga naar margenoot+VoorenGa naar voetnoot5) is geseydt, dat den damp van het secreet met een keerse somtyts ontsteken kan werden. Daerby dient oock, dat my geseydt is van diet gesien hebben, dat de jongens over de vlamme van een keerse vysten ende dat die veeste dan vlamt, gelyck arpeusGa naar voetnootb) ofte buspoyer.

 

Ga naar margenoot+Hoe compt het, dat men een rondt stockxken, als is een keersspidt etc., soo gemackelyk niet recht overdwers in tween | snyden en kan als wat noes snydende? maer men sal met één snee een stocxken noes doorsnyden dat men dweers (id est transversum et ad angulos rectos longitudinis) niet en sal konnen doen, daer nochtans de sneede, die noes is, veel langer is.

De reden moet syn omdat het hout vol harde draykens, id est fibris, loopt, waerdoor dat het soo licht om klieven is, dewyle datter tusschen die draykens lancx hene sachte substantie loopt, daermede die harde draykens gelyck met vleesch becleedt syn. Alsmen dan overdweers snydt, soo compt het één drayken terstont op het ander te rusten ende het tweede op het derde, alsoo dat se malcanderen ondersteunen ende het opperste en kan niet genoech buygen om te breken; maer als men noes snydt, soo staet het punt des oppersten draets van het punt des tweeden draets,

[pagina 20]
[p. 20]

Ga naar margenoot+ daer den eersten draet toegedruct wert, veel verder van een, omdat al die draykens paralleel loopen. Ende soo moet het drayken meer buygen eert tegen den anderen draet rusten kan als men noes snydt, dan als men dweers snydt.

Daerenboven, soo is een hardt drayken, oft oock eenich dinck, dat buygen can, veel bequamer om gebogen te werden ende buycht veel meer, allsser de buygende cracht perpendiculariter, dat is dweers, op druckt. Want dan geeft elck deelken in de lenghde wat toe, aen beyde syden even veel, ende hoe langer dat dan het gebooghde is, hoe grooter booge het maeckt ende buyght verder sonder breken. Maer als men daer noes op druckt, soo en kander schier anders niet toegeven ende mede buygen dan het deelken, daer de cracht opGa naar voetnoota) douwt. omdat de reste naer haer eynde gedruckt worden; ende men weet wel, dat die draeykens in de lenghde niet ingebogen en konnen worden, maer haer materie light in de lenghde soo dicht op een, dat se door douwen niet korter worden en konnen. Daerom seght men oock: ‘Een houtken over ende draeght des werelts ende’Ga naar voetnootb). Soo dan, hoe noesser dat men snydt, hoe min dat de draykens mede buygen willen, ende laeten dat kleyn deelken, daer het mes op kompt, schier alleen buygen, twelck dan terstont een groot deel van een circomferentie van een kleyn circelken maeckt, ende de deelkens worden verder uyt haer plaetse geperst eerse den anderen draet raken; ergo, soo doende, breken sy seer lichtelyck.

 

Ga naar margenoot+Men moet weten, dat het buygen wel deGa naar voetnootc) grootste oorsake is, dat een dinck breeckt, want dan raeckt elck <deelken>Ga naar voetnootd) uyt syn voorige plaetse. Dat is de oorsake, dat een sage, rasch over ende weer gaende, soo gemackelyck die draykens breecktGa naar voetnoote) ende een mes sonder drucken, al ist al heel scherp, en kan niet veel snyden; een byle houdt yet onstucken door de rasheyt van op die draykens te vallen: eer dat het buygen in de lenghde meedoenGa naar voetnootf) kan, soo is dat deelken, daer de byle raeckt, alreede te veel gebogen ende breeckt. Daerom en kan een grootGa naar voetnootg) gewichte op verre na soo veel niet doen als dat rasch slaen. Ende dat een scherp dinck beter snydt dan dat plomp is, <is>Ga naar voetnooth) ner | gens anders om dan omdat het plaetsken ofte deelken, daer de persinge op kompt, dan kleynder is ende terstont meer uyt syn plaetse kompt, ende de kracht van persen kompt al op dat kleyn deelken ofte plaetsken; maer een plomp mes, soo veel plomper alst is, soo veel meer houts ende materie raeckt het ende moet al seffens medenemen.

 

Ga naar margenoot+Si quis cupiat cum ratione horologia solaria omnis generis describereGa naar voetnoot1), ponat sibi imaginando ante oculos globum materialem aut ipsum μακρόκοσμον, horisonte, meridiano, aequinoctiali, zodiacoGa naar voetnooti) etc. distinctum, eamque superficiem, cui adjungetur horologium, habeat loco horisontis, ac videat quantum polus mundi ab

[pagina 21]
[p. 21]
Ga naar margenoot+ hoc plano distet. Quo viso, utatur horisonte etc. materiali, non aliter ac si ibidem habitaret. Id est: sit horison materialis sphaerae, jam exstante loco plani horologij, polumque huic accommoda secundùm rationem, quâ animadvertisti eum se habere ad planum horologij, quod mente tuâGa naar voetnoota) globo ipsi accommodaveras per planum meridianum tuum per zenithGa naar voetnootb) - ad angulos rectos secans si futurum sit horologium murale Austrum spectans exactè, per planum congruens cum meridiano tuo si futurum sit Orientale aut Occidentale - constituaturque centrum mundi aut globi in hisce horologijs superiùs punctum styli erecti, ex quo circulus in chartâ ducatur qui respondeat aequinoctiali (est

illustratie
cad sitGa naar voetnootc) quadrans, a centrum mundi, ab stylus, eb et gb umbraeGa naar voetnootd)
Fig. 2Ga naar voetnoote)


enim id horologium eorum, qui sub aequinoctiali habitant), à cujus singulis gradibus ducatur recta per centrum, id est per supremitatem styli infra centrum. Cum reliquâ suâ parte locat hoc pactoGa naar voetnoot1):

Eâdem omninò ratione altitudinem Solis supra horisontem eliciemus ex umbrae et styli longitudine, erigendo hoc dicto modo quadrantem circuli.

Declinans, declivum, aut declinans et declivum, non aliter parabitur, si tale planum globo applicetur, vel mente vel re ipsâ, et distantia poli ab eodem sumatur, sive eâ meridianâGa naar voetnootf) sive alio quovis circulo metiatur. Quâ habitâ vulgari modo procedendum ac loco hujus plani horison materialis usurpandus.

 

Ga naar margenoot+Non aliter quoque scies, datâ Solis altitudineGa naar voetnootg) meridianâ et poli supra horisontem, quaenam sit Solis altitudo quâvis horâ et vicissim. Datâ | altitudine Solis extra meridiem (quae per styli umbram antè est inventa) scies quota sit hora diei.

Imaginandus est circulus per corpus solare et utrumque polum, ac videndum quomodo ejus planum secet horisontem. A polo autem demittantur duae perpendiculares, unam in lineam meridionalem, alteram in eam, quâ planum horisontis secat circulum imaginatum. Praesupponenda etiamGa naar voetnooth) distantiaGa naar voetnooti) Solis in horisonte à meridiano.

[pagina 22]
[p. 22]
Ga naar margenoot+ Sit primum dbceGa naar voetnoota) horisontis planum, a centrum mundi, bc angulus, id est dis-

illustratie
Fig. 3Ga naar voetnootb)


tantia meridiani ab à circuli imaginati per Solem et utrumque polum concursu cum horisonte in parte septentrionali. Deinde sit abce meridianus, d polus, perpendiculares dg in ab et df in ac; at gf conjungit utraque haec puncta estque necessariò perpendicularis ad ac. Sit tertiò dbce circulus imaginatus per Solem et utrumque polum sitque fc perpendicularis à polo e (qui modo erat d); erit ergo ec circuli imaginati pars à polo usque ad horisontem. A polo verò usque ad Solem distantia non variat, ergo nota est distantia Solis ad horisontem eodem circulo, videlicet qui ducitur per utrumque polum et Solem.

Cùm intendissem primò quaerere distantiam Solis ab horisonte in circulo qui ducitur per polos horisontis et Solem, idGa naar voetnootc) non praestiti. Hîc tamen hoc observetur: Si planum plano erectum sit, quale hîc est planum dgf, constans perpendicularibus duobus à polo in duas horisontis lineas, polus est d. Hoc, inquam, planum erectum est plano horisontis abc; dico, si df sit perpendicularis ad ac et dg ad ab, etiam gf perpendicularem esse ad ca.

 

Ga naar margenoot+Ex refractione stellarum, cùm prope horisontem sunt aere puro, colligitur aeris globum non esse immensum ita ut nullam haberet rationem ad Terrae magnitudinem. Terra enim tum foret ubique instar centri, ideòque non fieret refractio, sicut non fit cùm stellae zenithGa naar voetnootd) nostro sunt propinquioresGa naar voetnoote). |

 

Ga naar margenoot+Syllogismi hypothetici, etiam quatuor terminorum, possunt reduci ad cathegoricos uno vel duobus syllogismis, cùm veritas conditionis è terminorum ipsorum consensu emergat, ut Si homo est animal, Petrus sentit reduciturGa naar voetnootf):

Omne animal sentit; Omnis homo est animal;

[pagina 23]
[p. 23]

Ga naar margenoot+

at Petrus est animal; Petrus est homo;
ergo Petrus sentit ergo Petrus est animal

Probatur minor.

At si termini nihil faciant ad rem, sed veritas pendeat ex connexione integrarum propositionum, hi conditionales non possunt reduci ad cathegoricos. Sunt enim non plures duobus terminis, quia axiomata non patianturGa naar voetnoota) membra sua dividi, ita ut membra ad rem quid faciant. Ut: Si David non servabitur, diabolus gaudebit; Si ego ducam uxorem, concio habebitur. Haec enim sunt similia unius termini axiomatibus, ut:

Si nox est, lucet; at nox est; ergo lucet.

Hic quidem possit reduci adjectione verbi ‘jam’Ga naar voetnootb). Sed ita et praecedentes possunt <reduci>Ga naar voetnootc). At id non quaerebatur, quia magis nugari videtur.

 

Ga naar margenoot+Qui sub tropicis habitant, majore aestu premuntur illis qui habitantGa naar voetnootd) sub aequinoctialiGa naar voetnoote), cùm Sol in eorum zenith versatur, idque duplici de causâ. Cùm enim Sol est in tropico, solstitium est, pluresque dies moratur circa idem punctum quàm cùm est in aequinoctiali; inde enim celeriter vel ad Austrum vel ad Septentrionem deflectit. Secundò, cùm in tropico existens, minorem circulum diurnum describat quàm in aequinoctiali, necesse est circaGa naar voetnootg) illorum zenithGa naar voetnooth) plura momenta versari singulis diebus quàm circa horum, quoniam, ut dixi, eodem tempore differentes circulos describit.

 

Ga naar margenoot+Cur in montibus non est tantus calor aeris atque in terrâ, cùm dicam omnes radiosGa naar voetnooti) omninòque omnem calorem hinc ascendere? adeò ut tot radij supremum quàm infimum aerem transeant.

RespondeoGa naar voetnootk): QuiaGa naar voetnootl) in infimo aere tardiùs ascendunt, in supremo celerrimè, eo modo quo lapis in aere cadendo semper acceleratur; tum etiam quial) in contactu Terrae radij ante reditum ad coelum necessariò quiescunt: sic enim omneGa naar voetnootm) corpus, velut pila à muro repulsa, in puncto contactûs nonnullo temporis momento quiescetGa naar voetnootn), nam quies semper est inter duos motûs contrarios ejusdem corporisGa naar voetnoot2).

 

Ga naar margenoot+Occurrit mihi nudiustertiùs Liber Psalmorum Andreae SpetheGa naar voetnoot1) constans latinis

[pagina 24]
[p. 24]

Ga naar margenoot+ versibus secundum rythmum Germanicum concinnatis, et Theodori Bezae Psalmorum GallicorumGa naar voetnoot1) numeris musicis accomodatis.

In hisce animadverti cum voluptate longas brevesque syllabas optimè notis ipsis convenientes meisque de hac re meditationibus non parum astipulantes. In paucis enim videtur contra eupho | niam peccare eamque in genere procurat in manûs depressione longam syllabam locando, in sublevatione brevem. Sicubi autem tres integrae notae occurrunt, in fine mediae brevem subjungit, quamquam interdum hîc et alibi peccat contra euphoniam, at rarissimè. Videtur autem et saltûs in tali negotio et brevioris longiorisque notae etiam ratio habenda, praecipuè si verba cantilenis magis coloratis, id est diversioribusGa naar voetnoota) notis constantibus, sint applicanda.

Quando duae syllabae breves se invicem sequuntur, Spethe eas indifferenter notis applicat; sic et cum magis et longisGa naar voetnootb) agit. At vide ejus Psalmum 110, ubi non benè, ut maximè patet ex versu quinto ejusdem Psalmi.

[11 maart 1620]

Ga naar margenoot+Ick brack flus een stuck ys, dat uyt mynen regenback getrocken was. Dit stuck hadde een uyre twee ofte dry op de banck gelegen. Ick bracker sonder moyte veel schelferen af ende die schelfferen in noch cleynder schelferen, also dattet scheen datse schier vaneen vielen. Maer dese schelferen, cleyn wordende van de lenghde ende dickte van een vinger ofte duym ofte oock grooter, soo bevondt ick se soo hardt, dat ick se met myn handen niet breken en conde, twelck een teecken is, dat de hitte des waters, int vriesen binnenwaerts getrocken synde ende vandaer wederom vertrecken moetende, haerselven dwers door het ys eenen wegh gemaeckt heeft, makende int ys strepen, gelyck int houdt syn, alsoo dattet alom niet even dicht en is, maer vol van fibren, gelyck aderen des houts, want dit ys hadde syn aderen al eenen wegh heen loopende gelyck int hout, twelck geschiedt is omdat de hitte al eenen wegh uytginck, want de superficies vant water vriesende, soo moet de hitte al boven uytvliegen, alsoo dat de fibrae altesamen paralleelGa naar voetnootc) wordenGa naar voetnoot2). Dit alles stempt overeen met hetgene, dat ick vooren overlangeGa naar voetnoot3) van het dryven des ys int water geschreven hebbe.

Ga naar margenoot+Den 11en Meerte, alsoot den 7en begonde sterck te doyen. Desen winter heeft 3 of 4 merckelycke vorsten ende doyen gehadt.

 

Ga naar margenoot+Gal., εἰς τὸ Περὶ διαίτης ὀξέων νοσημάτων, fol. 89, lin. 42Ga naar voetnoot4): τὰ ἅλμυρὰ ξηραίνει μᾶλλον τῶν δριμέων, εἰ καὶ μὴ παραπλησίως ἐκείνοις θερμαίνει.

[pagina 25]
[p. 25]
Ga naar margenoot+

Cujus rei physica ratio ut reddatur, statuendum est in sale ignem contentum faciliùs à corpore reliquo separari, ubi se aquae immiscuit, aut potiùs ubi aqua se sali insinuavit, faciliùs, inquam, salis ignem separari quàm piperis, etsi in pipere sit abundantior, sed per aquam non à subjecto suo separa | bilis. Quando autem ignis se cum aquâ ad minimas usque particulas conjunxit, fit vapor, qui cùm sit aere levior, ascendit. AstGa naar voetnoota) is vapor est invisibilis ob raritatem ac aqua ab igni attenuata, cum per minimos quosque vasis poros comitatur.

[15 maart 1620]

Ga naar margenoot+Den 15en Meerte anno 1620 stilo novo.

Over een dach ofte twee creegh ick van vaderGa naar voetnoot1) eenen brieff, in denwelcken hy my schreef, dat DrebbelGa naar voetnoot2) in Engelandt een schuyte gepractiseert heeft, daermede hy onder ende boven water varen kan als hy wiltGa naar voetnoot3). Hetwelcke ick op dese ofte diergelycke maniere gepractiseert te wesen imaginere:

ABCDGa naar voetnootb) is de schuyte, CDHIGa naar voetnootc) eenen dichten back, daerin D is een buysken, twelck van in den dichten back tot int water kompt, daer de schuyte in dryft ende wort toegesloten met een krane. Alsmen nu wilt, dat de schuyte sincke, soo gaetmer van binnen in ende men sluyt alles seer dichte toe, twelck niet en verhindert van den asem te konnen verhalen omdat de schuyte groot is, also datse niet besonders warm en kan worden van onsen aessem, ende oock omdat de locht van natuyren gedrongen ende geopent kan worden, soodat de wermte of oock eenigh ander accident, van ons cleyn lichaem komende, int respect van de schuyte, de locht so veel niet en dilateert of constringeert of sy can noch wel veel meer verdragen. Alsmen dan in de schuyte is, soo doet men de krane D open ende laet het water door dat buysken in komen. Nu al ist dat den back DHIC heel dicht is ende datter geen locht uyt en kan om het water daer in te laten, soo is nochtans de schuyte soo swaer, dat se, begerende | te syncken, door haer swaerte het water door het buysken

[pagina 26]
[p. 26]
Ga naar margenoot+ D dringht ende de locht in den back DHIC wort geperst, princepalyck soo se heel

illustratie
Fig. 4.


groot is. Dit water dan, in den back synde, soo sal de schuyte syncken, indien se soo swaer gemaeckt is, dat <sy>Ga naar voetnoota) maer effen soo veel waters van doen hadde om te syncken.

De schuyte gesoncken synde, soo ghy se wederomme wilt op doen komen, soo doet de krane D toe ende pompt door de pompe E sooveel waters uyt als ghy kondt, de pompe alsoo gemaeckt synde, dat ghy groot gewelt doen kondt. Dit water uytgepompt wordende, sal van den back G in een steeckepompe FC loopen, waerdoort met eenen heel uyt de schuyte gesteken sal worden, waerdoor den back DHIC wederom leegh worden sal ende de locht gerarifieert ende derhalven de heele schuyte veel lichter.

Om hiervan de reden terdegen met bescheyt te verstaen, soo maeckt u een dicht

illustratie
Fig. 5.


backxken als ABCD ende daerin een buysken EF tot byna op de gront. Laet het bacxken soo swaer syn, dat het bykans int water dryvende te gronde gaet, dat is dattet niet veel en schilt oft ten synckt. Gieter oft perster dan een deel water in door EF, twelck geschiedenGa naar voetnootc) can al en gaeter geen locht uyt, omdat de locht gedrongen kan worden. Wie sal dan niet gelooven of het bacxken sal syncken dewyle datter sooveel waters in gekomen is, datter te vooren niet in en wasGa naar voetnoot1)? Het is wel waer, datter evenveel lochts in blyft alser te Ga naar voetnootb)
[pagina 27]
[p. 27]

Ga naar margenoot+ vooren in was, maer de locht en maeckt yet niet licht door synselven, maer doordien dat se veel plaetse beslaet, waerdoor in het water een groot gat gemaeckt moet worden, twelck niet gemaeckt kan worden als de heele schuyte lichter is dan het water, dat in dat gadt kan. Maer hier en wort de schuyte niet grooter, al kompter van onder water in, alsoo dattet gadt, dat int water gemaeckt moet worden niet grooter en moet syn dan te vooren ende het water, datter in gekomen is, maeckt de heele schuyte swaerder aise van te vooren was; ergo soo moet se noodtsaeckelyck syncken, twelck men lichtelyck in dit verschreven bacxken proevende, bevinden sal.

En wat aengaet de schuyte, alsmen se maken moeste, menGa naar voetnoota) soude wel een bequamen middel practiseren om het water in ende uyt te krygen: den middel, die ick stelle, en is maer demonstrationis ergo.

[21 maart 1620]

Ga naar margenoot+Gal., εἰς τὸ Προγνωστικὸν α´Ga naar voetnoot1), fol., id est pag. 122, 40Ga naar voetnoot2): διὰ τὴν ἀῤῥωστίαν ἀποκρίνεται τι συνεχῶς ἀόρατον ὑπὸ σμικρότητος ἔξω τοῦ δέρματος ὡσανεὶ λεπτομερῶν ἀποῤῥεόντων χυμῶν. Et paulò post, pag. 124, 24Ga naar voetnoot3) dicit Hippocrates: ἢ δακρύωσιν ἀπρο | αιρέτως.

Ratio curGa naar voetnootc) imbecillitas excutiat vapores et humores corpus extenuando, haec mihi videtur:

Robur virium nihil aliud est quàm spiritus copiosus in omnibus partibus nervosis, à principio, ubi hic spiritus creatur, perpetuò dimissus, qui suo ingressu et praesentiâ eas distendit ac dilatat, non aliter quàm antè alubiGa naar voetnoot4) dixi spiritum, è corde in tunicas arteriarum dimissum, diastolen causari, quo etiam modo penis arrigitur. Hoc pacto igitur, nervosis omnibus partibus spiritu hoc confirmatis, densatisque et extensis, fiunt pori, ventres et cavitates, quibus humores et vapores continentur ampliores capacioresque, eoque retineut non solùm contenta, sed etiam attrahunt extrinsecus (aut etiam ab interioribus, alijsGa naar voetnootd) mollioribus, aut quibus successus alijs <partibus>Ga naar voetnoote) corporis patet)Ga naar voetnootf) humores et vaporem in suas capacitates fugâ quam dicunt vacui. Quando vero hic spiritus deficit, partes omnes nervosae concidunt porique coarctantur, vaporesque, humores et calores contenti magis comprimuntur (unde fit ut dormientes magis concoquant humores, scilicet spiritu pauco è cerebro quiescente emisso), compressiGa naar voetnootg) igitur ob spiritûs inopiam, id est ob imbecillitatem. Si haec imbecillitas sit ingens, valdè concident et expriment è poris

[pagina 28]
[p. 28]

Ga naar margenoot+ suis vaporem et humores, imò et calorem, qui compressus fortior fit seque humoribus miscens, è corpore avolat.

Ga naar margenoot+Hic ille est spiritus, per quem uterus semen attrahit, embryonem novem mensibus retinet et tantâ violentiâ excludit; omninòque idem est substantia cum eo per quem incedimus, ambulamus, id est qui musculis motum suum praebet, estque communis omnibus humani corporis membranis, quae omnes suo modo sentiunt per eos spiritûs; per eosdem aversantur aliena et attrahunt retinentque homogenea, ad quod partes hae nostri corporis, etiam naturales, utuntur vice instrumentorum omnis generis, tunicis et fibris.

Ne igitur existimemus eas partes duntaxat sentire quas intelligimus sentire, id est quarumGa naar voetnoota) sensum animad vertimus, sed statuamus multas esse sensiles partes, quarum sensus nullo modo intellectum nostrum ferit, alias verò quaruma) sensus animum tangit obscurè, quae tamen non minus, imò nonnunquam acutiùs, sentiunt ijs partibus, quarum a) sensus a nobis animadvertitur. Sic ipsum cerebrum interdum sentit nobis nescientibus, ut in epilepsiâGa naar voetnootb) etc.

 

Ga naar margenoot+Gal., Hipp. Προγνως.,Ga naar voetnoot1) pag. 133, lin. 43Ga naar voetnoot2): τὸ δὲ πῦον ἄριστον λευκόν τε καὶ ὡς ἥκιστα δυσῶδες.

Ratio hujus rei est quia indicatur calorem nativum valere. Calor autem nativus est spiritus, aut potiùs ignis, ab omnibus partibus per totum corpus means, quo maximè abundant partes solidae. Eae enim sunt sedes calidi nativi etsi videantur frigidiores quaedam: id enim fit ob singularem ignis connectionem, eo modo quo et saebum frigidum est cùm totum sit ignis. Si quis igitur humor exciderit extra vasa, spiritus is agit in eum. Quia verò is nihil aliud quàm ramentum solidarum partium, mutat id in quod agit in suam naturam, eo modo quo ipsaeGa naar voetnootc) partes sanguinem, quo nutriuntur, sibi assimilant. At is spiritus est albicans et boni odoris: tales enimverò sunt partes unde decessit; id enim videtur unicuique | viventi boni odoris, quod sibi maximè est simile. Ergo et pus fit album et boni odoris.

Ga naar margenoot+At cùm in ipso humore, extra vas effuso, insit quidam proprius calor, necdum a partibus subactus ideòque alîus coloris et odoris, fit ut is humor putrescat, nam calor hic, agens in suum humorem, particulas humoris disponit non secundùm dispositionem particularum humani corporis, quia ipse calor est alienus et in suis minimis particulis alterius figurae quàm calor nativus. Unde fit ut et humoris subacti particulae aliter disponantur ab hoc calore quàm disponerentur a calore nativo. Sed sicut omne simile nos delectat, sic omne dissimile et mali odoris <displicet>Ga naar voetnootd). Ergo is humor foret mali odoris si à proprio duntaxat calore subigeretur, quod fit cùm calor nativus est paucus. Sed etsi is abundat, non potest tamen humorem

[pagina 29]
[p. 29]

Ga naar margenoot+ omninò sibi assimilare quia etiam proprius humoris calor nonnihil agit. Non enim is a spiritu nativo potest planè debellari, ut fit in partium nutritione, quia in partium nutritione paucus humor uno tempore assumitur subigendus et assimilandus. Humor verò extra vasa inflammationem excitans, unitus est; spiritus autem duntaxat superficie tenus primo globulos subigendos contingit. At multotiesGa naar voetnoot1) audivimus superficiem parvi corporis ad suum corpus majorem proportionem habere quàm superficiem magni corporis ad suum. Major igitur est proportio caloris praeter naturam ad calorem nativum, contingentem superficiem humoris inflammantis, quàm proportio caloris praeter naturam ad calorem nativum, contingentem pauculum humorem assimilandum in nutritione. Erit ergo pus medium quid inter nobis simile et dissimile. Humores autem in vasis interdum plus, interdum minus absunt à partium naturâ pro ventriculi et jecoris constitutione bonâ aut malâ, ideòque etiam interdum plus, interdum minus naturalis et praeter naturalis caloris continent. Cùm multum calorem praeter naturam, id est parum subactum a visceribus, contineat, difficiliùs a nutriendis partibus conficiuntur et ijs assimilantur, indeque, inflammato scilicet jecore, hydropes oriuntur, ut, ait Hipp. apud Gal., fol. 135, 19Ga naar voetnoot2): ὁκόσοισι δὲ ἀπὸ τοῦ ἥπατος οἱ ὕδρωπες γίνονται etc.

 

Ga naar margenoot+Fit interdum ut oratores et philosophi medium argumentum ponant, cujus altera pars est affirmans, altera negans. Exempli gratiâ:

Omnis homo est animal et nullus eorum est insensilis; at nullus lapis est animal et omnis est insensilis; ergo Nullus lapis est homo, in Cesare et CamestresGa naar voetnoot3). Sic oratorum omnia verba syllogismis includi poterunt adjungendo et reliquis terminis suas affectiones. Saepenumero enim vis major in conjunctis argumentis elucet, praesertim si singula per se sint debilia, videturque sic orator fortiùs argumentare quàm philosophus, singula sejungens; at si hic et ea conjungat, non magis illo videbitur jejunus. |

 

Ga naar margenoot+Gal., εἰς τὸ Προγν. ῾Ιππ.Ga naar voetnoot4) β´, 138, 8Ga naar voetnootb)Ga naar voetnoot5): τὰ πυκνῶς διαχωροῦντα συμπτώματος λόγον ἔχει, τὰ δὲ διὰ χρόνου πλείονος ἀθροώτερα πολλάκις ἀγαθῆς ἐκκρίσεως γνωρίσματά ἐστι, τῆς φύσεως ἀποτιθεμένης τὰ περιττά.

[pagina 30]
[p. 30]
Ga naar margenoot+

Nec mirum, nam spiritus virium, de quo supraGa naar voetnoot1), fortis existens, dilatat cavitates quantum possit, ac quamdiu non gravatur multitudine aut malignitate, retinet supervacanea. Quamdiu, inquam, capacitates parvo negotio possunt dilatari; dilatare autem faciliùs est spiritui quàm expellere, quia illo solo influxu solito fit aut paulò abundantiore. Hoc verò est aliud genus actionis. Nihil autem suam pristinam actionem mutat nisi ab aliquâ causâ cogatur. Ubi igitur natura coepit expellere, pergit expellere et cogit etiam vicina ad expulsionem quia ea comprimit. Compressa autem et student se erigere (qui est motus expulsionis) motu tremulo et occurrunt materiae contentae ab eâque ad expulsionem stimulantur cùm antè ea adhuc potuissent ferre; ergo, cùm natura se incipit purgare, pergit se purgare, estqueGa naar voetnoota) haec ratio communis omnium purgationum criticarum. SumptomatimGa naar voetnootb) verò supervacanea sponte suâ e cavitatibus deciduntGa naar voetnootc) cùm natura nequeat ob debilitatem cavitates dilatare aut fortiter expellere, ideòque frequenter haec et pauca simul excidunt.

 

Ga naar margenoot+Gal., pag. 139, 11Ga naar voetnootd)Ga naar voetnoot2): γλίσχρον πολλάκις ἐπὶ τῶν πλεῖον ἤδη τεθερμασμένων γίνεται.

Dictum enim saepiùsGa naar voetnoot3) ignem, ijs quae non evaporant inhaerentem, ea conglutinare. Sic aqua tenacior est glacie ut in guttis videre est; saebum calidum frigido.

 

Ga naar margenoot+Gal., εἰς Προγ.Ga naar voetnoot4), 144, 31Ga naar voetnoot5): ἀφρὸς γίνεται κατὰ τὴν θάλατταν εἰς πολλὰ καὶ σμίκρα μόρια θραυομένου τοῦ ὕδατος.

Rectè sanè, nisi paulò postGa naar voetnoot6) diceret spumam nihil aliud esse quàm multas parvas πομφόλυγας, <ad>Ga naar voetnoote) quod, etsi non omninò absurdum est, sciendum tamen aerem et aquam purissima sibi invicem posse adjungi, nullâ bullâ factâ, si in minimas particulas secta sint: tum enim aqua aeri vix praeponderat cùm eae particulae proximè accedant ad exilitatem atomorum quae omnes ejusdemGa naar voetnootf) sunt gravitatis si sint ejusdem magnitudinis. Praeterea, superficies habent in hisce aquae et aeris parvis particulis magnam proportionem ad suam corporeitatemGa naar voetnootg). Cùm igitur superficiebus sibi invicem applicentur et corporeitateGa naar voetnooth) quodque ad proprium locum secedat, sequitur connexionem in parvis rebus esse validissimam fitque ex aere aqua, terrâ igni purissimis, in minimasque sectis particulas, corpus omne mixtum continens elementa, arctissimè conjuncta. Patet igitur in parvis rebus parum | asperitatis quâ connectantur, plus valere quàm in magnis multum asperitatis, quamquam nihil prohibeat minimas etiam res esse aequè asperas majoribus.

[pagina 31]
[p. 31]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Gal., εἰς τὸ Προγν., pag. 150, 3Ga naar voetnoot1): Οὔτε γὰρ ἐὰν εὔπεπτον ᾖ τὸ νόσημα, δι᾿ ἀποστάσεως, ἀλλ᾿ ἤτοι δι᾿ ἐκκρίσεως λυθήσεται etc.

Nam via quae peccantes humores extra venas ducit, est difficilior eâ, quae ducit ad aliquam partem debiliorem. Illa enim debet per ἀναστόμασιν aperire venas, ut possint humores excidere, haec verò duntaxat est in venis ipsis loci mutatio. Si igitur humor est tenuis, coctus, id est εὔπεπτος, exprimitur quidem a parte obsessâ ad alias debiliores, verùm eae debiles eum non admittunt; comprimitur igitur humor undique et ob tenuitatem planè extra venas et totum corpus excidit. At si is sit tenax, nituntur nihilominus debiliores partes receptioni resistere, sed cùm non possit humor tenax extremitates venularum aperire easque potiùs occludat, necessè est partes debiliores succumbere et a fortioribus victae, humorem noxium recipere, ubi cùm jam humor moratur, locum debilitatGa naar voetnoota) ipseque acrior evadit ac ejus nonnihil è venis in carnium capacitates excidit.

 

Ga naar margenoot+Gal., ῾Ιππο., Προγ., γ´, 154, 34Ga naar voetnoot2): Οὐ δύναται crisis ὅλῃσιν ἡμέρῃσιν ἄριθμεῖσθαι ἀτρεκέως, οὐδὲ γὰρ ὁ ἐνιαυτός τε etc.

Fortè hîc Hippocrates mensem lunarem dividit in quatuor partes aequales, adeò ut primae septimanae finis incidat in tempus postmeridianum, secundae in 14tam ante meridiem, tertiae in 20<mam>Ga naar voetnootb) post meridiem, quartae in eam horam, quâ mensis lunaris finitur, quod et nos, alubiGa naar voetnoot3) credo, existimavimus faciendum. Nonnunquam tamen morbi accidentia crisin antevertunt, horam maturare faciunt aut tardiorem efficiunt. Fortè et nonnihil ipse dies et nox possunt in crisibus, aliaque dieiGa naar voetnootc) tempora alijs aptiora sunt, quod quoque horam crisis posset immutare; aut, si mavis, dicamus quod diximus de febribus intermittentibusGa naar voetnoot4), unamquamque rem suam maturitatem suo et proprio temporis spacio consequi, eo modo quo poma, pyra, pruna, nuces, foetusGa naar voetnootd) etc. peculiare temporis spacium ad maturescendum et augmentationis suae modum complendum separatim requirunt. Postremò vivendum an non, ut inGa naar voetnoote) intermittentibus, sic etiam in continuis febribus paroxismi singuli habendi loco dierum, cùm pauci sunt morbi quin suam exacerbitatem habeant.

 

Ga naar margenoot+Gal., εἰς ῾Ιππ., Προγ., γ´, 160Ga naar voetnootf), 53Ga naar voetnoot5): ᾿Αλλ᾿ ἐὰν μὴ φθάσῃ ἡ φύσις ἐκκρίνασαGa naar voetnootg) τὴν οἷον τέφραν τῶν ὑπεροπτηθέντων χυμῶν, etc. |

Nascitur hinc febris intermittens idque forsitan hoc modo:

Calor, id est ignis omnis spectantium humorum, expiravit, cinis verò relictus est

[pagina 32]
[p. 32]

Ga naar margenoot+ in venis quia nequebat cum calore, qui ei non satis arctè erat junctus, exire. Is cinis tum post conjungitur cum altero igni aut calore, non illo quidem per se maligno, sed tamen, cum hoc cinere conjunctus, totum spatium positum acquirit compositum, ut sit putridum febremque excitet, quando dierum quorundam intervallo cinis et calor omninò conjuncti sunt et ad maturitatem pervenerunt, interdum celeriùs, interdum verò tardiùs pro naturâ cineris; atque ita differt quartana à tertianâ et quotidianâ intermittentibus. Verùm singulis paroxismis calore se à cinere separante, et extra corpus pulso, nonnihil istius cineris unâ rapit, eo modo quo sal aquae mixtum, si aqua perpetuò evaporetur et nova addita iterum exhalet, salis nihil addendo, tandem omne sal evanuerit. Quò autem hic cinis est gravior minusque firmiter mixtus calori, eòGa naar voetnoota) minus singulis exacerbitatibusGa naar voetnootb) unâ avolat, atque ita febris fit diuturnior.

Haec de quartanâ proposita poterunt omnibus intermittentibus congruere.

Den 21en MeerteGa naar voetnootc).

[31 maart 1620]

Ga naar margenoot+Sic vel similiter morbi recurrunt et fiunt ὑπόστροφαι. Ratio autem cur non sint plura quàm tria genera intermittentium febrium, est quia minima naturalia non sunt infinita, quod Lucretius multis probatGa naar voetnoot1); id est cinis hic non constat talibus particulis, quae perpetuâ sectione aut mutatione possintGa naar voetnootd) diversam figuram accipere, sed, inquit Lucretius, atomorum diversitas est finita. Sic etiam cineris humorum partes possunt duntaxat in tres formas diversas variare et disponi, eo modo quo non est media creatura inter hominem et bestiam et quo non intersunt infiniti fructûs inter pomum et pyrum.

Ad haec non est inficiandum posse esse, imò reverâ existereGa naar voetnoote) in nobis ipsis, humores ejusmodi qui bonos humores in suam naturam convertunt, eo modo quo ignis oleum vertit in ignem fitque ex micâ ignis magna flamma oleo praebente materiam. Ga naar margenoot+Talis humor imprimis est atra bilis, quae, cùm saepè in initio est pauca serpens, undiquaque valdè augetur; mitiores verò ejusmodi humores serpunt quidem ulteriùs, sed natura eorum plus debellat et excutit quàm illi sibi adjungunt. Quin et dicitur in praedicto cinere febrium tale quoque virus latere, quod in initio quidem Ga naar margenoot+plus in suam naturam convertit quàm natura domat. Sed cùm id, quod conversum est, non sit tantae malignitatis quàm erat convertens, tandem a naturâ planè superatur et morbus per quatuor sua tempora finem sortitur, eo modo quo homo primùm crescit et deinde senescendo moritur. Aut, si mavis, statuatur humor conversus ejusdem malignitatis cum convertente, sed non omnia in venis esse convertibilia, | unde non minus sequetur, consumptis omnibus convertibilibusGa naar voetnootf),

[pagina 33]
[p. 33]

Ga naar margenoot+ morbi finis. Aut potiùs dicito utrumque concurrere, videlicet malignitatem et materiam convertibilem pedetentim deficere.

 

Ga naar margenoot+Gal., εἰς τὸ Κατ᾿ ἰητρεῖονGa naar voetnoot1), α´, 669, 32Ga naar voetnoot2): Τὰ πρὸς αὐγὴν ἐκ τῶν παρεουσέων πρὸς τὴν λαμπρότηταGa naar voetnoota) τρέπειν τὸν χειριζόμενον.

Twelck sonder schade van de sieckten soude konnen geschieden met sulck eenen bril daerdoor men sien kan dat een vloo eenen steert heeftGa naar voetnoot4). Men soude oock veel dingen in de sieckte sien, die men nu niet en siet, ende soude veel baten.

 

Ga naar margenoot+Gal., εἰς Προῤῥ., άGa naar voetnoot5), 179, 6Ga naar voetnoot6): οἱ παλμώδεες δι᾿ ὅλου, <etc>.Ga naar voetnootb).

Ventusis, qui est materia palpitationis, tam crassus est ut nequeat poros corporis nostri pertransire. At cur non semper generatur aliquis tam crassus spiritus cùm sint diversae naturae ea, quae commedimus? Unusque et idem calor. Cur igitur is quaedam non minus subigit, quae videlicet difficilioris sunt concoctionis, et ita palpitationem continuò excitat?

RespondeoGa naar voetnootc): quia solummodo talia ingerimus quae usu edocti sumus a nostro calore posse attenuata poros penetrare. Sunt tamen nonnulli quibus sunt <pori>Ga naar voetnootd) minores et calor imbecillior, valdè huic morbo obnoxij.

 

Ick hebbe den RectorGa naar voetnoot7) gegeven vyff stucken van 11 gl. ende 4 stuyvers, desen 31en Meert 1620 tot UtrechtGa naar voetnoot8).

[3 april 1620]

Ga naar margenoot+Te Dordrecht, den 3en April.

Baptista Porta, Lib. I, cap. 8, Magiae naturalisGa naar voetnoot9) dicit Lunam crescentem esse humidissimam, decrescentem verò calidissimam.

Cujus reiGa naar voetnoote) ratio est meo judicio, quòd Luna è radijs Solis jamGa naar voetnootf) emergens, parùm lucis ad nos dimittit, integrique haemisphaerij lunaris vapor, qui est humidus purè, absque lucis mixturâ ad nos perveniat; tandem verò, quò plus lucis acquirit, eò plus etiam caloris affertGa naar voetnootg).

[pagina 34]
[p. 34]
Ga naar margenoot+

Sed cur decrescens calidior est crescente cùm utraque aequaliter lucem Solis recipiat?

RespondeoGa naar voetnoota): quia Lunae pars, | Soli adversa, semper fit calidior quamdiu Sol suos radios in eam emittit. Infiguntur enim radij corpore Linae eo modo quo antèGa naar voetnoot1) dixi eos Terrae infigi eique adhaerescere. In plenilunio igitur pars occidentalis haemisphaerij lunarij illuminati et a nobis visibilis, est calidissima, quia diutiùs lucem Solis passa est, viz. ab incrementi principio usque ad plenilunium. Decrescente autem Lunâ, ea pars occidentalis primùm obscuratur, at nihilominùs manet aliquot dies adhuc fervida ob praeteritum calorem, qui ei per 14 dies continuos a Sole fuit administratus. Vapor igitur ab eâ parte primùm obscuratâ, dimittit ad nos naturalem quidem Lunae humiditatem et solitam, sed adhuc vehementi calore mixtam, eo modo quo ferrum candens ab igne remotum, aliquandiu acerrimum calorem reddit. Reliquae interim partes Lunae mediae et orientalis fiunt indies calidiores dum Luna decrescit, adeò ut decrescens multò calidior sit plenâ.

Observatio igitur calons Lunae optimè respondet rationi, cùm crescens Luna duntaxat tantum caloris quantum habet lucis, decrescens verò et tantum reddit quantum habet lucis et adhaec id, quod in obscuratâ parte caloris remansit; quod forsitan vero usque ad novilunium extenditur, ubi, cùm omnis lux sit ablata, si quis calor restet, est ex fervore praecedente. Quòque magis diminuitur calor, eò magis augescitGa naar voetnootb) humiditas propria ejusqueGa naar voetnootc) qualitas.

Crescens igitur ‘humectat et calefacit, humectans magis; dum plena aequè calidum humidumque habet’Ga naar voetnootd) inquit PortaGa naar voetnoot2). Ut etiam novilunium ob easdem rationes aequè calidum humidumque habet.

 

Ga naar margenoot+Baptista Porta existimatGa naar voetnoot3) vocem posse in fistulis concludi, ita ut, apertis ijs aliquot dies, vox reddatur sincera et sicut erat antè prolata.

At fallitur maximè. Nam cùm vox nihil sit nisi particulae aeris motae, procul dubio quiescente aere etiam vox perit. Quis enim credat particulas vocis in fistulam immissas, etiamsi fistula exactè sit clausa, aut etiam aer magis paulò quàm pro naturâ compressus, reliquo aeri non commisceri etGa naar voetnoote) ad pristinam communis aeris formam redire? Aut si hae particulae vocis sincerèGa naar voetnootf) conserventur omninò, quis nihilominùs crederet, apertâ fistulâ et aere se secundùm naturam suam extendente, eas particulas eo ordine et modo et ad eandem plagam excuti, quo prolatae et non impeditae pervenissent? Nam aer et particulae vocis, transitu prohibitâ, resultant et confunduntur. Imò etsi non resultarent, non tamen intelligo quî aeris expansio omninò eo modo fieret ut vox eo modo ferretur quo lata fuis | set non impedita: intermedia enim

[pagina 35]
[p. 35]

Ga naar margenoot+ haec quies aufert motûs continuitatem, quae est maximi momenti in omni motu, sicut alubiGa naar voetnoot1) demonstravimus.

Middelburgi.

 

Ga naar margenoot+Ars memoriae forsitan valet ad celeriter ea ediscenda quae libris continentur, sed ad familiaria colloquia multum impedimenti affert eiGa naar voetnoota), qui eam ijs vellet applicare. Nam si velim memoriâ tenere ea quae dicta et facta sunt in convivio aliquo, cui intefui, fatuum foret velle ea ad locos meos reducere, cùm ipse is locus, id est cubiculum, mensa, apposita, personae etc., jamGa naar voetnootb) imaginationi firmiter inhaereant ob realem praesentiam meam. Unde fit ut queam omnium recordari si ea quae interfuerunt, localiter imaginando ad memoriam revocem; multò saltem meliùs quàm si de novo haec ad locos artificiales referrem.

[20 april 1620]

Ga naar margenoot+Adrianus Metius in syn Fondamentale onderwysinge van de Sterreconst, Lib. I, aen de derde notaGa naar voetnoot2), seght: ‘Dese afdoolinge sal over 100 jaer precys op het eerste Peert afgeroeyt werden’Ga naar voetnootc).

Dat is sooveel of hy seyde: ‘De Noordsterre, den Noordpool ende het eerste Peert van den Grooten Wagen sullen dan in een grooten ende rechte linie staen’c). Twelck soo niet en is, want het eerste Peert en loopt niet alleene proprio motu, maer de Noordtsterre oock. Dan, alsmen weet, dat de motus octavae sphaerae geschiet in die cleyne circkelkens, die om de puncta aequinoctialia loopen, soo kan dit mogelyck wel precys alsoo syn binnen 100 jaer. Hierop mach men nader letten, beter moet hebbende.

 

Ga naar margenoot+Een oorsaecke van veel erreuren is, omdat men, yet frays daeruyt getrocken hebbende, het een verdriet <acht>Ga naar voetnootd) de fraeyicheyt te laeten loopen door het verwerpen van het erreur.

Als by exempel: De ossen sien alle dingen veel grooter dan de menschen om de dickheytwille van de cornua ende de humeuren; ende dat geschiet, seggen eenige, omdat de menschen haer groot schynen soude ende van haer ontsien werden door Ga naar margenoot+Gods providentie. Dat luydt soet ende wort geerne voor waer gehouden. Daer nochtans alle dingen haer naer proportie ende advenant grooter schynen, alsoo dat sy-

[pagina 36]
[p. 36]

Ga naar margenoot+selve oock grooter syn naer haer meyninge dan se ons schynen, waerom souden se voor de menschen | meer vervaert syn dan off sy oogen hadden gelyck wy?

 

Ga naar margenoot+De bleeckers van DomborgGa naar voetnoot1) bevinden door experientie, dat de duynen tegen regenachtich weder meer waters lossen endeGa naar voetnoota) andersints, dan te vooren.

De reden hiervan soude konnen syn, omdat de locht, dan vol dampen synde, sich door der dampen fynicheyt tot in het binnenste van de duynen toe insinueert ende, aldaer synde, de vochticheyt, die in de duynen is, perste door de enghte der plaetse. Maer om meughelyck beter te seggen, sosal de reden liever syn, omdat de warmte sich binnen in de duynen insinueert ende, sich aldaer vermenghende met de vochticheyt, maeckt dat die meerder plaetse behoeft ende perst alsoo de vochticheyt dat se uytgedruckt wert. Dese persinge ende vermenginge geschiet niet alsoo off daer een plasse met water lage, maer in singulis poris.

Ga naar margenoot+Wat aengaet de insinuatie van de wermte, daervan is vooren ergensGa naar voetnoot2) gesproken ende geseydt de reden, dat het niet altyt en regent alst warm weder is, ende datter moet syn een besondere gelegentheyt tusschen de vochtigheyt ende de wermte des lochts, daerdoor oock verclaert wiert de oorsake, van mist ende dau etc. Maer de insinuatie wort ergensGa naar voetnoot3) geleert door het exemple van een swellende deure.

Ende dewyle het dickwils regent, niet uyt de natuyre van de plaetse daer men is, maer den regen kompt van elders gedreven, soo is bekent, dat de duynen maer meer water geven als de substantie ende materie des regens oock uyt de duynen gesogen ende getrocken wort, ofte ten minste als de gelegentheyt soodanigh is, dat de vochticheyt der duynen mede op gaen soude indien se soo vast ende diepe met het sandt niet vermenght en ware. Want dan niet konnende gansch in damp veranderen ende opvliegen door het impediment des deckendens sant, soo wort nochtans de vochticheyt, door de vermenginge des viers meerder plaetse vereyschende, <gedruckt>Ga naar voetnootb), ende perst de reste vochticheyt, die onder ende noch dieper light; dewelcke geperst synde, wyckt na buyten toe ende doet de duynen water geven. Maer alst regent, soo en geven de duynen terstont niet meer waters daerom, want de regen en valt maer boven op het sandt ende heeft tyt van doen om in te drincken | totdat hy de ander vochticheyt genaeckt.

Te Middelborgh, den 20 AprilGa naar voetnoot4).

[pagina 37]
[p. 37]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+DenGa naar voetnoot2) 20en April stilo novo, dat is vandaghe, anno 1620, synde Paessemaendach, ben ick, Isack Beeckman, getroudt met Catelyntje de Cerf, jongeluyden allebeyde, te Middelborgh in de Nieuwe Kercke; sy was oudt 19½ jaerGa naar voetnoot3).

[9 mei 1620]

Den 9en Mey te Middelborgh.

Ga naar margenoot+Eergisteren sach ick in de duynen te DomburchGa naar voetnoot4), dat het sandt al met groefkens lach, een handtbreet van een, dewelcke groefkens waren paralleel ten naestenby teghen elckanderen ende perpendiculaer teghen den windt, also datter den wint rechthoeckich op viel.

Om hiervan de reden te soecken, so moet men eerst weten, hoet kompt dat het water oock also met baerkens ende baren gedreven wort door den wint. Waert sake dat den wint juyst altyt paralleel met den horisont dreef, so en soude de zee gansch niet verroert werden, want de substantie des wints en soude het water niet genaken maer rechs daer soetelick over dryven, omdat het water oock paralleel met den horisont licht; daerom ist seker dat den wint een weynich noes van boven nederwaers valt. Nochtans desnietteghenstaende, hoe kompt, dat het water geroert wert, dewyle de wint op elck deelken des waters even styf schyndt te dringhen?

Ick antwoordde, dat de wint, gelyck oock de locht, kan gedenseert ende gerarifieert werden, dat is alse opt water valt ende daertegen stoot, so wort se door den drangh van den volghenden wint ineen gedronghen. Dese densatie ende rarefactie gaet al bevende toe, gelyck een snare, die davert, waerdoor het gebeurt, dat de wint op het een deelken des waters altemet meerder drangh maeckt dan op het ander; ende so haest alser een kleyn voorken in het water gemaeckt is, so wort het terstondt grooter, want de wint, die op een effen lichaem lanckx het lichaem henen schuyfde, Ga naar margenoot+die wort nu in dat groefken gehouden ende maeckt den drangh grooter. Ende het gaet hiermede gelyck met eenen stock, die overeynde staet: al en schynter gheen reden te syn, waerom dat se vallen soude alse eens recht staet, nochtans, omdat se de minste veranderinghe kryghende terstondt tot het vallen geheelick geneyght wort, so ist onmogentlick dat se een ooghenblick overeynde kan blyven staen. Also gaet het oock met dese baren des waters. Want so haest alser een kleyn groefken int water kompt, so wort de wint daerop krachtiger ende pranght het water aldaer noch meer; ende de groeve wort grooter ende de bare verheft sich so langhe totdat de swaerte van het water der bare swaerder is dat het door de kracht des wintsGa naar voetnoota) omhooghe kan gehouden worden; maer de bare sackt neder als de wint, niet meer konnende het water verhooghen, sich relaxeert ende, gelyck vooren geseydt is, gerarifieert

[pagina 38]
[p. 38]

Ga naar margenoot+ wort, al bevende. Daervan kompt het, hoe stercker de wint is, hoe hoogher ende grooter baren, tensy dat het water seer ondiep is, want dan raect de persinghe des wints terstondt de grondt, die niet beweecht en kan werden, ende also verdwynt de kracht des windts ende de baerkens syn kleyn; ende hoe kleynder die syn, hoe dichter sy nootsakelick aeneen staen.

Wat aengaet de baerkens van het sandt, die waren te Domburch een hantbreet of soo hooghe. Het sant der baerkens was geheel drooch, maer rechs daeronder wast vochtich ende hart. Daerom maecte de wint daerin een groefken tot op het hart sandt, ende door de ondiepte waren de santbaerkens so smal omdat de macht des wintsGa naar voetnoota) teghen het harde sant geconsumeert wiert sonder dat te konnen beweghen. Oock en waren de sandtbaerkens niet hooghe opgehoopt, maer leeghe ende effen. Daerom waren de baerkens juyst so hooghe dat se niet te veel verwaeyt en konden werden; souden nochtans hoogher geweest hebbenGa naar voetnootb) door de kracht des wints in de groefkens, hadde het sandt niet verwayt konnen werden. Ergo de baerkens waren middelmatich hooch.

 

Ga naar margenoot+Also Daniel NotaGa naar voetnoot1), geassisteert van Gelande de GrooteGa naar voetnoot2) ende mynheer de VrieseGa naar voetnoot3), dewelcke men seght, dat borghe presenteerden te blyven voor een tonne schats over het voorgestelde werck van den voorsz. Daniel Nota - twelck was een inventie om de MiddelborghscheGa naar voetnootc) haven te diepen - also hy, segghe ick, de heeren voorwierp, so heeft hy die ter examinatie gestelt, midts conditie, dat de heeren hem souden beschyncken voor syn konste met sesendertichduysent gulden indien sy dese syne inventie, nieuw synde, int werck leyden ende dat se een gewenst effect opereerde. Op dese belofte | heeft hy de heeren, met samen Dominicus MelckebekeGa naar voetnoot4) ende andere daertoe geroepen synde, het model daervan getoont.

[pagina 39]
[p. 39]

Ga naar margenoot+ Doch Dominicus Melckebeke heeft sich teghen dese inventie geopposeert, also dat de heeren, syn inventie latende, eenen ordinaren wech van havenen te diepen voorgenomen hebben in te gaan. De inventeurs, dat siende, so hebben sy de inspecteurs van onwetentheyt beschuldicht als van waterwercken gheen recht oordeel konnende stryckenGa naar voetnoota)Ga naar voetnoot1).

Dit is gebeurt juyst op dien tyt, dat ick te Middelburch getroudt was, waerom Daniel Nota op my begeert heeft tsynent te komen ende syn inventie te besichtigen. So ben ick dan den 9en Mey by hem gekommen, alwaer hy my de geheele sake volkomentlick geseydt heeft, met de objectien van Melckebeke, dewelcke indien hy ter goeder trouwen verhaelt heeft, so blyckt claer genoech, dat Melckebeke die dynghen niet verstaen en heeft, gelyck ick selve ook wel weet, dat hy in de rechte nature van het waterwicht niet seer geoeffent en is, maer Daniel Nota toont metterdaet, dat hy er beter verstandt van heeft. Ergo, tot meerder bewys, so bat my Daniel Nota, dat ick sanderdaechs tot Gelande de Grooten's kommen soude om het modelleken te sien; hy souder mynheer CatsGa naar voetnoot2) ende noch eenighe andere byhalen.

Dit geschiede SondaechsGa naar voetnoot3) omdat ick s'Maendaechs na Utrecht gaen moeste, gelyck ick oock dede. So quam ick dan aldaer ende daer quamen 17 of 18 van <de>Ga naar voetnootb) treffelickste liefhebbers van Middelburch. Daer toonde hy ons hoe dat een weynich water so sterck teghen eenen staenden bodem drangh als een groot water, dat even hooghe was; twelck hy toonde met een scheefwicht alsoock met staende bodemen van leder, twelck alles generaelick ende vastelick van Simon Stevyn in syn Ga naar margenoot+WaterwichtGa naar voetnoot4) bewesen ende betoont is. Het principaelste, dat hy ons toonen wilde, was

[pagina 40]
[p. 40]

Ga naar margenoot+ dat eenen back vol waters, so lanck synde als de haven breet is, ende so dicke ende hooghe als het water hooghe is, nerghens teghen steunende, alleenelick also gestelt datter van onder of ter syden den back gheen water doorloopen en konde, oft, sooder wat doorliep doordien dat hy niet dicht genoech en was tusschen de gerren, daer de back teghen het sas kompt - dat men dan den bodem met groeven maken soude, opdat het water, doordringhende teghen den bodem niet persen en soude ende den back oversulckx opheffen. Sulck eenen back toonde hy ons dat teghen het water in de haven staen konde ende op een leegh water de haven vol waters houden. Dit so synde mocht men in den back so groote sluysen maecken alsmenGa naar voetnoota) wilde om met de geheele haven, een myl lanck wesende, te schueren na Rammekens ende na Arnemuyden toe.

Ga naar margenoot+Dit is inderwaerheyt also: den back sal wel blyven staen ende het water van de haven alleene, sonder ander steunsel, wel teghenhouden, maer dat enGa naar voetnootb) kompt maer op het slepen ende naecksel aen, te wetenGa naar voetnootc) omdat den bodem teghen de grondt, so breet alse is ende so swaer, leent, ende en kan niet lichtelick verschoven worden, gelyck oock het selde gebeuren soude, waert dat den back vol steen ware; als oock waert dat den back, vol waters synde, op wielkens stonde ofte met eenen gladden bodem op een gladde grondt, so en soude sy gansch niet blyven staen. Also dat al syn preuven van de persinghe des waters teghenGa naar voetnootd) de bodemen buyten propoost syn ende hier niet en dienen om syn segghen te bevestigen, al syn se goet, gelyck geseydt is. EvenwelGa naar voetnoote) en loochene ick niet of eenen waterback is hiertoe bequamer dan eenen steenen, omdat het <water>Ga naar voetnootf) gemackelick uyt ende in kan gelaten werden.

Ga naar margenoot+In somma, dese inventie en sal niet goet syn in de haven van Middelburch, omdat men niet lichtelick eenen back en sal konnen maken, die syn eyghen water kan draghen van hondert voet lanck ende 20 voet hooghe, op welcke objectie niemant en gist; ende is nochtans seer gewichtich: let op de waterschepen, die opt lant sitten. So sullen oock de baren ende de wint in de haven woelende, het gewichte teghen den back seer vermeerderen, ende de syden daervan doen breken, of sy moetGa naar voetnootg) wonder sterck syn, die naest het leeghwater staet |.

[21 mei 1620]

Ga naar margenoot+T'Utrecht den 21en Mey, legens Gal., Περὶ ἀνατομικῶν ἐγχειρήσεων, βιβλίον α´Ga naar voetnoot1).

Dubitant quidam an existimandum sit ovum tempore priùs esse pullo aut pullum ovoGa naar voetnoot2). At si quis teneat animalia sponte suâ nata esse ex materiâ insensili, ut ait Lu-

[pagina 41]
[p. 41]

Ga naar margenoot+cretiusGa naar voetnoot1), necesse est pullum ovo priùs esse. Cùm enim materia in ovo quiescat Ga naar margenoot+dum formatur pullus, nullâ ratione concipi potest quî tam convenienter membris et articulis distingui potuerit. At pullo extra ovum in patulo aere nascente ex molli aptâque materiâ, caepit se pullus ab initio paulatim movere etiam antequam articuli erant ossei et realiter distincti, eo quidem motu obscuro, sed quo tamen potuerint articuli lineis et fracturis distingui, dum obscurè, inquam, crura contrahit reliquaque membra secundùm suae compositionis naturam flectit. Naturâ veròGa naar voetnoota) augmentum partium moliendo, crevit animal, seipsum indies secundùm usûs varios, eos tamen obscuros, movendo, alimentoque se necessario ad usûs illos accomodante, cùm alio pacto nutrimentum reciperet fractura quàm reliqua pars, quoniam et motus in ea nutriendi modum variat. Sic aliter nutrimentum recipit id quod quiescit, aliter ea quae sibi invicem alliduntur innumeraeque et incognitae nutriendi varietates oriuntur ex libero hocGa naar voetnootb), quamvis obscuro motu, partibus singulis sibi ipsis secundùm usûs suos consulentibus. Ubi verò jam formatus est pullus, non difficulter concipitur ex ejus semine, formam pulli intrinsecus continente (cùm ab omnibus forsitan partibus defluxerintGa naar voetnootc) parvis quibusdam corpusculis, quos vocant spiritûs) potuisse in ovo absque motu pullum formari. Idem dicatur et de reliquis animalibus.

 

Ga naar margenoot+Gal. Περὶ χρείας μορίων, α´, pag. 372, linea 42Ga naar voetnoot2): βαλανείον τῇ μὲν ὑγρότητι τὴν ἐκ τοῦ θάλπους τέγγει ξηρότητα.

Imò etiam ipso calore moderato. Apertis enim poris uniuntur exteriora, id est aqua balnei, cum humoribus intrinsecis ceditque calorGa naar voetnootd) nimius humorum, in aquamGa naar voetnoote) non tam calidam expressus, eo modo quo aqua frigida mixta calidae, partem ignis abundantioris à calida recipit ob exactam unionem.

Den 21en.

 

Ga naar margenoot+Quod modò diximusGa naar voetnoot3) de prioritate pulli, motu obscuro in patulo loco nascentia animalia sibi suas formas praeparasse, non ita est intelligendum ac si omnes omninòGa naar voetnootf) motûs exeruissent necdum perfectè nata, sed duntaxat multorum motuumGa naar voetnootg) futurorum principia, secundùm quae, ubi membra formam accepere, fit animal aptum ad plures motûs quos postea cognoscit ab ijs formis posse edi. Si autem ad aliquem motum natura aptum fiat cui nullum est membrum praeparatum, utitur ijs membris quae habet, quàm potest commodissimèGa naar voetnooth) usuque ad hunc motum ita sua

[pagina 42]
[p. 42]

Ga naar margenoot+ membra conjungit et accommodat, ut ignores potuisse commodiùs membrum ad illum motum perficiendum creari.

Ga naar margenoot+Ad haec forsitan contigit primum animal ejus generis, id estGa naar voetnoota) eam gallinam quae absque ovo extitit, non tam perfectos motûs edidisse atque sequentes, quas haec postea exclusit. Multa enim membra, quae primâ creatione obscuro hoc motu non exactè poterant futuris motibus accommodari, usu atterendo animal jam perfectiùs polivit dum motibus omnibus sufficerent; atque ita longo tempore omnibus naturae hujus motibus satisfactum fuit, semine semper emendata et aptata motibus novis membra referente, adeò ut indies perfectiora animalia nascerentur, donec, inquam, tandem unaquaeque natura suos motûs omnes organis commodis absolvit.

Eâdem horâ.

 

Ga naar margenoot+Quâ ratione movent musculi membra tam violenter? Potestne cerebrum tam fortifer spiritum per nervos exprimere in musculos ut adeò tendantur? Non videtur, sed ubi cerebrum modicâ materiâ titillaverit musculum, concurrunt omnes partes humani corporis et exprimunt suos spiritûsGa naar voetnootb) diriguntque eos perGa naar voetnootc) nervos et fibras ad musculum qui moturus est membrum. Haec spirituum expressio non fit ope nervorum et musculorum tanquam instrumentis, sed, cùm musculis etiam sua vis naturalis inest, contrahunt se naturaliter, eo modo quo omnes partes naturales opem ferunt parti dolenti et quo modo stomachus reliquaeque partes ἄνευ προαιρέσεως expellunt noxia. Concurrunt autem omnes musculi humani corporis ad hunc musculum tendendum, quia aliter nequit membrum moveri quod mens intendit movere, fitque id quia omnia sunt communi naturâ, spiritu, vijs sibi mutuò conjuncta, adeò ut uno moto etiam reliqua moveantur quodam modo.

Ga naar margenoot+Haec expressio fit insensibiliter et meo judicio primùm confusèGa naar voetnootd), adeò ut movendum membrum, si saepiùs moveas, usu expeditiùs moveatur. Si enim digitus aliquisab | ineunte aetate fuisset immotus, jussus eum extemplo movere, non posses, sed aliquoties à motu aberrando, tandem ipsum moveres dubitanter, donec usu et frequenti exercitio, assuefacti forent musculiGa naar voetnoote) omnes celeriter suos spiritûs in eum musculum exprimere qui digitum hunc moturus est. Absit autem ut hanc expressionem negemus quia fit nobis ignorantibus. Sic etiam manûs nostrae, multa opera consuetudine doctae, perficiunt nobis, ne minimum quidem animum ad ea opera advertentibus.

Eâdem horâ.

[pagina 43]
[p. 43]
Ga naar margenoot+

[27 mei 1620]

T'Utrecht den 27en Mey.

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, β´, pag. 391, 24Ga naar voetnoota)Ga naar voetnoot1): ἧττον ἐξαρθρώσεσιν ἁλίσκεται τοῦ κατὰ τὸν ὦμον ἄρθρου τὸ κατὰ τὸν ἀγκῶνα ἄρθρον.

Fortassis dicat aliquis, quia eo tempore quo adhuc mollia erant corpora et secundùmGa naar voetnootb) motûs varios mutabilia etiam adultorum, quia, inquamGa naar voetnootc), primo hoc tempore motûs tales non erant in usu, quibus illud membrum luxatur; cùm ergo non contigerit illo motu, vel obscurè vel manifestè, moveri illi articuliGa naar voetnootd), non etiam potuit acquirere varietatem aliquam nutritionis quam ejus motus dispositione nactus fuisset. Jam verò, cùm ossa totaque corpora induruerunt, etsi hic motus usu veniat tempore, etGa naar voetnoote) objectis novis acquisitus et usurpatus, non potuitGa naar voetnootf) commodam nutritionem nancisci quam posteris communicasset.

Ga naar margenoot+Haecne tibi videntur impia? Absit, dicamus verò Deum Adamum ita creasse ut ubique naturales causas adhibuerit, idque fecisse momento quod naturae concesserat efficere longo tempore, ut hac vi in nonnullis animalibus uteretur.

Adhaec mirari potiùs convenit Dei sapientiam qui naturae primordia, minimaque corpuscula ex nihilo creata, talem figuram dederit ut ex ijs non quidvis possit nasci, sed ea duntaxat quae convenientia toti universitati futura erant. Atomorum igitur, ut ait LucretiusGa naar voetnoot2), figurae sunt finitae idque ex finitisGa naar voetnootg) formis et speciebus rerum rectè probat; at nos harum figurarum in atomis causam Dei providentiae attribuimus, quâ callus camelo in ventre natus est qui non nisi longo post tempore in usum venit, hominibus videlicet id animal subigentibus: nam ijs atomis concurrentibus ex quibus camelus constat, id callus non potuit non nasci. Sunt igitur quaedam quae ante usum exstitere et ab obscuro hoc motu non provenere; attamen eadem necessariò ex positâ materiâ talia facta sunt.

[31 mei 1620]

Den lesten Mey.

Gal. Περὶ χρείας μορίων γ´Ga naar voetnoot3).

 

Ga naar margenoot+Regula de Omni et de Nullo hoc modo implicitè in secundâ et tertiâ figurâ continetur:

Nullus lapis est animal; omnis homo est animal; ergo nullus homo est lapis.

Nam quia nullusGa naar voetnooth) lapis est animal, etiam nullum animal est lapis, ideòque quae continentur sub animali, non possunt esse lapis, sicut nec ea quae continentur sub

[pagina 44]
[p. 44]

Ga naar margenoot+ lapide possunt esse animal. Sic

Omnis homo est animal; omnis homo est bipes; ergo aliquod bipes est animal.

Nam cùm omnis homo sitGa naar voetnoota) bipes, etiam aliquod bipes est homo; ergo quoniam omnis homo est animal, etiam omne id est animal, quod sub homine continetur. At aliquod bipes continetur sub homine. Implicitè igitur regula de omni hîc continetur, quia in ‘omnis homo est bipes’Ga naar voetnootb) implicitè continetur: ‘aliquod bipes est homo’b).

Ex hujus rei intellectu pendet omnis reductio syllogismorum ad primam figuram, de cujus utilitate aut inutilitate jam non disputo. Ut igitur hanc regulam minimo negotio elicias, confer utrumque terminum medio, ac vide quis sub medio contineatur, aut sub quo medius, aut cui medius non convenit. Implicitè dicitur in his figuris haec regula contineri quia non immediatè apparet, sed post conversam alterutram propositionem etc.

 

Ga naar margenoot+VaderGa naar voetnoot1) heeft my heeten ondersoecken of de lenghde in waterloopen door buysen niet en schaet, dat is te segghen, alser 1000 voet lenghte buysen ligghen van 2½ duym, geleydt synde met verstandt soot behoort, ende dat den uytloop 10 voetGa naar voetnootc) leegher is dan den inval, ofte alser een myle weeghs sulcke buysen ligghen, oock wel geleydt, ende den inval oock maer 10 voet hoogher dan den uytloop - vader wilt dan vraghen of men door den kortsten loop niet eer 1000 tonnen waters en soude konnen gieten dan door den lancksten wech, dat is te segghen of het water door de myle weechs niet tragher loopen en sal; dat is te segghen, sooder aen byder beginselen backen staen, daer men water in pompt, met gelycke pompen ende gelycke kracht, of den back van den lancksten wech niet over loopen en salGa naar voetnootd) ende den back | van den kortsten wech niet, maer <dese>Ga naar voetnoote) het ingepompte water konnen swelghen ende den lancksten wech nietGa naar voetnoot2).

Het schyndt aen verscheyden experientien, dat het so is, want al en is het gat van eenen houten trachter, die men op de brouwerstonnen sedt, niet wyer dan onse buysen, so en worden de trachters nochtans niet overgepompt ende men bevindt altyt dat de kortste lenghde van waterloopen beter loopen dan de langhe, als by exempel StriepensGa naar voetnoot3) loop ende RoeberghensGa naar voetnoot4). Ende wilt ghyt terdegen proe-

[pagina 45]
[p. 45]

Ga naar margenoot+ven, so doet een vat vol water ende laet het door een krane uytloopen, ende merckt in hoeveel tyts offerGa naar voetnoota) half uyt of 50 stoop etc. <uytloopt>Ga naar voetnootb). Steeckt dan int selfde vat een blecken buyse van 20 of 30 voet etc. ende deselfde krane aent eynde, also dat se juyst waterpas staet met de plaetse, daer se eerst stondt; maeckt oock de blecken buyse also dat het water gheen belet en hebbe van de locht van binnen, ende merckt dan oock in wat tyt datter 50 stoop etc. uytloopt.

 

Ga naar margenoot+Ut autem hanc rem philosophicè perscrutemur, altiùs est repetenda.

Scripsi antehacGa naar voetnoot1) corpora graviora in vacuo, ad nullam plagam inclinantia, difficiliùs ab eâdem vi eâdem celeritate moveri quàm corpora leviora, id est talia quibus minus corporeitatis inest. Gravissima quidem corpora quiescentia a minimâ vi moventur, sed tardiùs secundùm proportionem sive analogiam magnitudinis et virium; nam moveri maxima corpora a minimâ vi tam verum est, ut Simon StevynGa naar voetnoot2) id assumpserit tanquam principium per se notum, quod, etiamsi in aquâ et aere non omninò verum est ob horum corporum contactum et nonnullam resistentiam, in vacuo tamen est verissimum, cùm ibi nullum sit impedimentum. Humana enim ratio non potest concipere cur non moveretur a minimâ vi, cùm se ad omnem locum aequaliter habeat; vi igitur accedente propendet magis ad illam plagam ad quam a vi cogitur; non potest ergo eo non concedere.

AtGa naar voetnoot3) si duo corpora aequalia aequali motu in vacuo secundùm rectam lineam sibi invicem occurrant, in ipso occursu quiescent et alterum alterius motum auferet; neutrum enim alterum pellet, cùm neutrum aliquâ in re ab altero superetur. Loquor de ejusmodi corporibus quae non habent poros aut in genere quae non possunt reflecti; quod si fiat, poterunt tam apti esse ad reflectionem ut utrumque alteriGa naar voetnootc) impingens, ferè eâdem celeritate et eâdem viâ, quâ venerat, reflexum redeat.

Si verò alterutrum corpus motum alteri aequali occurrat quiescenti, atque huic hoc occursu tam pertinaciter adhaereat ut id unâ rapiat, quonam motu utrumque junctum movebitur? RespondeoGa naar voetnootd): Ut se habet utrumque corpus ad alterutrum, id est ut duo ad unum, sic se habebit motus, quo separatum corpus movebatur, ad motum quo jam utrumque conjunctum moveturGa naar voetnoot4). Nam cùm quiescens corpus a minimi corporis occursu necessariò moveatur, eòque celeriùs quò corpus occurrens est majus, et tamen a maximo corpore non possit aequali motu quo ipsum movebatur, unâ rapi, sed semper nonnihil impedimenti adferat corpus quiescens, etiam minimum. Cùmque infinitaGa naar voetnoote) imaginari possimus corpora majora quiescente, et infinita minora omnia aequali motu mota, neutraque quiescens sibi omninò assimilet, sed duntaxat

[pagina 46]
[p. 46]

Ga naar margenoot+ secundùm magis et minus, quòque majus est quiescente, eò propiùs quiescens ad ejus motum accedat, quò verò minus, eò longiùs ab eo recedat, necessarium est mediam magnitudinem, id est aequalem quiescenti, medio motu, id est sui motûs dimidio, quiescentem magnitudinem movereGa naar voetnoot1). Quâ, si motum corpus est majus, movebuntur juncta celeriùs quàm dimidio celeritatis primum moti; sed tamen perpetuò crescens magnitudine, nunquam eâ quâ priùs movebatur celeritate cum quiescente movebitur. Si verò motum corpus est minus tardiùs, utrumque movebitur, sed tamen perpetuò decrescens magnitudine, nunquam omninò unâ cum quiescente quiescet.

Si igitur aequalia corpora sibi invicem occurrant in lineâ rectâ inaequali celeritate, primum aufertur minor celeritas à majore et id corpus tum consideratur ut quiescens conferturque cum residuâ celeritate majoris celeritatis, unde minor celeritas per sub | stractionem ablata fuit. Exempli gratiâGa naar voetnoota): Si unum corpus eo tempore moveatur per quatuor stadia, quo alterum per duo stadia, in concursu horum corporum auferenda sunt duo stadia à quatuor, et duo quae restant, bisecanda; movebuntur ergo corpora haec conjuncta eodem tempore per unicum stadium. Auferendam autem esse minorem celeritatem à majore intelliges, si consideraveris in aequalibus corporibus aequalis motûs se mutuò auferre; hîc igitur ea pars celeritatis resistit aequali celeritati, residuâ celeritate non impeditâ.

Si autem inaequalia sint corpora, aequalis verò celeritas, auferetur minus corpus à majore et tum minus considerabitur ut quiescens. Si igitur residuum majoris corporis sit aequale minori corpori, movebitur utrumque dimidio pristinae celeritatis, sicut antè audivimusGa naar voetnoot2). Si verò residuum corporis majoris majus aut minus est minore corpore, habebit se celeritas pristina ad utriusque juncti celeritatem, ut corpus minus et majusGa naar voetnootb) simul, ad residuum.

Hinc etiam collige tandem motum corporum sibi mutuò occurrentium quae differunt quantitate corporeâ et celeritate.

 

Quod autem ad aquaeductûs nostros attinet, aqua in fistulis movetur tanquam in vacuo. Altitudo decem pedum est vis, quae corpus aqueum oblongum in fistulis comprehensum movet. Minima igitur altitudo totam aquam movebit, sed quò minor, eò tardiùs aqua tota aequilibrium occupabit.

Ga naar margenoot+Hinc sequeretur, si fistula perpendiculariter immineat horisonti, atque huic ita aqua infundatur, ut perpetuò summum limbum contingat, id est ut aqua fluens in fistulâ semper habeat formam columnarem decem pedum longitudine, et si perpen-

[pagina 47]
[p. 47]

Ga naar margenoot+diculariterGa naar voetnoota) versus centrum Terrae effluat, hinc, inquam, sequeretur per hanc fistulam tantum aquae effluxuram unâ horâ quantum efflueret duabus horis siGa naar voetnootb) fistula alia decem pedum inferiori orificio horisontaliter adjecta foret. Quod si verum est, cùm per fistulas mille pedum longitudinis et sesquialterius pollicis latitudinis, ducenta vasa effluunt sexGa naar voetnootc) horis, mirum quòd vasa effluerent per fistulam decem pedum longitudinis perpendiculariter, uti diximus, erectam, nisi aer cursum tam celerem in exitu vehementissimèGa naar voetnootd) ob celeritatem exitûs remoraretur: tandem enimGa naar voetnoote) effluenti aquae parùm aut nihil aer resistit. Non potest igitur ullo modo proportio institui celeritatis fistulae erectae ad celeritatem ejusdem cum aliâ horisontaliter adjectâ.

Ga naar margenoot+Id autem hoc discursu videar consequutus ut certus sim celeritatem viae longitudine vehementer impediri. Ut interim nihil dicam de aquae contactuGa naar voetnootf) ad interiora fistularum: etsi enim aqua corpus sit mollissimumGa naar voetnootg) et maximè glabrum, nihilominùs tamen existimandum est in tantâ longitudine contactum nonnihil cursum impedire. Videmus enim, vase aliquo circulari circulariter moto, aquam in eo unâ moveri, si paulò celeriùs vas moveatur; atque etiam pueri vis navem maximam ne hilum quidam movebit etiamsi perpetuò ei adhaereat, idque ob contactum aquae et exteriorum navis.

 

Ga naar margenoot+UtGa naar voetnooth)Ga naar voetnoot1) autem accuratiùs explicem mentem meam de occursu corporis moti cum quiescente si quiescens sitGa naar voetnooti) majus, ita habe: Sit quiescensGa naar voetnootk) triplò majus moto; imaginare igitur corpus motum separatim occurrere tertiae parti quiescentis et ita bisecari celeritatem, deinde hanc tertiam partem cum moto corpore hac dimidiâ celeritate occurrere reliquae par | ti quiescentis corporis, intelliges hanc celeritatem iterum bisecari, quia corpora sunt aequalia; sic etiam age si quiescens sit sextuplum etc.

 

HaecGa naar voetnoot2) omnia si in vacuo fiant, aqua non fluet celeriùs per fistulam perpendiculariter erectam viginti pedum longitudine quàm decem, quia antèGa naar voetnoot3) est demonstratum in vacuo minima corpora aequè celeriter ad centrum ferri ac magnaGa naar voetnoot4). Nihilominùs illius fistulae aqua horisontalem, quam dixi, aquam celeriùs pellet etiam in vacuo, eam viz. quae duntaxat sit decem pedum longitudine cùm pellens sit

[pagina 48]
[p. 48]

Ga naar margenoot+ viginti pedum; nam horisontalemGa naar voetnoota) etiam viginti pedum ita pellet ut erecta decem pedum, horisontalem itidem decem pedum. Cùm igitur aqua cadens per erectam unius pedis longitudine, in vacuo aequè celeriter cadet ac aqua per erectam mille pedum longitudine, cogita quantâ celeritate in vacuo aqua efflueret (quoniam cadens per erectam mille pedumGa naar voetnootb) in aere, necdum omne aeris impedimentum suâ gravitate auferens, mirum in modum celeriter casura existimatur)Ga naar voetnootc) - cogita ergo anGa naar voetnootd) non possit celeritatis aquae per erectam cadentis ratio iniri, ut cum horisontali pulsâ possit conferri. Jam verò vis, quâ pellit horisontalem, eadem est quae in vacuo, nisi quantum in exitu horisontalis ab aere impeditur; pellit igitur erecta eâ vi quâ in vacuo pelleret, at horisontalis in exitu impeditur. Cùm igitur horisontalis est longa, vis pellentis minus in eam valet, at quoniam idcirco lentiùs horisontalis effluit, vis pellens vires resumit, fitque ut pro ratione longitudinis tarditas non crescat, cùm impedimentum aeris tantum possit. Unde colligoGa naar voetnoote) in hujus impedimenti per tardiorem effluxum remissione, vim pellentem se vehementer exerere, fierique ut tarditas lentè crescatGa naar voetnoot1).

[7 juni 1620]

Den 7en Junij t'Utrecht, Sondaeghs.

Scripsi antèGa naar voetnoot2) de ratione cur flamma candelarum interdum tremat et quasi trepidet meminique me rationem hujus trepidationis retulisse ad aerem crassum ingredientem ipsam flammam. Verùm haec ratio non videtur omnibus apparentijs satisfacere; remedium autem hujus trepidationis quod tum verè adhibuiGa naar voetnootf), non sufficitGa naar voetnootg) solum ad veritatem rationis probandam: eadem enim caloris ad candelae summitatem reflectio, quae tum remedij loco adhibebatur, hîc non minimumGa naar voetnooth) locum habet, ut ex progressu hujus discursûs intelliges.

Ga naar margenoot+Sed primò audiamus quaenam sit ratio cur saevum ardente candelâ, aut etiam oleum, per elychnium ascendat usque ad flammam, cùm sit corpus grave, deorsum potiùs, etiam fusum, tendensGa naar voetnoot3). Statuatur igitur candelamGa naar voetnooti) jam ardere saevum, quod est in ellychnij eâ parte quae flammâ tegitur, flammâ in flammam vertente. Cùm autem flamma assiduò singulis momentis quaquâ versaGa naar voetnootk) ab ellychnio exeat, pellit vicinumGa naar voetnootl) sibi undique aerem, quia hoc modo sibi locum avolandi parat; eo ergo loco quo flamma est, non est aer, imò aer eo non potest pervenire, a flammâ repellente et avolante perpetuò impeditus. Interim verò saevum consumitur eâ parte quae flammâ obsidetur (aliâ autem parte non consumitur saevum; aliàs enim et inde resultaret flamma: exit enim flamma necessariò ex eo loco ubi id est quod in flammam immediatè et proximè vertitur); consumpto eo saevo, locus in eâ parte ellychnij fit

[pagina 49]
[p. 49]

Ga naar margenoot+ vacuus, unde necesse est <ut>Ga naar voetnoota) aliud corpus succedat. Sed aer per flammam non penetrat, ab eâdem potiùs repulsus, at neque sub flammâ ellychnium ingreditur, ut hoc pacto per medium ellychnij ascendat; nam ellychnij superficies obsessa est et per omnes, etiam externos poros, oblita est saevo, materiâ tenaci et ita densâ ut aer eam non possit penetrare. Restat ergo ut ipsum saevum fusum, ab incumbente aere pressum, in locum vacuum per medium ellychnium ascendat, ad locum videlicet sibi continuum: locus enim vacuus in medio flammae continuus est per ellychnium cum saevo in summae candelae lance contento.

Ga naar margenoot+At cur flamma non magis descendit, id est cur non propiùs accedit ad hanc lancem candelae, sed relinquitur aliquod spatium, aut potiùs aliqua pars inter ipsam candelam et flammam, quae nec a flammâ nec a saevo non fuso obsidetur? Hujus apparentiaeGa naar voetnootb) ratio est quia, flammâ propiùs ad candelam accedente, ascensionisGa naar voetnootc) facilitas ita augetur ut calor flammae saevum in lance tam expeditè non | possit fundere quin plus ascendere possit quàm fundi. Consumitur enim saevum totius globi flammei circumstantis omnibus viribus; funditur verò saevum in lance duntaxat a calore inferioris superficiei flammae. Quae inferior superficies, etsi appropinquando ad lancem paratior fit ad saevum fundendum, non potest tamen plus fundere quàm lancis summam superficiem, quia calor aegerrimè deorsum tendit per materiam tenacem (qualis etiam est butyrum, unde fit ut butyrum non subitò, sed spacio aliquo temporis solummodo possit fundi, unde paradoxum emersit unam libram plumbi citiùs fundiGa naar voetnootd) quàm unam libram butyri), adeò ut proportio ascensionis ad fusionem, flammâ ad saevum descendente, ita crescat ut major fiat, cùm debeat esse aequalis.

Ga naar margenoot+Age autem accendatur candela quae inversione fuerat extincta, adeò ut ellychnij magna sit extremitas, totaque ea usque ad summitatem perfusa nigro saevo, ut solet. Accenso igitur hoc ellychnio, videbis principio clarissimam flammam existere multòque majorem quàm futura est cùm jam aequaliter ardebit, id est multò magis tum splendet quàm reliquo toto tempore quo ardet. Ratio est quia totum ellychnium ibi densè et planè per omnes poros saevo perfusum est; cùm igitur reliquo tempore candela non tam clarè ardeat, sequitur reliquo tempore eam partam ellychnij quae a flammâ occupatur, non tam plenè saevo esse repletam, unde conficitur trahere quidem praedictam vacuam partem ellychnij, sed ita ut etiam aliquid gravitati materiae concedatur, adeò ut omnes pori non repleanturGa naar voetnoote) summè.

Quod, etsi verum est, accidit tamen etiam quòd trahendo ellychnij pori non dilatentur: premitur enim saevum in locum vacuum non violenter, adeò ut vacuus locus extendatur. Sed ne pori quidem, ut diximus, ob saebi gravitatem ita repleantur ut repleti erant dum candelae ellychnium saevo implebatur, concidentibus jam nonnihil pororum lateribus; at ubi candelam extinguimus eam invertendo, subit saevum fusum locum inferiorem et calidum; atque antequam ellychnio excidat, con-

[pagina 50]
[p. 50]

Ga naar margenoot+glomeratur in guttam, adeò ut ipsa summitas maximè sit saevo perfusa. Ardet igitur clarissimè quamdiu necdum ad lancem candelae pervenit ut ab eâ impediatur, sicut audiemus.

Ga naar margenoot+Hinc sequitur ellychnium, saevoGa naar voetnoota) duntaxat semel immersum, clariùs ardere quàm si saepiùs ei immergeretur, et generaliter candelas omnes aequalis ellychnij graciliores, id est minus crassas, clariùs ardere ijs quae magis saevo sunt vestitae, nisi lumen impediatur ellychnij carbone qui, descendente celerrimè flammâ, non comminutus relinquitur, cùm debeat in aerem spargi, in cinerem redactus antequam flamma descendendo eum deserit. Flamma descendit in genere quia immediatè inferius saevum calore proximae flammae in ignem redigitur fitque flamma nova. Non enim reverâ eadem numero flamma descendit, sed hujus calore creatur nova, inferiori parti ellychnij adhaerens, nimirum ex saevo quod huic parti inerat. Celerrimè autem descendit quando nihil est saevi quod in vacuum locum succedat, ut hîc in hac flammâ summi ellychnij; nam flammae calor necdum tangit saevum candelae, sed solummodo saevum ellychnij sibi proximum in ignem convertit; idque fit eousque quo tangitur saevum lancis a flammâ. Cùm enim flamma eo pervenerit, non potest saevum ellychnij sequentis sub se in ignem convertereGa naar voetnootb) quia vestitum est plurimo saevoGa naar voetnootc), quod saevum undique a flammâ funditur, fusumque defluit extra candelam si summum candelae sit convexum; si concavum defluit versus ellychnium, atque ita perfundit eam partem ellychnij cujus saevum paulò antè erat consumptum; unde fit ut inferior pars flammae extinguatur abundantiâ saevi, ac videatur flamma ascendere quoniam superior pars ellychnij saevum recepit quae antea saevo carebat, idque saevum summum existens (eoque calidissimumGa naar voetnootd) utpote in medio flammae situm et consumptioni magis aptum quia undique a flammâ tangitur) jam ardet.

Ga naar margenoot+Si autem concavitas fuerit maxima, adeò utGa naar voetnoote) tota flammaGa naar voetnootf) per defluxum saevi ad ellychnium tegatur, extinguitur quia superior pars ellychnij supra flammam saevo vacua est; materiâ autem deficiente ignis non est. Flamma autem | haec occultanda, etiam antequam saevo occultatur, fit admodum exigua, quia superioris ellychnij partis saevumGa naar voetnootg) jam consumptum est, tamque celeriter descenderat ut pervenerit ad candelam antequam saevum candelae potuerit fundi; ergo eò faciliùs accessu saevi extinguitur. At si concavitas sit mediocris, saevum funditur antequam è superioribus partibus ellychnij saevum omne omninò est consumptum: in parvâ enim concavitate est sphaerica superficies concava minor, ideòque faciliùs a calore flammae tangitur ac breviori et magis praecipiti viâ ad ellychnium fusum saevum defluit. Non igitur tum tota flamma occultatur, sed ejus exigua pars adhuc ardet trahitque

[pagina 51]
[p. 51]

Ga naar margenoot+ ad se ardendo paululum fusi saevi jam parelleli cum horisonte. Sed haec exigua flamma adhuc proximè saevo adest, quia non posset exigua existens remotio, à saevo saevum attrahere: parva enim flamma semper saevo proxima est, magna verò ab eo vel oleo remotior. De saevi fusione jam non ambigitur quia magna flamma, proximè illi existente, nullo negotio funditur; at tum ea tam abundè, ob viae brevitatem et saevi ascendentis parvam altitudinem, et ob id vix ullam gravitatem, materiam attrahit, ut non possit consumereGa naar voetnoota) tantum quantum posset attrahere. Tam diu igitur manet suo loco, nec ascendendo nec descendendo, donec plus consumit quàm attrahere potest; tum enim eaGa naar voetnootb) ellychnij pars non tam densè est repleta ut non possit a flammâ superari, sed ita moderatè ea parsGa naar voetnootc) ellychnij, quae flammae immediatè subest, est plena ut possit ejus saevum a flammâ subigi et in ignem converti. Exigua autem haec flamma, de quâ loquimur, attrahit sibi paulatim id saevum quod in lancis concavitate fusum est, nec descendit valdè: statim enim consumptâ aliquâ parte saevi in concavitate, patet major pars ellychnij inter flammam et saevum fusum; plus igitur in eam potest haec exigua flamma fitque hoc pacto paulò major. Ga naar margenoot+Ubi verò paulò longiùs est intervallum flammae et saevi fusi, non descendit flamma tantum quantumGa naar voetnootd) saevum decressit, sed intervallum fitGa naar voetnoote) continuò majusGa naar voetnootf). Descendit enim quidem aliquantulum quia jam id quod est immediatè infra flammam, faciliùs domatur, at non tantum descendit quin intervallum semper augeatur: non enim potest plus subigere, aliàs descenderet; tandem intervallum tantum fit ut omne quod attrahitur a flammâ possit consumi et praeterea nonnihil ejus quod est infra flammam, in flammam converti. Haec est distantia mediocris: si enim ellychnium insit magno vasi olei, parùm aut nihil descendet; siGa naar voetnootg) parvo, tantum perpetuò descendet quantum olei superficies planae. Nunquam autem longissimè flamma ab oleo remota est, nam quò longiùs abest, eò minus saevi est immediatè sub flammâ ob debilitatem tractionis; quò minus saevi ibi est, eò faciliùs accenditur; quò faciliùs accenditur, eò celeriùs descendit flamma idque eousque donec id quod immediatè sub flammâ est saevum, non celeriùs consumitur quàm olei superficies oleo consumpto descendit. Hinc intelligis, si aequalia ellychnia in inaequalibus vasis non impedita ardeant, intervalla utriusque inter flammam et oleum fore aequalia, quia ubique sat olei paratum est ad attrahendum; at id quod ardet in parvo vase habebit flammam celeriùs descendentem.

In candelâ verò aliter se res habet quia et fusione saevi opus est. Inde fit ut aequalium ellychniorum id quodGa naar voetnooth) magis saevo vestitum est, majus intervallum habeat, quia lancis major ibi est superficies potestque calor flammae pluribus partibus saevi occurrere, quae omnes ad ellychnium fusae confluunt; at ubi lanx candelae minor est, debet calor saevum penetrare ut possit tantum saevi sibi parare quantum in alterâ

[pagina 52]
[p. 52]

Ga naar margenoot+ candelâ absque eâ penetratione parabatur. Quia autem calor aegerrimè dictus est saevum penetrare, necesse est flammam propiùs accedere ut eò violentiùs sugat. Nec id credendum est flammam facere προαιρέσει, sed quoniam in tali intervallo parùm ascendit, faciliùs vertitur in flammam id quod immediatè flammae subest, pauco accessu novi saevi restauratum et adjutum. Unde etiam sequitur clariùs Ga naar margenoot+ardere id ellychniumGa naar voetnoota) quod pluri saevo est circumda | tum; quod verò pauciori saevo est cinctum aequale ellychnium ardere remissiùs et obscuriùs minorique flammâ, quamquam modòGa naar voetnootb) dicebatur contrarium. Id enim solummodo intelligendum est de tali paucitate ut flamma celeriter descendat et semper descendendo occurrat ellychnio, abundantiâ saevi referto; hîc verò tantum saevi circumjacet ut non possit celeriter flamma descendere ac tam parùm ut nequeat saevum abundanter descendere: intelligatur ergo id quod modò dicebatur de eâ candelâ quae fusione saevi non indiget, quale est oleum et saevum molle tempore aestatis.

 

Ga naar margenoot+Quod autem ad trepidationem attinet, si ellychnium sit parvum, saevum verò adhaerens multum, non trepidabit flamma quia plus funditur quàm attrahitur. Funditur plus, quia concavitas lancis est ingens ideòque calor multis particulis magnae superficiei occurrit neque eget saevi penetratione. Assumit haec candela conditiones lampadis aut fusi aut calidi saevi, ergo neque lampadis flamma ex oleo ardens, neque ex saevo fuso trepidabitGa naar voetnootc). Sic neque si candela inclinetur, quia hoc pacto multumGa naar voetnootd) saevi funditur; quòque magis inclinatur, eò clariùs ardet ob facilem motum saevi ad flammam, eòque minus trepidat ob facilem fusionemGa naar voetnoote) flammae lateribus, quae sunt calidiora quàm ejus inferiora suntque ampliora, ad lancem conversis; sic etiam aestate et in molli saevo et ob reflectionem luminis ad lancemGa naar voetnootf), quae fusionem maturant, omnis trepidatio abest. At si majus sit ellychnium paucumque saevum circumstans, nequeunt inferiora flammae tantum saevi fundere quàm posset ascendere, unde dicta est flamma paululum descendere, quia nullo negotio immediatè inferiora flammae rarefiuntGa naar voetnootg) in ignem; at quò flamma propiùs acceditGa naar voetnooth) ad lancem, eò dicta est proportio major fieri ascensionis ad fusionem. Ergo tum adhuc multò minus possunt inferiora flammae tantum fundere quantum possit ascendere, unde fit ut magnâ violentiâ attrahatur saevum, etiam non satis liquidum. PraeceditGa naar voetnooti) autem saevum admodum liquidum; id verò immediatè sequitur vix fusum; ubi autem utrumque ad locum vacuum pervenerit, occupat id quod non estGa naar voetnootk) satis liquidum, non plus quidem loci, sed ei plus corporeitatis inest, fitque eo hoc major flamma quàm ex valdè liquido. Hoc autem continuò fit nimirum ut utrumque simul ascendat ob violentiam attractionis et vehementem vero superioris saevi fusionem, inferioris autem fusionem parvam, quod tamen unâ ascendit.

Praeterea posset etiam dici ubi tantâ violentiâ saevum attractum est, tempore opus

[pagina 53]
[p. 53]

Ga naar margenoot+ esseGa naar voetnoota) ut iterum aliquid fundatur; fusum statim attrahitur cum pauco quod ei subest vix fuso, atque ita lanx vicissim et siccatur et madefit. Aut dici posset hanc violentam attractionem saevum dilatare supra naturam ejus atque ita id ad naturam suam redeundo per vicem cogi seque flammae subtrahere, in morem aeris qui vocem in organis facit tremulam, quae aeris trepidatio ob dilatationem et reditum ad suam naturam mihi multis in locisGa naar voetnoot1) est explicata. Dicatur igitur saevum attractum et dilatatum supra naturam violentiâ tractionis, et adhuc infimâ sui parte lanci annexum, ad naturam suam redeundo ad lancemGa naar voetnootb) descendere et sese flammae subducere. Hoc autem inGa naar voetnootc) rationibus assignandis vide ut continuitas servetur eamque rationem quae actionem magis continuam conservat, cùm reverâ est continua, esse optimam.

Ga naar margenoot+Talis violentia attractionis etiam est in ijs candelis quae duobus constant ellychnijs, nam eum calorem vehementissimum esse, alubiGa naar voetnoot2) demonstravi. Trahit igitur violenter; et saevum, quod immediatè flammae subest, vertitur faciliter in ignem quia parum saevi ascendit obGa naar voetnootd) exiguum fusum in lance. Et quia ellychnia sunt parva, non potest igitur flamma longiùs à lance remori et non propiùs accedere quia non superaret tantum saevi fusi et non fusi tam propinquum.

His positis sequitur posse fieri candelam quae non trepidat, nimirum cui tanta sit quantitas saevi ellychnio circumfusa ut flamma perpetuò possit attrahere saevum fusum. At cavendum ne nimium saevum ellychnio circumstet: tum enim plus funditur quàm attrahitur, madetque lanx effluitque extra candelae lancem, motâ candelâ et saepiùs quoque non motâ, si quantitas circumstantis saevi abundat. |

[9 juni 1620]

Ga naar margenoot+Den 9en Junij. - Gal., Περὶ ἀνατομικῶν ἐγχειρ., bib. η´Ga naar voetnoote), pag. 191, 16Ga naar voetnoot3) dicit λοξή πως μᾶλλον, et sequenti versâ: μᾶλλόν πως ἐγκαρσία. Quod crediderim belgicè significare, sensu id ita indicante: ‘een weynich crom of scheef’Ga naar voetnootg) ende ‘een weynich dweers’g).

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, 432, 41Ga naar voetnoot4): Οὐ χρὴ νὴ Δία μηκύνειν. Hoc meo juditio belgicè significat: ‘Ick en macht by gut niet lanck maken’g). - Den 9en Junij t'Utrecht.

[10 juni 1620]

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, ζ´, pag. 443, 44Ga naar voetnoot5): τ᾿ οὔνομα, unde crediderim belgicum ‘toenaem’g) formatum. - Den 10en dito.

[pagina 54]
[p. 54]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Scripsi paulò antèGa naar voetnoot1) de celeritate aquae in fistulis motae eamque comparavi corporibus motis in vacuo. Huic verò meditationi etiam hoc adjiciendum videtur quod apparet in fluxu aquae per fistulas, scilicet aquam perpendicularem non <solùm>Ga naar voetnoota) propellere horisontalem quiescentem sed quoque motam.

Si enim fiat, ut primò horisontalis quiescat, attamen quae ei succedit movetur: est enim ea, quae erat perpendicularisGa naar voetnootb) quaeque horisontalem movebat. Haec autem succedens, movetur eâ celeritate quâ horisontalis ab ipsâ mota; nova igitur movens, movebit jam motam horisontalem, ergo utraque celeriùs movebitur. Impingat igitur corpus aequale aequali quiescenti, utrumque dimidiâ celeritate movebitur. Separentur iterum (eo modo enim aqua è fistulis effluitGa naar voetnootc)) et propellatur id motum hac dimidiâ celeritate ab altero corpore, aequalis ejusque celeritatis quâ primum movebatur. Movebitur id quod dimidiâ celeritate movetur ab altero paulò celeriùs, namGa naar voetnootd) is dimidius motus etiam nonnihil facit ad rem. Ablato enim corporisGa naar voetnoote) pulsi motu à motu pellentisGa naar voetnootf), bisecato motum residuum, unamque partem adde motui corporis pulsi habebisque motum quo corpus pulsum movetur. Hoc, si tertiò ab altero aequali corporeGa naar voetnootg) celeritatis primae separatum pellatur, adhuc paulò celeriùs movebitur, augebiturque ejus motus in infinitum; attamen nunquam perveniet ad eam celeritatem quâ primum pellens corpus movebatur. Hinc videtur sequi fluxum in fistulis perpetuò crescere, consideratis considerandis.

AnGa naar voetnooth) obliquitas hac in re aliquid potest, cùm antè saepiùsGa naar voetnoot2) videor probasse aquam in fistulis horisontalibus optimè fluere si paulatim fluxus fiat secundùm rectiorem lineam? Cujusmodi etiam optimos caminos esse alubiGa naar voetnoot3) scripsi.

Cùmh) autemGa naar voetnooti) paulò antèGa naar voetnoot4) probaverim aquam in fistulis longioribus difficiliùs et tardiùs fluereGa naar voetnootk) ob pellentis proportionem ad pulsam aquam, hîc verò perpetuò celeritatem crescere quia mota aqua faciliùs pellitur quàm quiescens, videndum aliquando quid horum in fluxu aquae in fistulis plus possit, quidque possit contiguitas et contactus quo tangit aqua concavitatem fistularam, quidque possit aerGa naar voetnootl) circa utramqueGa naar voetnootm) aquaeductûs extremitatem.

 

Ga naar margenoot+Si Deus dicit Davidem fuisse regem, David fuit rex; sed Deus dicit Davidem fuisse regem; ergo David fuit rex,

reducitur ad cathegoricum auferendo subjectum conclusionis è majore hoc modo:

[pagina 55]
[p. 55]
Ga naar margenoot+

Quem Deus dicit fuisse regem, fuit rex; at Davidem Deus dicit fuisse regem; ergo David fuit rex.

Sic:

Si Deus dicit Mosem esse prophetam, Moses est bonus vir; sed Deus dicit Mosem esse prophetam; ergo Moses est bonus vir,

reducitur hoc modo:

Quem Deus dicit esse prophetam, est bonus vir; Mosem Deus dicit esse prophetam; ergo Moses est bonus vir.

Ga naar margenoot+SubjectumGa naar voetnoota) minoris saepe patet ex conclusione. AliàsGa naar voetnootb) etiam potest fieri praedicatum si conveniat cum intentione dicentis. Ut:

Homo est animal; homo est Aethiops; ergo Aethiops est animal.

Cùm enim Omnis AEthiops sit animal erat minor, <conclusio fuisset>Ga naar voetnootc): omnis AEthiops est homo. Si enim minor fuisset Aliquis homo est AEthiops, conclusissemus: Aliquis AEthiops est animal.

Sic:

Quem tu dicis esse hominem est animal; | at tu dicis AEthiopem esse hominem; ergo AEthiops est animal.

Hîc si conclusio sit aliquem AEthiopem esse animal, fuit minor At tu dicis aliquem hominem esse AEthiopem; si verò conclusio sit Omnis AEthiops est homo, erat minor: Omnem AEthiopem tu dicis esse animal. Casus autem accusativus hîc rem non variat quae universalis est. Omne enim subjectum fit praedicatum et contrà, pro intentione dicentis.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, 455, 31Ga naar voetnoot1): ἡ δὲ πέμπτη φύσις τῶν ὁδῶν τῆς ὑπ᾿ ἐγκεφάλου δυνάμεως ἰσχυρὸν ἀκριβῶς καὶ σκληρόν ἔστι νεῦρον, ὅθεν εἰς μὲν τὰς κινήσεις καὶ τῶν αἰσθήσεων τὴν παχυμερεστέραν ἁφὴν ἐπιτήδειόν ἐστιν, εἰς ἀκριβεστέραν δέ τινα διάγνωσιν, οἷαι τοῖς ἄλλοις αἰσθητηρίοις ὑπάρχουσιν, ἀδύνατον.

Haec optimè cum meâ mente congruunt. Particulae enim lucis sunt multò minora corpuscula quàm quae reliquum tactum afficiunt, egentque idcirco subtiliori subjecto et molliori quod afficiant, quale est cerebrum ipsum inGa naar voetnootd) nervis visorijs, quod antè dixit esse quidem molle sed densum, adeòque aptissimum ad corpora lucis recipiendum. Densitas enim facit ne temerè transeant, mollitudo verò exiguâ operâ afficitur et a corpusculis debilibus, qualia sunt lucis.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, 464, 24Ga naar voetnoot2): ἀλλ᾿ ὣσπερ εἰς τὴν γαστέρα καὶ τὰ ἔντερα καθήκουσιν ἀρτηρίαι τε καὶ φλέβες πάμπολλαι, χολὴν μὲν καὶ φλέγμα, καί τινας ἑτέρας

[pagina 56]
[p. 56]

Ga naar margenoot+ τοιαύτας ὑγρότητας, εἰς τὴν ἐκτὸς εὐρυχωρίαν ἀποχέουσαι, στέγουσαί δ᾿ ἐντὸς αὑτῶν τό θ᾿ αἷμα, καὶ τὸ πνεῦμα τὸ ζωτικὸν, οὕτως εἰς τὰς κατὰ τὸν ἐγκέφαλον κοιλίας, αἱ μὲν φλέβες ὡσαύτως ἐκκρίνουσι μὲν τὰ περιττώματα, τὸ δ᾿ αἷμα κατέχουσιν.

Hinc commodè dicuntur venae purgari a medicamentis in ijs cavitatibus contentis easque ipsas purgantibus et per continuitatem supervacanea ex ipsis vasibus sugentibus.

[21 juni 1620]

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, θ´, 470, 13Ga naar voetnoot1): βὲλτιον ἦν ὀπὰς στενὰς ἀπεργασαμένην ἀπὸ τῆς τρίτης συζυγίας ἀποπέμψαι νεῦρα, scilicet per os petrosum ad musculos crotaphitos, quia debebant sicci nervi esse, quae siccitas etiam a viâ siccâ procuratur. Parvi igitur nervi habent magnam superficiem unde fit ut a multo osse tangantur. Siccitas Ga naar margenoot+igitur ossis faciliùs nervi interioribus communicatur, eo modo quo saepe dictum estGa naar voetnoot2) minora corpora semper a sibi superficietenus accidentibus totaliter faciliùs affici quàm majora, ob proportionem parvam superficiei continentis ad magnam contentam corporeitatem.

Den 21 Junij, t'Utrecht.

[24 juni 1620]

Ga naar margenoot+Gal., Περί χρείας μορίων, 484, 13Ga naar voetnoot3): παρέλιπον ἀποδείξεις τινὰς, ἢ ἀστρονομίας, ἢ γεωμετρίας, ἢ μουσικῆς....Ga naar voetnoota) ὅπως μὴ μισηθείη τελέως ὑπὸ τῶν ἰατρῶν τὰ βιβλία, etc.

Dicit enim se millies expertum ob mathesim medicos ejus praesentiam vitasse. Quod verò ad illum attinet, non oportuit demonstrationes pulchras idcirco omittere. Impressores autem faciunt Galeno injuriam quòd figuras non addant, aut potiùs ij qui primi ob imperitiam eas neglexerunt.

Quae tamen inferiùs dicuntur de ratione cur humor cristallinus non sit exactè globosusGa naar voetnootb), cedunt multis numeris Kepleri rationibus, quas attulit in libro Dioptrices,Ga naar voetnoot4) qui tractat de tubis ocularibus.

 

Ga naar margenoot+Galen., Περὶ χρείας μορίων, ια´, 494, 1Ga naar voetnoot5), dicit se et Mosem et Epicurum eo differre quòd Moses existimet Deum omnia posse simpliciter absque respectu materiae, Galenus verò materiae necessitatem addit. Non enim, inquit, Deus potest extemplò è petrâ hominem facere, sed solummodo convenientem materiam commodissimè disponere. Epicurus verò rebus ipsis attribuit fortuitum concursum.

Den 24en.

 

Pergens autem Galenus existimatGa naar voetnoot6) in quibusdam locis corporis nostri quaedam

[pagina 57]
[p. 57]

Ga naar margenoot+ nasci sponte suâ a causis naturalibus Deo non concurrente, veluti crines circa pubem et axillasGa naar voetnoota), ob naturam scilicet loci; at superciliorum crines ejus juditio majoris operae existentes, requirunt Deum δημιουργοῦνταGa naar voetnootb) materiasque conferentem et praeparantem.

Ga naar margenoot+Quantò igitur satiùs est dicens omnia haec a naturâ et constitutione loci esse nata, Deum verò ejusmodi principia creasse in principio, quae sibi mutuò juncta, non possint non hoc facere. Si enim conveniant haec primordia fit avis, si illa, canis, si alia, piscis. Non verò concursus hic in infinitum magis variat quàm ex 24 litteris infinita vocabula possunt fieri trisillaba aut decem syllabarum etc. Altera enim natura prohibet ne infinita principia coeantGa naar voetnootc), eo modo quo non potest fieri mons ex arenâ infinitae altitudinis et datae figurae. Sic igitur in creandis rebus, et figura conveniens et nihil non requiritur.

At dicit aliquis: an non Deus hominem ipse creavit et bestias multasGa naar voetnootd)? Creavit sanè hominem cui particula divinae aurae erat addenda. Quod verò ad bestias attinet, voluit eas extemplò existere. Neque etiam facilè sponte suâ eae materiae convenissent quae aptae erant creandis magnis bestijs, ideòque minorum bestiarum creationem huic concursui permisitGa naar voetnoote). Nihilominùs tamen etiam majores et ijs principijs nutriuntur et continuantur, | ex quibus potuissent aliquando sponte suâ creari. In hominis igitur corpore talia primordia collecta sunt quae non possunt non talem hominem efficere.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, ιβ´, pag. 500, 12Ga naar voetnoot1): κατατέμνειν οὖν ἑκάτερον (scilicet νεῦρον et σύνδεσμον)Ga naar voetnootf) εἰς λεπτὰς ἶνας ἀναγκαῖον ἦν.

Ob id quidem quod ibidem refert Galenus, verùm potissimum ob ipsum motum; cùm enim necessarium sit ut id quod aliud ad se trahet, breviùs fiat (loquor deGa naar voetnootg) trahente quod alicui loco affixum est). Breviùs autem fit cùm crassiùs fit: tantum enim demitur <de> longitudineGa naar voetnooth) quantum accedit latitudini et profunditati. At si nervus foret unicus duntaxat, unicâ tantummodo tunicâ et superficie contentus, non posset ab ingrediente spiritu ejus latitudo et profunditas admodum augeri, quia capacitatis proportio magna est ad superficiem. Requiritur igitur multus spiritus ad eam implendam. Ubi verò jam spiritu plena est, parùm spiritûs adhuc potest ingredi, adeò ut is ingrediens ad extendendum nervum sit submultiplex ad eum qui implebat cavitatem. Nervus autem extenditur pro multitudine spiritûs superingredientis; non verò potest multum spiritus ingredi quia tunica non potest nimium extendi. At cùm tunica sit parva, capacitas verò magna, distantia villorum in tunicâ, quâ eos ingrediens spiritus distare cogit, necessariò est parva respectu capacitatis. At

[pagina 58]
[p. 58]

Ga naar margenoot+ ubi nervus est exiguusGa naar voetnoota) et fibra duntaxat, parùm requiritur spiritûs ad capacitatem implendum nulloque negotioGa naar voetnootb) fibrae tunica extensa capacitatem multiplicem facit pristinae capacitatis, quia superficies magna est respectu capacitatis etGa naar voetnootc) minima extensio tunicarum fibrae valdè ac multipliciter auget capacitatem; ergo latitudo et profunditas fibrae ab ingrediente spirituGa naar voetnootd) multum augetur unde longitudo multum imminuitur. Cùm autem omnes fibrae ab uno nervo in musculum dispersae, non plus capacitatis simul omnes contineant quàm nervus continebat, superficies verò omnium fibrarum multiplex sit ad superficiem magni nervi, quisGa naar voetnoote) non videt tunicas omnes fibrarum multò | plus posse quàm tunicam nervi originalis quoad extensionem et fortitudinem quae etiam requiritur ad ossa movenda? Unde fit ut fibrae omneGa naar voetnootf) moveant, quod nervus ob debilitatem tunicae movere non potuisset. Factâ igitur fibrarum latitudine et profunditate multiplici, multipliciter minuitur longitudo; id est si omnium fibrarum latitudo fiat duplexGa naar voetnootg), demitur de longitudine musculi quantitas latitudinis nervi originalis; si verò etiam profunditas duplex fiat fibrarumGa naar voetnooth), demitur de longitudine musculiGa naar voetnooti) quadratum diametri nervi originalis, quod augmentum est maximum et magni momenti.

Ga naar margenoot+Praeterea haec fibrarum exiguitas in causâ est ut cerebrum, quod est corpus molle, aut quicquid id est quod spiritum in nervos et fibras exprimit, minimo labore possit spiritum immittere, quia fibrarum unaquaeque singulatim membra facilè cedit et extenditur a minimâ vi, cùm, ut antèGa naar voetnoot1) dixi, magnâ vi multipliciter possit extendi; parvâ igitur vi nonnihil extendetur, quae tamen extensio parva multò major <est>Ga naar voetnootk) extensione quâ totus nervus maximâ vi extendi potuisset. Non aliter se vapor insinuat poris ligni, ita ut lignum fiat crassiùs januaeque ligneae ob magnitudinem non possint claudi; etsi enim lignum difficulter cedit et vapor est mollis, uniuscujusqueGa naar voetnootl) tamen pori superficie nonnihil cedente, fit augmentum ligni sensibile. Sic etiam flamma comburit solidissima ligna, pulvis pyrius accensus solida metalla disrumpit, distributâ nimirum vi in innumerabiles particulas, quae exiguae particulae in exiguis poris magnas superficies, ideòque facilè cedentes, faciliùs flectunt. Flectit, inquam, unaquaeque unamquamque secundùm vim suae parvitatis, magis tamen multò quàm tota vis juncta potuisset flectere totam superficiem quà haec vis tota poterat contineri.

At dicet aliquis, an parva vis plus potest in superficiem magnam suam quàm magnum corpus in suam superficiem parvam?

Nequaquam, respondeoGa naar voetnootm). Nam fistulae latiores faciliùs abGa naar voetnootn) aquâ suâ rumpuntur quàm angustiores a suâ, sed tota haec ratio extensionis pendet à facilitate flectionis

[pagina 59]
[p. 59]

Ga naar margenoot+ quae est in magnâ tunicâ. Tanta enim est tunicae magnitudo in fibrâ respectu suae capacitatis ut maximâ extensione capacitatem duplò augeat, quae extensio in ipsâ tunicâ necdum est sensilis; si verò majus vas capacitatem duplò majorem acquirat, rumpetur tunica. Cùm igitur fibrae sese naturaliter habent, continent omnes tantum spiritûs quantum nervus fondamentalis à quo ortae sunt; at cùm sunt extensae, multò plus continent quàm nervus potuisset contineri, isque spiritus à cerebro per hunc nervum influit. Nec magis laborat cerebrum immittendo tantum spiritum in musculos quàm qui flatu per fistulam exiguam vesicam extendit: non enim necessè est cerebrum eas fibras extendere usque ad extremam tensionem, sed quousqueGa naar voetnoota) os commodè moveatur, interdum plus, interdum minus, immittendo pro ossis flexionis magnitudine et remissione. Celeritas immissionis pendet à spiritûs tenuitate et motûs facilitate; celeriùs quidem spiritus à cerebro ad os perveniret, si nervus latus immediatè ossi annecteretur, sed tanta est spiritûs pernicitas (ut et lucis) ut nervus ducens spiritum, multoties possit repleri et se in fibras exonerare insensibili tempore.

Ga naar margenoot+An igitur ad hujus naturae imitationem corpus aliquod poteritGa naar voetnootb) moveri a minori vi aequali tempore, quod est quaesitum omnium mechanicorum? Non videtur, quia hîc accedit celeritas, unde duntaxat sequitur minorem vim posse movere idem aequali tempore per majorem celeritatem; quam celeritatem non facilè in mechanicis augebimus, nisi instrumenti loco possimus uti flammâ, auf potiùs luce et radijs solaribus. Quod ad in | strumentum aeris attinet, fortasse operam non luderet qui eam aptè huic rei adhiberet, et ad unguem naturam imitaretur, poteritque oris flatu magnas moles attollere, si per communem fistulam innumeras exiguas arte factas fibras vento impleat et extendat, tendonesque infigat, sicut natura ossibus infixitGa naar voetnootc). Etsi enim longitudo musculorum parum solummodo minuatur atque ob id tendones parùm retrahantur cum eâ parteGa naar voetnootd) ossis cui infixi sunt, describit tamen ossis extremitas valdè magnum circulum: infixi enim tendonesGa naar voetnoote) sunt ossi propè centrum, id est propè id os, circa quod movetur osGa naar voetnootf) motum.

Ga naar margenoot+Cùm autem homo tollat corpus aliquod majoris ponderis quàm ipse est, fortasse omnes corporis partes suos spiritûs exprimunt in eum musculum brachij vel in moventem brachium. Quod ideò verisimile est quia omnes partes totius corporis in tali casu laxantur et remittuntur, tanquam omni spiritu privatae; videturque ideò respiratio inhiberi naturaliter, ne spiritus expressus in aliam partem laxam quàm in musculum praedictum exprimi possit: idcirco enim nimio nixu excrementum excernitur, omnibus musculis thoracis et abdominis tensis. Si igitur ij tendantur clauso laringe et spinctere, quonam spiritus exprimitur nisi in dictum musculum?

[pagina 60]
[p. 60]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Ejusdem conclusionis voces variè fiunt subjecta et praedicata pro diversitate assumpti medij, ex quo intentio ipsa quaestionis intelligitur. Exempli gratiâ

Vim vi repellere licet quia haec nos laedit,

hîc vim est subjectum. Sic:

Quod nos laedit, vi repellere licet; vis nos laedit; ergo vim vi repellere licet. Sic:

Seipsum defendere licet; at vim vi repellere est seipsum defendere; ergo vim vi repellere licet;

hîc vim vi repellere est subjectum. Sic:

Armis vim repellere licet; at vis sunt arma; ergo vi vim repellere licet,

hîc vi est subjectumGa naar voetnoota). Sic:

Seipsum defendere est vim vi repellere; at licet seipsum defendere; ergo licet vim vi repellere,

hîc licet est subjectum. Idem enim est ac si dicas:

Omnis defensio sui ipsius est vis vi repulsio; aliquid quod licet est defensio sui ipsius; ergo aliquid quod licet est vim vi repellere.

Ga naar margenoot+Omnis autem propositio syllogismi probanda est additâ notâ quantitatis, etiam praedicato ubi opus est. Multae enim propositiones totum subjectum intelligunt, ut:

Christiani amant Davidem quia amantGa naar voetnootb) prophaetas.

In secundâ enim figurâ talis erit syllogismus:

Omnes Christiani amant omnes prophaetas; David autem est prophaeta; ergo Davidem amant omnes Christiani.

Hîc Omnes Christiani est praedicatum. Consequentia verò valet quia major potest converti. Potest autem converti quia praedicato universalis quantitas addi potest. Non aliter: Omnis homo est animalGa naar voetnootc); omnis homo enim non est omne animal, sed omnis homo est aliquod animal, ergo Aliquod animal est homo; non: Aliquod animal est omnis homo, sed: Aliquod animal est aliquis homo. Nullus homo est lapis. convertitur simpliciter, quia nullus homo est nullus lapisGa naar voetnootd). Sic: Aliquis homo non est doctus non convertitur, quia aliquis homo est nullus doctus; ‘non aliquis’Ga naar voetnoote) enim est nullus. PossetGa naar voetnootf) verò per modum affirmationis converti. Sic: Aliquis homo est aliquid non doctum, Aliquid non doctum est homo. Omnis ergo vis sita videtur in additione quantitatis, quae tamen maximè opus erit in integris sententijs hoc modo prolatis: vim vi repellere licet; Christiani amant prophaetas, cùm Christiani amant est subjectum. |

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, ιδ´, 525, 12Ga naar voetnoot1): ὡς τὰ πολλὰ δὲ τὸ μὲν ἄῤῥεν ἐν τῇ δεξιᾷ

[pagina 61]
[p. 61]

Ga naar margenoot+ μήτρᾳ, τὸ δὲ θῆλυ κατὰ τὴν ἀριστερὰν εὑρίσκεται, καὶ τούτων αἰτία τῶν τρεφουσῶν τὰς μήτρας φλεβῶν ἡ ἀρχή.

Rarò enim contingit, ait, ut seminis natura se non accommodet ad sinum in quo est. Cùm autem necesse sit in alterutro sinu comprehendi semen nec possit medio loco concipi, accedit ad generationis certitudinem calidioris seminis ad dextrum sinum ὁρμή, et frigidioris ad sinistrum spontaneus fluxusGa naar voetnoota) ob similitudinem naturarum. Similia enim trahuntur a similibus, et ad similia potiùs moventur. Aliàs Ga naar margenoot+autem quisGa naar voetnootb) posset mirari cur non saepiùs hermophroditi nascerentur quoniam in tanto numero non rarò calor et frigus ambigerent. Nunc verò, si semen ipsum ambigat, hisce qualitatibus assimilatur sinui a quo recipitur, quae receptio tum magis fortuita est, ab alijsque potiùs coincidentibus occasionibus perficitur quàm a magneticâ similitudinis vi fitque tum aut vir foemineus in dextro, aut foemina mascula in sinu sinistro.

[29 juni 1620]

Den 29en Junij.

Nam cùm rarò contingit calidius semen sinistro sinui incidere et iterum rarissimè hoc semen in hoc sinu existens, aequali distantiâ à mediocritate abest versus calidum quâ sinus versus irigidum, ita ut neutrum superet alterum, cùm, inquam, rarissimè hoc contingat ob innumera media, hoc verò accidens indivisibile ferè sit, multò rariùs praedicti monstrosi partûs proveniunt.

 

Gal., Περὶ χρείας μορίων, ιε´, pag. 531, 45Ga naar voetnoot1): τοῖς γὰρ οὖν ὑποσπαδιαίοις ὀνομαζομένοις, ἐπειδὴ διὰ τὸν ἐν τῷ τέλει τοῦ καυλοῦ δεσμὸν ὁ πόρος διέστραπται, γεννᾷνGa naar voetnootc) ἀδύνατον....Ga naar voetnootd) τμηθέντος τοῦ δεσμοῦ γεννῶσιGa naar voetnoot2).

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ χρείας μορίων, ιε´, 533, 50Ga naar voetnoot3): τοῖς ὑγροῖς τούτοις, τοῖς περὶ τὸ ἔμβρυον ἀναγκαίαν ἔχουσι τὴν γένεσιν, εἰς τε τὴν ἄλυπον ὄχησιν ἔτι κυουμένου τοῦ ζώου κατεχρήσατο, καὶ τὴν ἐν τόκοις ἑτοίμην ἔκπτωσιν.

Non autem simpliciter quia veluti huic aquae innatansGa naar voetnoote) levior est infans minusque tendit ligamenta; sed cùm infans vix annectatur tunicis hisce, humor ei circumfluit ubique atque ita tunica aequaliter tenditur. Si enim non inesset aqua, premeret infans ferè solas inferiores tunicae partes; jam verò descendente infante gravitate sursum, quoquoversus exprimitur aqua atque ubique aequaliter omnis tenditur. Adhaec nisi aqua tunicis contineretur, lassus fieret infans uni loco corporis incumbendo, ut nobis contingit diutiùs in unum latus dormiendo, quia membra omnia huic uni incumbuntGa naar voetnootf), idque solum ab omnibus premitur, quod est infimum. At ex

[pagina 62]
[p. 62]

Ga naar margenoot+ mathematicis novimus corpusGa naar voetnoota) aquae immersum ab aquâ ubique aequaliter comprimi, quod videre est in urinantibus, quibus ingens quantitas aquae incumbit; vide Simon Stevyn in syn WaterwichtGa naar voetnoot1).

[5 juli 1620]

Ga naar margenoot+Cur in musicis non licet perfectis consonantijs pariter ascendere aut descendere? An quia cùm octavae per unum gradum moventur, prima inferior cum sequenti superiori, et primò sonans superior cum secundo sonanti inferiori, constituant perpetuò septimam et nonam? Atque hoc modo duae dissonantiae audiuntur. Ascensus autem et descensus unius vocis non est reprobandus, sed potiùs elegans, nam hîc non audiuntur duae dissonantiae, cùm duntaxat sint duae voces, nimirum ea quae desijt audiri, et ea quae jam auditur. Sed praeter ea gratiam magnam affert ea per gradûs immediatos motio, quam | nescio an alubi explicaverim; jam verò huic meditationi non vaco. Si verò octavae ascendant simul, vel descendant, non rarò continget, ut eo modo eveniant falsae quartae et quintae, quae etiam in unius vocis motu nequaquam feruntur. Duae quintae autem, si per unum gradum moveantur, semper mediae notae quartâ distabunt, quae etiam nonnunquam futura est falsa.

Cùm dico duas quintas, dico solummodo duas voces quae à se invicem per quintam remotae sunt, ita ut quatuor soni considerentur: duo qui immediatè praecessere, duo qui jamdum audiuntur. Tertiae verò et sextae, etsi simul ascendunt aut descenduntGa naar voetnootb), non ita dissonantias parient; quod si tamen aliquando saliendo fieret, docemur id maximopere cavere hac regulâ, quâ praecipitur ne vox per magnam quartam aut parvam quintam ascendat.

 

Ga naar margenoot+Cùm in syllogismo hypothetico quatuor termini sunt, non videtur posseGa naar voetnootc) reduci, nisi ad duos syllogismos categoricos, in quo praecipua cura habenda est, ut termini ita flectantur, ut sibi invicem in enuntiatione aptè conjunguntur.

Si albedo est color, albus est coloratus; at albedo est color; ergo albus est coloratus reducitur sic: Quod habet colorem est coloratum; albus habet colorem; ergo albus est coloratus. Probatur minor per alterum conjugatum: Quod habet albedinem, habet colorem; albus habet albedinem; ergo albus habet colorem. Vel conclusio principalis est in secundo syllogismo siGa naar voetnootd) posteroGa naar voetnoote) praeponatur.

 

Gal., Περὶ χρείας μορίων, ιζ´, 550, 40Ga naar voetnoot2): ὡς ἔτυχε δὲ περιπλεκόμενα (viz. αἱ ἄτομοι),

[pagina 63]
[p. 63]

Ga naar margenoot+ σπανίως μέν ποτε χρήσιμον ἐργάζεται τὸ δημιούργημα, πολλάκις δ᾿ ἄχρηστόν τε καὶ μάταιον.

Ga naar margenoot+Nos verò qui a Deo artificialiter diximusGa naar voetnoota) eas atomos esse praeparatas, credimus earum concursum non esse fortuitumGa naar voetnoot1). Semel enim omnibus rebus in principio creationis legitimè dispositis, quae sunt coelum et elementa cumGa naar voetnootb) corporibus aeternis, coguntur ab ijs atomi non alio quàm debito modo congregari. Eas autem si homo ipse conetur conjungere, nesciens earum formamGa naar voetnootc), omninò aberrabit; inanimaGa naar voetnootd) verò corpora tales de se particulas eijciunt et eo modo, ut non possint non benè concurrere. Sic semen in utero materno talibus constat particulis talibusque particulis in utero conjungitur, ut non possit non homo fieri: semen enim et tota foemina ita praeparata sunt ut naturaliter nihil ad uterum accedat quàm quod ad formam hominis faciat. Atomi verò, cùm sint corpora exigua, in hoc loco nec pondere, nec aliâ re impediuntur, quominus minimo negotio quamvis dispositionem, a naturis actae, consequantur. Den 5en Julij.

Numerus etiam certus formarum certa composita et finita praescribitGa naar voetnoote).

 

Ga naar margenoot+Quodcumque alicui agendum est, eo is debet delectari; praeceptoribus docendi sunt discipuli; ergo praeceptores debent delectari docendis discipulis.

Hic syllogismus est in BarbarâGa naar voetnoot2). In majore autem quodcumque est universale, cui subest in minori: delectari. Sic alicui est universale, quia hîc quemvis et singulos significat; huic in minori subest: praeceptoribus. Quia verò agendum | est etiam est universale, totum id a docendi sunt absorbetur, etsi fuerit pars medij. Ea enim actio quae per agendum estGa naar voetnootf) significabatur, latet in docendi sunt. Iterum in majori propositione eoGa naar voetnootg) pertinet ad majorem terminum, unde fit ut is casus in conclusione repetatur.

Sic multa sunt ejusmodiGa naar voetnooth) universalia, viz. ut, qualis etc. Ut tu discis, sic ego disco; at tu discis submissâ voce; ergo ego disco submissâ voce. Ut enim omnem modum significat, si non erit vitium in formá. Quod ego sum, id tu es; at ego sum Isacus, ergo et tu es Isacus, hîc major est particularis in primâ figurâ, quia quodGa naar voetnootg) non significat universale, id est singula sub se existentia; in minore autem propositione terminus minor postponitur in phrasi, quia etiam eâ conversâ, eadem futura est conclusio usuque venit hîc ea quantitatis consideratio, de quo paulò antèGa naar voetnoot3).

[pagina 64]
[p. 64]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+His consideratis non erit laboriosum è similitudinibus syllogismos struere. Viz.:

Ut se habent duo ad quatuor, sic se habent 20 adGa naar voetnoota) 40; at 2 se habent ad 4 ut subduplum; ergo etiam 20 se habent ad 40 ut subduplum. Sic

Ut se habet gubernator ad navem, sic se habet rex ad populum; at gubernator regit navem; ergo et rex regit populum.

Necessitas verò tanta est quanta est terminorum conjunctio: aliquando certa, aliquando solùm serviens ad persuadendum. Syllogismi hi sunt in primâ figurâ: in minore enim terminus minor locabitur suo loco eâdem veritate, viz. regere navem convenit gubernatori; verùm reliqua unusquisque per se etc.

 

Ga naar margenoot+NonGa naar voetnoot1) aliter fit hoc exemplo quod MolineusGa naar voetnoot2) adfert Lib. secundo, cap. 15Ga naar voetnoot3):

Omne bonum stabile est melius caduco; at virtus est bonum stabile, divitiae caducum; ergo virtus est melior divitijs.

Hîc virtus et divitiaeGa naar voetnootb) sunt terminus minor, melior verò et casus ablativus sunt major terminusGa naar voetnootc) quia sunt in majore propositione. Medium sunt bonum stabile et caducum, quia bis ante conclusionem repetuntur.

Quò quis indoctior, eò is impudentior; at Platone Diogenes indoctior; ergo Platone Diogenes impudentior.

Hîc Quo quisGa naar voetnootd) respondetGa naar voetnoote) Platone Diogenesd) in minore et eo isd) respondet cum Platone Diogenesd) in conclusione, sicut fieri debetGa naar voetnootf). Sunt enim casûs quo quisd) partes medij, casûs verò eo isd) partes majoris termini.

 

Canon est1) aliquis: Contrariorum contraria sunt consequentia, ut: Si dolor est fugiendus, voluptas est sequenda. Hinc etiam talis fit syllogismus:

Si dolor est fugiendus, quod dolori est contrarium est sequendum; si sequendum, contrarium est fugiendo. At dolor est fugiendus et voluptas dolori est contrarium et sequendum fugiendo; ergo voluptas est sequenda.

Hîc minor plures partes habet, quae omnes pro syllogismis poterunt confirmari. Haec verò partium fuit necessitas, ut majoris veritas magis elucesceret.

[pagina 65]
[p. 65]
Ga naar margenoot+

Cap.Ga naar voetnoot1) 15, Lib. 2 Logices MolineiGa naar voetnoot2).

Aliquando ipsae maximae sunt medium et tota major propositio. Interdum verò subsumitur aliud sub eo medio qui generaliter in canone exprimitur, idque cùm ita fert rerum connexio. Ut ad canonem: Cui magis inest causa, magis inest effectum, sic argumentamur:

Qui habet plus spiritus, est robustior; juvenis ha | bet plus spiritûs sene; ergo juvenis robustior sene.

Hîc spiritusGa naar voetnoota) pro causâ dicitur quia ejus connectio ad robustior, quod est spiritûs effectum, manifestiùs est quàm si quid sub stabili ‘de quo modo’Ga naar voetnootb) subsumeremus, quod tamen aliquando fieri potest, dicendo loco stabilis: aeternum vel firmum, etc.

 

PlenasGa naar voetnoot3) autem comparationes esse reverâ partes legitimas syllogismorum videbis si minorem terminum in sua membra expendas. Exempli gratiâ:

Ut se habet gubernator ad navem, sic se habet rex ad populum; sedGa naar voetnootc) gubernator regit navem; ergo rex regit populum.

Hîc regit est minor terminus, qui sic explicatur: Ut se habet gubernator ad navem, sic se habet rex ad populum; sed ut se habet regens ad id quod regitur, sic se habet gubernator ad navem. Ergo ut se habet regens ad id quod regitur, sic se habet rex ad populum. Quod idem est ac si dicas: Ergo rex regit populum.

Ut verò clariùs horum naturam perspicias, accipe et hoc exemplum:

Ut se habet canis ad bestiam, sic se habet homo ad animal. At ut se habet species ad genus, sic se habet canis ad bestiam (vel breviter: at canis est species bestiae); ergo ut se habet species ad genus sic se habet homo ad animal, vel breviter: ergo homo est species animalis; aut, si propositionem majorem minoris loco statuas, erit conclusio: ergo homo se habet ad animal ut species ad genus. Sed id eodem redit, quia omnes tales propositiones possunt simpliciter converti, nam ut 2 ad 4, sic 20 ad 40, vel ut 20 ad 40 sic 2 ad 4; aequipollent enim singularibus.

Ga naar margenoot+Singulares verò vim habent universalium et particularium simul: quod dicitur de singulari aut individuo, dicitur de eo omni. Quod omne est tantum unicum idem autem est ac si diceremus: OmneGa naar voetnootd) subduplum est subduplum, sed terminorum varietas in quibus haec proportio consistit causa est cur ea ubique non aequè appareat, eo modo quo aliquis meliùs novit Isacum Beeckmannum quàm conrectorem Ultrajectinensem, cùm tamen sit una eademque persona. Vel si lubet poterit haec dupla proportio conferri cum propositionibus universalibus et reciprocis qualis est: Omnis homo est rationalis et Omnis rationalis est homo. Haec autem universalitas ap-

[pagina 66]
[p. 66]

Ga naar margenoot+parebit in proportionibus cùm animadvertimus eam in varijs rebus esse, ut duplus numerus hominum, ovium, lapidum etc. quae poterunt dici species dupli.

Ga naar margenoot+Necesse est autem integros syllogismos in singulis terminis universale quid supponere de quo omnes dici possunt, ut hîc id universale est numerus arithmeticus. Nam id nudus intelligitur non admixtis corporibus, vel si ea admisceantur, dicimus ‘quantum attinet ad proportionem arithmeticam vel secundùm numerum’Ga naar voetnoota). Sic in praecedenti syllogismo: Ut se habet canis ad bestiam, sic se habet homo ad animal, scilicet secundùm modum praedicandi; aliàs posset inferri: atGa naar voetnootb) ut irrationalis ad irrationalem, sic canis ad bestiam; ergo ut irrationalis ad irrationalem, sic homo ad animal, quod tamen etiam vero si de solâ proportione intelligatur. Sic:

Omnis homo est animal; Petrus est homo; ergo Petrus est animal omnes termini intelliguntur de vivo. Sic:

Omnis homo vivus est animal vivum; Petrus vivus est homo vivus; ergo Petrus vivus est animal vivum.

Sic aliquando duo quilibet termini habent sibi adjunctam vocem communem.

 

Ga naar margenoot+Contingit interdum in cap. 16, Lib. 2 Logices MolinaeiGa naar voetnoot1) comparationem probabilitatis institui inter qua | tuor terminos à se invicem maximè separatos adeò ut non sit aliquid commune per quod syllogismus hypotheticus reducatur ad cathegoricum. Ut:

Si equus non potest transire per januam, camelus non poterit transire per fenestram. At verum prius, ergo et posterius.

In hoc casu aliquis terminorum faciendus est communis et duobus syllogismis probare propositum, utGa naar voetnootc)

Per quod equus non potest transire, per id camelus non potest transire; at per januam equus non potest transire, ergo per januam camelus non potest transire;

tum

Quod non potest transire per januam, non potest transire per fenestram; camelus non potest transire per januam, ergo camelus non potest transire per fenestram,

quamquam et hîc hypotheticus potuisset unico cathegorico reduciGa naar voetnootd) ob communem vocem ‘potest transire’Ga naar voetnoote) sic:

Quod non potest equus per januam, id non potest camelus per fenestram; sed equus non potest transire per januam; ergo camelus non potest transire per fenestram.

Idcirco aliquando contingit, ut etiam haec communio adimatur; ut:

Si equus per januam non eat, camelus per fenestram non curret, quamquam et hîc nonnulla communio poterit inveniri, si lubet, vel addendo aliquod verbulum commune, quod sit subjectum conclusionis.

[pagina 67]
[p. 67]
Ga naar margenoot+

Si autem omnes termini antecedentes se non habeant eodem modo ad suos consequentes, erit consequentia dubia, ut:

Si equus non potest transire per fenestram, camelus non poterit transire per januam.

Hîc enim proportio est reciproca, nam ut equus ad camelum, sic janua ad fenestram. Ideòque fit aliquando ut fit par proportio. Ac tum erit argumentum à pari, non aliter quàm in geometriâ triangula quorum latera sunt reciprocè proportionalia, sunt similiaGa naar voetnoota). Si verò altera proportionum excedat, erit argumentatio à majori vel minori, sed diligenter videndum est quae et qualis futura sit conclusio.

 

Ga naar margenoot+Quod Euclides in suis Elementis dicit est verum vel ita sese habet; at triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis Euclides dicit in suis Elementis; ergo triangulum habet tres angulos aequales duobus rectis.

Hîc non videtur esse major terminusGa naar voetnootb); at is est: ‘verum est’Ga naar voetnootc) quod includitur verbo ‘est’c) quod est parsGa naar voetnootd) minor. Subjectum enim conclusionis reverâ fuisset ‘triangulum habere tres angulos aequales duobus rectis’c), sed cùm dicatur pro ‘habere’ ‘est’, continet ‘est’ et ‘habere’ et ‘verum est’c).

Posset etiam mutato subjecto aliter proponi sic:

Quod Euclides dicit habere tres angulos aequales duobus rectis, id habet tres angulos aequales duobus rectis. At triangulum dicit Euclid. etc.; ergo triangulum etc.

Hîc ‘triangulum’c) est minor terminus. Sic quamvis partem facias subjectum conclusionis, at praestat ita syllogismum formare utGa naar voetnoote) eo eodem non fiantGa naar voetnootf) duo termini.

[14 juli 1620]

T'Utrecht den 14en Julij.

Gal., Περὶ τροφῶν δυνάμεως, γ´, 341, 53Ga naar voetnoot1): οὐ μὴν ἀνάλογόν τε τῆς θερμασίας τὰς διεξόδους εὐρείας ἔχουσιν αἱ νεφροὶ. αἱ γάρ νοσωδέσταται κατασκευαὶ τῶν σωμάτων ἐξ ἐναντίων τῇ κράσει σύγκεινται μορίων, ὡς εἶναι γαστέρα μὲν, εἰ τύχοι, θερμὴν ἱκανῶς, ἐγκέφαλον δὲ ψυχρὸν, etc.

Ga naar margenoot+Si enim | renes sint calidae, venter verò frigidus, non poterit calor renum in tantum poros eorum dilatare ut crudior humor ex ventriculo relictus, possit aequè eos transire ac ubique moderata sunt. Nam partium crassities a frigidoGa naar voetnootg) ventriculo majores relinquuntur quàm pori a calido reni dilatantur, inquit Galenus.

 

Gal., Περὶ ἁπλῶν φαρμάκων δυνάμεων, bib. α´, 9, 49Ga naar voetnoot2): ἀλλ᾿ εἰ μὲν ὅσῳ θάτερόν ἐστι ψυχρότερον, τοσούτῳ θάτερον εἴη παχυμερέστερον, ἅμα μὲν ἄμφω παγήσεται,

[pagina 68]
[p. 68]

Ga naar margenoot+ Ga naar margenoot+existimatque omninò terrestris et quod est crassiorum partium, citiùs coire caeteris paribus, ideòque et oleum necesse est, dicit, esse crassiorum partium, etiamsi aquae innatat. Non enim levitatem et gravitatem multitudiniGa naar voetnoota) et compactioni particularum <attribuit>Ga naar voetnootb), sed ignis mixturae, more Aristotelico. Aurum igitur est crassissimarumGa naar voetnootc) partium cùm aegerrimè fundatur ejus sententiâ; cùm tamen in subtilissimas laminas possit duci, quod non nisi rebus tenuissimarum partium convenit.

Dicis igitur, inquies, oleum pauciores ejusdem quantitatis particulas continere quàm aquam, cùm tamen oleo majus spacium inficiatur. At respondeo id fieri ob tenacitatem: aqua enim, tam minutim concisa ab aeris circumstantis calore, in vaporem abit. Sed Galeno, 11, 53Ga naar voetnoot1): ἡ λεπτομέρεια τῷ τάχει τῆς εἰς μικρά διαιρέσεως ἐπινοεῖται μόνῳ. Verùm alia igni celeriùs, alia humido, alia mercurio, alia aquâ forti, alia denique alijs medicinis celeriùs franguntur. Alia igitur et nostro calore interno stomachi, jecoris, cordis, etc.

 

Ga naar margenoot+Cùm aqua sit aptissima potio ad extinguendam sitim in febribus quantum attinet ad humiditatem et frigiditatem, sed non satis commodè penetret omnes corporis partes sitientes, acetum additum erit ipsi pro vehiculo; sedGa naar voetnootd) mixtum fit sicciùs, et fortassis etiam debito frigidiùs. Adde igitur in alio vase eidem quantitati aquae, tantum vini, ut gustum feriat, quod antè quoque in aceto addito alteri aquae, factum oportuit. Hisce peractis confunde haec duo mixta, quae confusa, an non videbiturGa naar voetnoote) potus commodus febricitanti, vino omne aceti frigus ejusque siccitatem ad mediocritatem reducente, adeò ut sola qualitas aquae restet cum acquisitâ per utraque haec addita λεπτομερεία?

[4 augustus 1620]

Ga naar margenoot+Hier te voorenGa naar voetnoot2) hebbe ick geseyt, dat de quantiteyt van den toon, dat is de hooghte ende leechte, kompt doordien dat de capaciteyt van de mondt grooter ende kleynder wert gemaeckt, het vergelyckende by de orgelpypen, van dewelcke de wytste alderdiepts ende alderleeghst gaen.

Ga naar margenoot+Dit kondt ghy oock gewaerworden als ghy synght met u mont toe, want dan voelt ghy onder u kinne het vel op ende neer gaen, ende so ghy met u vingher het vel opsteeckt, ende laet gaen by beurte, dan singht ghy met een bevende of daverende kele. Alst vel op is, wort den mont kleynder ende dan gaet het gesanck hoogher, twelck ghy also metterdaet bevinden sult.

Dit daveren mach geleken werden by het trambleren op de klavercyne. De quali-

[pagina 69]
[p. 69]

Ga naar margenoot+teyt van den toon geschiet met de tonghe ende door het inbuyghen, openen ende de verscheyden gestaltenisse der deelen des monts, de grootteGa naar voetnoota) onverandertGa naar voetnootb) blyvende; eveleensGa naar voetnootc) gelyck men daerdoor oock verscheyden geluydt van vocalen ende woorden maeckt, want de qualiteyt en schynet anders nietGa naar voetnootd) te schillen van malcander dan gelyck een e van een a etc., of sy maeckt nieuwe soorten van vocalen, die in onse tale niet gebruyckt en worden. |

 

Ga naar margenoot+Cùm dicitur unumquodque componi ex quatuor elementis quae vocat Galenus Lib. γ´, Περὶ τῆς τῶν ἅπλων φαρμάκων δυνάμεωςGa naar voetnoot1): ὑγρότητα, ξηρότητα, θερμότητα, ψυχρότητα, non existimandum est quamvis eorum conjunctionem compositum et aptè mixtum efficere; homo enim fit ex certâ illorumGa naar voetnoote) quatuor proportione, bestia ex aliâ. Si verò proportio quae homini convenit, paulum mutetur, ita ut calor superet, poterit adhuc esse homo; si magis superet, non modò non erit homo, sed ne animal quidem. Nam non credibilè est inter hominem et bestiam posse esse multasGa naar voetnootf) formas medias, quae partem hominis et partem bestiae capiant, sed unicuique speciei est sua elementorum proportio, quae, si corrumpatur, non tamen statim erit alia speciesGa naar voetnootg), verùm compositio planè dissolvetur donec perveniant partes ad aliquam proportionem, ex quâ aliquid fieri potest.

Ga naar margenoot+Hinc fit aliquod esse medium in omni specie, quo si quid est calidiùs, sicciùs etc. jam minus efficax est in illâ specie, nec potest similibus nutriri, quia ea proportio non est apta huic speciei, sed debet contrarijs nutriri, ita ut ad medium istius speciei perveniat. Imò etsiGa naar voetnooth) homo fieret jam aequè calidus et siccus ac leo, non tamen abiret in leonem ob partium jam existentium diversam dispositionem formae et reliquarum qualitatum. Etsi igitur homo aliquis natus sit calidior, huic tamen calidiora non sunt apta; tum enim dicendum est, semen fuisse calidiùs quàm par fuit, quod cùm deberet recipere constitutionem hominis. Calor hic nimius non conveniebat partium motui et actionibus quas sibi invicem debebant communicare per spiritûs convenientes.

Sciamus igitur semen hominis aliquod esse medium, quo, si sit calidiùs, constituit Ga naar margenoot+hominem imbecillem, sed tamen hominem. Si verò calor excedat latitudinem humanam, non tamen statim erit propriùs alicujus animalis, sed fieri potest ut nullum animal reperiri possit talibus qualitatibus primis constans, quia ea talis est proportio quae nullum animal possit producere. Imò etiamsi hujus seminis in utero qualitates omnes forent, nihil tamen inde nasceretur: non enim homo, quia

[pagina 70]
[p. 70]

Ga naar margenoot+ qualitates omnes ipsi non conveniunt, non leo quia in utero mulieris est, et forsitanGa naar voetnoota) quoque quia, praeter qualitates seminis, sunt etiam in semine aliae constitutiones minimarum partium seminis, quae partes, cùm constent ex materiâ hominis, possunt esse rariores aut alîus formae quàm seminis leonini partes minimae. Nam Ga naar margenoot+eae partes minimaeGa naar voetnootb) seminis habent unaquaeque suas partes quibus constant, quae compositae sunt inGa naar voetnootc) semine humano ex particulis humani corporis, in semine leonis ex particulis leonini corporis. Si igitur plures hominis particulae calidae possent concurrere ad semen constituendum, pauciores verò frigidae, posset semen id esse aequèGa naar voetnootd) calidum ac semen leonis. Valdè tamen ab hoc differret, quia particulae minimaeGa naar voetnoote) forent longèGa naar voetnootf) aliae quàmGa naar voetnootg) in semine leonis. Et, quod ad me attinet, ego existimo posse esse quasdam particulas immediatè ex elementis aequalibus omninò compositas, nec tamen uniformes, quia, etiamsi elementa concedantur sibiGa naar voetnooth) invicem per minima conjungi, possit eorum minimorum diversus esse situs: potest enim horum quatuor minimorum conjunctio constituere exactè quadratum, potest et rhombumGa naar voetnooti), potest aer et ignis esse, aliquando in eodem diagonali, aliquando in eodem latere, et sic cum reliquis aquâ et igni. Hominis ergo constitutio sit ex particulis quae constent tot partibus ignis, tot veròGa naar voetnootk) aquae etc., sed constituentibusGa naar voetnootl) | talem figuram. Non poterit igitur aliquid fieri homo, nisi et constet tot partibus et tali figurâ. Sed haec confusiùs dicta sunto quàm par est.

Hoc nihilominùs ex hisGa naar voetnootm) concludamus, in homine aliquod esse medium quod vocant justitiae, qualis dicitur εὔκρατος, a quo, qui recedit in alterutram partem, intemperatus est, cujus intemperiei est aliqua latitudo. Quod attinet ad medium ponderis, sive id sit homo, sive non, hoc hîc non pertinet. Sufficiat dixisse elementorum minima in compositis non solùm differre proportione numeri, ut 3 partes ignis, 4 aeris, 3 aquae, 5 terrae, sed etiam differre situ et positione inter se. Sic alia proportio numeri et sitûs est in hominis venis, alia in nervis, alia in ossibus. Est igitur in hominum corpore temperies quadam media constans ex quibusdam membris mediae temperiei et quibusdam utrimque intemperatis ijsque aequalibus ab utrâque parte: forent quidem omnia membra mediae temperiei nisi usus foret etiam intemperatorum. Haec intemperata, cùm longiùs absunt à medio, sunt imbecilliora medijs, id est membra frigida faciliùs afficiuntur a frigore, calida a calore, imò nervi minus laeduntur ab ijs quae sunt calida in primo gradu quàm ab ijs quae sunt frigida in primo gradu; quod fit quia corruptioni sunt propiora in frigidâ parte, quia ea maximè hominis constitutioni conveniunt quae sunt media.

Ga naar margenoot+Poterit autem haec res commodè conferri cum vase cujus dimidium sit plenum aquâ, alterum dimidium oleo aquae incumbenteGa naar voetnootn); inter aquam verò et oleum in-

[pagina 71]
[p. 71]

Ga naar margenoot+natent quaedam corpora solida graviora oleo et leviora aquâ; haec omnia aliquâ sui parte exstabunt ex aquâ et reliquâ sui parte erunt in aquâ, ita ut altera pars corporis cubici futura sit in oleo, altera in aquâ. Sit ex ijs quidam cubus qui dimidiâ sui parte sit in oleo et dimidiâ in aquâ, hic erit mediae levitatis et gravitatis inter oleum et aquam. Sint deinde alij cubi qui majore sui parte sint in aquâ, alij qui majore sui parte sint in oleo; hi erunt leves, illi graves. Si jam medius cubus in eâdem magnitudine pondereGa naar voetnoota) augeatur, subibit magis aquam; deinde, si idem cubus secundoGa naar voetnootb) tali quo priùs pondere augeatur, subibit adhuc magis aquam, sed proportio partium aquam subeuntium non erit qualis est ponderis additi, sed, aequali pondere per vicem addito, plures partes aquam subibunt secundo pondere quàm primo, ac tertio iterum plures quàm secundo, donec quarto aut quinto augmento planè submergatur usque ad fundum aquae, eo modo fermè quo dicit Simon Stevyn corpora gravia in aquâ descendere quaedam tardiùs, quaedam celeriùs, sed non secundùm proportionem gravitatisGa naar voetnoot1). Sit igitur latitudo levitatis et gravitatis adhucGa naar voetnootc) inter aquam et oleum, poterit ergo fieri ut cubo alicui addatur exiguum quoddam pondus, quo addito, statim fundum petat extra hanc latitudinem.

Sic potest esse membrum in nostro corpore cui minimo addito frigore omninò laedatur. Potest etiam esse cubus qui per se submergeretur, sed annexus medio cubo adhuc haeret in aquae superficie. Sic etiam membrum per se potest esse tam frigidum ut homini non conveniat, sed calefactum a mediâ hominis temperie adhuc vivit, quod minimo frigore latitudinem humanae temperiei excederet. Sed in hisce cubis tantum periculi non est ne ad superficiem olei rapiantur; ergo multo pondere ijs ademptoGa naar voetnootd), adhuc aliquâ sui parte haerebunt in aquâ. Sic nervi faciliùs ferunt calorem quàm fri | gus, quia id eos medio magis admovet, ubi quidem ineptior erit ad actionem suam, sed tamen non omninò corrumpetur. Membra intemperata sumunt suum nutrimentum à cibo medio, quodque in eo est frigidum frigida, quod calidum calida, quod medium media attrahunt.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ ἁπλῶν δυνάμεως, γ´, 36, 40Ga naar voetnoot2): ἐναντίας ὄψει κινήσεις ἐν ἅπαντι μορίῳ τοῦ ὕδατος, scilicet injectis duobus lapidibus simul in aquam, ita ut circuli ex uno lapide facti, penetrent circulos ex altero lapide provenientes.

Fallitur autem hac in re visusGa naar voetnoot3). Non enim una eademque individualiter particula aquae in contrarias partes movetur, sed particulae quae constituunt unum circulum

[pagina 72]
[p. 72]

Ga naar margenoot+ unius lapidis tam sunt vicinae particulis constituentibus circulum alterum alterius lapidis, ut distantia earum visu non possit percipi. Movetur igitur una particula in hanc partem, ejus verò vicina in illam, quia fluxûs ex lapidibus provenientes aequales sunt. Unusquisque enimGa naar voetnoota) secum rapit particulas quibus occurrit, quas quia non omnes uterque possit rapere, et aqua separabilis est, separatur particula à particulâ, haecque ab hoc, illa ab illo fluxu assumitur et videntur ob vicinitatem oculis nostris non separari, quia circuli ubique sunt integri. At credendum est eos circulos non esse tam densos tamque connexis aqueis particulis constantes ac si soliGa naar voetnootb) forent; tum enim omnes particulas raperent, eo modo si fluxus alter alterum superat, ille plures, hic pauciores particulas rapiet vicinas, tamen adeò ut separatio earum adhuc visum nostruin fugiat: is enim respectuGa naar voetnootc) exiguarum particularum in rebus crassus est dicendus. Eodem modo visus fallitur si duo ignes in gyrum volvantur, ita ut utriusque circulus videatur se mutuò ingredi. Ex uno igni primùm fiet integer circulus ob celerem motum, deinde alter circulus videbitur penetrare alterum; cùmGa naar voetnootd) tamen ignes sese nusquam tangant, sed unus occupat locum quem alter deseruerat.

Ga naar margenoot+Ita se etiam res habet in medicamentis diversis viribus constantibus. Cùm enim ex diversis ea sint composita homogeneis, hoc homogeneum hanc corporis particulam mutat; hoc verò illam vicinam. Hoc est: id quodGa naar voetnoote) egreditur ex hoc homogeneo, adjungitur huic particulae; quod verò corpusculum exit ex altero homogeneo, applicatur alteri corporis particulae, ita ut una eademque corporis particula unumque idemque tantùm recipiat alterans; quò verò plures particulae idem recipiunt, eò propinquiùs dicitur membrum ad naturam ejus alterantis accedere. Omnia autem alterantia corpori admota, suum opus agunt: εἴτε γὰρ μηδέτερον ἔδρασεν, inquit GalenusGa naar voetnoot1), ἀλλ᾿ ἡσύχασεν ἄμφω, τὴν ἐξ ἀρχῆς ἂν ἐφύλαττε τὸ μέρος διάθεσιν, ὡς εἰ καὶ μηδὲν ὅλως ἐπεθήκαμεν. Quae mutatio si in quibusdam non sentiatur, id fit quia haec homogenea contraria tam exiguis partibus inter se sunt mixta ut nullo modoGa naar voetnootf) eorum operatio separatim animadverti possit. Si verò nullo negotio animadvertatur diversitas dispositionis in corpore alterato, medicamenta crasso modo inter se fuerant mixta, ac si micaGa naar voetnootg) piperis adjungeret micam salis, ita ut ipse videres superficiem piperis a salis micâ duntaxat tangi, atque hoc pacto duabus diversis corporis particulis incumbendo, unumquodque afficere sibi subjectam corporis particulam pro suâ naturâ visibiliter. In medicinâ igitur convenit interdum accuratè, interdum minus accuratè miscere medicamento, prout res postulat. |

[pagina 73]
[p. 73]
Ga naar margenoot+

Gal., Περὶ τῆς τῶν ἁπλῶν φαρμάκων δυνάμεως, bib. γ´, 40, 34Ga naar voetnoot1): Πάντως μὲν γὰρ ὁμοίοτητά τινα ἔχει τὸ καθαῖρον φάρμακον ἑνὶ γέ τῳ τῶν ἐν ἡμῖν χυμῶν, οὐκ ἐξ ἅπαντος δὲ ἐπιμέμικταί τις αὐτῷ δηλητήριος δύναμις, ὣστ᾿ οὐδ᾿ ἐξ ἅπαντος ἀδικήσει μὴ καθαίραν, ἀλλὰ πεφθήσεταί τε, καὶ γεννήσει τοιοῦτον χυμὸν, οἷου περ ἦν ἑλκτικόν.

Ga naar margenoot+Hoc est quod dicunt alchimistae in perniciossissimis venenis latere alexipharmica.

 

Gal., Περὶ ἁπλῶν δυνάμεως, bib. δ´, 42, 7Ga naar voetnoot2): Οὐ γὰρ τῷ διαβιβρώσκειν τὸ συνεχὲς, ἀλλὰ τῷ διασπᾶν, ἀνιαρόν θ᾿ ἅμα καὶ δακνῶδες ὑπάρχει τὸ ψυχρόν.

Ga naar margenoot+Calor enim in membris existens continenter evolat, unde eget perpetuâ restauratione a corde, cibo etc. Ubi verò corpus nullo aut pauco igni praeditum, quod frigidum vocamus, huic membro adjacet, ingreditur calor evolando, ut solet, id corpus frigidum, vel planè extra corpus evolat. Calor autem à corde è membris vicinis ad hoc membrum tendens, prohibetur a frigido corpore quod membrum obsidet. Si igitur corpus hoc frigidum natum sit recipiendo calorem, recipit eum primùm et calefit antequam calor possit pervenire ad membrum; at si corpus hoc frigidum non possit tantum caloris recipere quantum membrum recipit, nunquam poterit membrum sufficienter calefierí, quia calor a frigido hoc corpore accessu arcetur: ubi ergo membrum jam calefit, concidunt in sese; id est in vacuos igni poros membri particulae, et ipsa membri substantia occupat spacia inania, in quibus antè calor fuerat. Calor enim membri poros dilataverat sicut particulas saevi fusi à se invicem calor magis disjungit quàm disjunctae erant in saebo non fuso. Nam credere debes latera Ga naar margenoot+pororum ab igni in illis existenti, tendi supra naturam suam, eo modo quo corium tenditurGa naar voetnoota) aut nervus, qui laxatus ad naturam suam, redit, si latera pororum igni exeunte, concidunt. Cùm verò hoc membrum frigefactum annexum sit reliquis Ga naar margenoot+membris, necesse estGa naar voetnootb), si aliquâGa naar voetnootc) in parte pori fiant minores, ut aliâ in parte pori fiant majores, quia totius membri magnitudo non potest minui. Hinc fit ut illae particulae, ubi pori dilatantur, nimium tendantur, lateraque ibi pororum supra modumGa naar voetnootd) distrahantur, quod ferè fit in membri extremitatibus ubi partes calidae frigidis conjunctae sunt. Frigidissimae enim particulae non videntur sentire distractionem quia concidunt; sed cùm hae jam conciderunt, concidunt ad has etiam proximae particulae hisque quantum fieri potest, se adjungunt, sed non ita arctè possunt claudere suos poros ac frigidissimaeGa naar voetnoote) partes. Tertie verò particulae jam non possunt secundis adjungi quia egent violentiore tensione: deberent enim multò magis tendi quàm particulae frigidissimae tenduntur, quia frigidissimae suos

[pagina 74]
[p. 74]

Ga naar margenoot+ duntaxat poros claudunt. At cùm frigidissimae etiam à secundis se magis removerunt concidendoGa naar voetnoota), necesse est ut hae et suos poros compleant et praeterea id spacium quod frigidissimae concidendo reliquerunt. Quantò igitur longiùs à particulis frigidissimis pars quaedam remota est, eò majore eget inclinatione ut se frigidis adjungat, non aliter quàm sicut nervus humidus majorem locum occupat; cujus humidi fines, si solido corpori annectantur, isque humor postea è poris nervi calore extrahatur, videbis nervum adeò tendi, ut nonnunquam rumpatur, particulis nervi ad suum locum in vacuos poros redeuntibus. Id autem non contingeret si nervi omnes particulae eo modo quo extremae solido corpori annexae forent; jam verò particulae extremae omnium maximae tenduntur. |

 

Ga naar margenoot+Si contingat humorem aliquem homogeneum simul et eodem tempore calefieri et frigefieri a causis crassarum partium, poterit hîc homogeneus fieri heterogeneus, quibusdam particulis calefactis, quibusdam verò frigefactis. Particulis, inquam, non atomis, quia inter harum particularum particulas debet vel plus vel minus caloris contineri. Sic acetum constat particulis et frigidis et calidis insensibiliter mixtis. Omphacij verò succus frigidus est.

 

Gal., pag. 43, 27, τελέωςGa naar voetnoot1). Hunc succum calor Solis tandem ingrediens quasdamque ejus partes occupans, duarum naturarum efficit. Sciendum tamen hac in re succos alterandos plerumque non omninò esse homogeneos, sed constare particulis quarum hic aptior est recipiendo calori, ille retinendo frigori.

 

Ga naar margenoot+Cùm dicit Galenus pag. 44Ga naar voetnoot2) pinguedinesGa naar voetnootb) esse terrestres, ne intelligamus, secundum meam sententiam, reverâ multum terrae ijs immixtum esse. Nam, ut antèGa naar voetnoot3) saepe, existimo totum saevum ferè esse ignem, sed quoad non pinguedines sunt terrestres et crassarum partium, quia a nostro calore nonGa naar voetnootc) possunt secari in parvas particulas. Sint autem haec particulae reverâ ignis coactus, nos tamen nonGa naar voetnootd) afficiunt in morem ignis quia non satis tenuiter a nobis frangi possunt. Hinc fit fructûs ab acerbitate ὄξεις et inde dulces fieri. Austeri enim primùm et terrestriores a Galeno dicuntur, quae crassae partes, ubi attenuatae sunt, fit fructus dulcis.

 

Ga naar margenoot+Austerus sensus fit cùm particula crassa et arida poris linguae incumbit; ejusGa naar voetnoote) naturae est ut humor linguae eam penetret. Sunt autem multa quae sibi invicem non

[pagina 75]
[p. 75]

Ga naar margenoot+ junguntur; sic mercurius chartae, aqua auro non miscetur. Non igitur omne crassum linguae poro incumbens, austerum est; crassum tamen debet esse, ut multum humoris absorbeat. Non autem reverâ absorbet humorem, sed humor sponte ingreditur et exprimitur è linguâ in illam, fitque hinc ut in substantiâ linguae sit minus humoris, fitque sensus ariditatis. Necesse autem est, ut sit haec particula frigida, id est vacua omnis caloris; aliàs non foret locus ingressuro humori. Sic etiam humor ipse potest esse stypticus: frigidus enim existens, recipit calorem cum nonnullâ ei annexâ substantiâ membri, utque ita vacuando astringit.

 

Ga naar margenoot+Fit ut quidam succi coquendo dulcescant quia in ijs pars quaedam est homogenea ex igni constans. Sic in lacte ea est butyrum quod totum inflammari potest; sed quia id butyrum ab imbecilli calore in actum non potest reduci, acescit, amittens nonnihil proprij caloris. Mellis verò pars ignea a calore nostro facilè superatur fitque amarum, cùm ignea haec pars adeò est attenuata, ut noster calor multas simul igneas particulas potest educere et in verum ignem conversas, à corpore mellis separare. Lactis autem pars ignea coquendo attenuatur, adeò ut tot partes igneas calor noster possit in ignem convertere quot conveniunt nostrae naturae, ita ut partes igneae lactis, in ignem attenuatae, tot sint, quot continenterGa naar voetnoota) è corpore nostro exeunt, ob quam similitudinem nobis ejus sensus est jucundus. Si tamen lacGa naar voetnootb) supra modum attenuatur, quod magnâ parte ex butyro constat, videtur non minus quàm mel amarum futurum, quamquam nonnihil ad hanc rem faciat externi etiam ignis adhaesio, cui recipiendae quaedam homogenea sunt aptiora alijs homogeneis.

 

Ga naar margenoot+Περὶ ἁπλῶν δυνάμεως, 52, 12Ga naar voetnoot1): τὸ πικρὸν, dicit Galenus, γεώδες καὶ λεπτομερὲς, ἀλλ᾿ οὐχ ἁπλῶς λεπτομερὲς, ἀλλ᾿ ὡς ἐν γεώδει συστάσει τοιοῦτον. | Dicit etiam ibidem: est calidum et siccum, in summâ est partium mediocriter magnarum, atque hinc est ρυπτικόν.

Praeter id quod is affert, etiam hac ratione, quia absorbet humorem supervacaneum. Quamquam enim id tribui modo sicco corpori ob absentiam caloris, nihilominùs tamen sciendum est multoties aqueam materiam corpori alicui misceri. Haec non abstergunt hoc pacto, sed hic omnis humor abest ideòque siccum est. Ratione igitur absentiae humoris qui debebat adesse (adfuit enim cùm dulce esset) recipit humores supervacaneos; dulcisGa naar voetnootc) autem succus mediocri humore mixtus est; is humor, accedente majore calore, consumitur, fitque succus siccus particulaeque plenae sunt inanitatibus quia non statim latera factorum pororum coeunt (forma enim particularum siccarum talis est ut pori nequeant omninò claudi)Ga naar voetnootd); hisce ergo

[pagina 76]
[p. 76]

Ga naar margenoot+ spacijs recipitur humor supervacuus quae antè plena erant humore mediocri. Recipiendo autem humorem supervacuum, qui membris nostris affixus est, se in eum omninò insinuat, eo modo quo pulvis aridus aquam ingrediturGa naar voetnoota), imò ad aquam vicinam accedit, si quâdam sui parte ab eâ tangatur. Mixto autem hoc amaro corpore, undique cum humore membris nostris affixo, primùm ipsâ hac mixtione eum separat et secat; tum etiam calor humorem hunc supervacuum ingreditur eumque dividit, seseque insinuans inter humorem et membrum, eum ab hoc separat suo interventu, atque ita humorem à membro abstergit.

Ga naar margenoot+Hinc Gal., 53, 15Ga naar voetnoot1), dicit: πᾶσὶν ἁλσὶν ὑπάρχει τι καὶ στυπτικὸν ἀμυδρόν. Sal enim non aliter quàm amara siccum est, minus verò calidum et majorum partium; ideòque magis accedens ad naturam austerorum suâque partium magnitudine multum humoris è membro exugens, rationeque humoris vacuati astringens lateribus pororum in quibus humor erat concidentibus, non aliterGa naar voetnootb) ac modo ob egressum calorem concidebant inGa naar voetnootc) frigidorum admotione.

 

Ga naar margenoot+De coloribus, si quid possit adferre certitudinis in rerum hac signaturâ, id erit meo judicio de partium compositi tenuitate et crassitie deque pororum varietate, cùm color nihil aliud sit quàm lucis reflexio ad corporis superficiem, quae hinc fertur in oculos nostros, nacta diversum atomorum, ut ita dicam, situm a pororum et corporis asperitatum varietate, de quo antèGa naar voetnoot2) fusiùs.

 

Ga naar margenoot+Videtur id esse conveniens nostrae naturae, non quòd jam tale reverâ est ideòque dulcissimum linguae nostrae apparet, sed quòd tale futurum est in ventriculo, jecore, venis et singulis partibus confectum. Ea igitur, quae jam nacta sunt extremam dulcedinem, nobis sunt simillima possentqueGa naar voetnootd) jam nostro corpori applicari, si in loco convenienti existerent; sed cùm per ventriculum, jecur, venas ad membra nostra perveniendum sit, acquirunt in viâ qualitates nostrae naturae superiores. Ea verò, quae necdum ad extremam dulcedinem pervenerunt eamque coctione legitimâ receptura sunt, commedi et digeri a nobis convenit.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ ἁπλῶν δυναμέως, bib. ε´, 57, 53Ga naar voetnoot3): τὸ πλῆϑος αὔξοντες τῆς πεπτούσης τὰ σιτία θερμότητος, οὐ τὴν ποιότητα.

Calor enim noster non est nudus, sed multis corpusculis mixtus. Fieri igitur potest ut talis calor sit paucus in aliquo membro potestque augeri calore medicamen-

[pagina 77]
[p. 77]

Ga naar margenoot+ torum similiter composito, quo ingrediente membrum calore tali est refertiùsGa naar voetnoota); unde fit ut | nonnulla medicamenta, aequalem calorem nostro habentia, nobis tamen non conveniant ob aliena admixta corpuscula. Aliter verò agitur cum nudo igni aut calore: is enim simpliciter multitudine et paucitate duntaxat variat.

Ga naar margenoot+Calor autem nobis innatus, non potest in nobis esse nimius ob aptam ejus et convenientem naturae nostrae compositionem, quòque ejus corpus nostram plus continet, eò meliùs se habet; nam in hoc particulae ignis nunquam immediatè particulis ignis conjunguntur, sed intercedunt dicta nobis familiaria corpuscula. Cupientes ergo hunc calorem augere emplasticis medicamentis, claudunt poros ut etiam id quod continuò evolat, contineatur in membro.

Ga naar margenoot+Si igitur ad calorem majorem accedat calor minor, totus erit minor priore. Etsi enim hoc in loco jam plus caloris est quàm antè, non tamen tantam vim habet quàm antè, quia jam proportio corpusculorum adGa naar voetnootb) ipsum ignem major est; nam in minore calore accedente corpusculorum calori mixtorum ad ignem caloris, major est quàm corpusculorum caloris majoris in membro ad suum ignem. Haec dicta sunto de calore in poris membrorum contento et eo qui extrinsecus accedit. Ille enim, qui est quarta pars substantiae membri, fixus est magis et non nisi spacio aliquo temporis ab hoc augetur et minuitur; haec tamen habeat vim alterandi illam pro ratione mixtionis hujus de quâ loquimur.

Ga naar margenoot+Ratio autem cur in poris plus hujus mixti caloris existens, minus tamen calefaciat, haec videtur, quia is calor mixtus qui plurimum ignis continet, substantiae membrorum adhaerens, suum ignem propiùs eam membri substantiam habet ob paucitatem interjectorum corpusculorum inter substantiam membri et ignem ipsum, quae corpuscula in calore igni circumstant. At si hic ignis plurimis corpusculis tegatur, non tam nudè substantiam membri tangit. Concedendum igitur est multum hujusmodi calorem, in poro contentum, interdum quidem plures partes laterum pori afficere, at unamquamqueGa naar voetnootc) partem laterum debilioremGa naar voetnootd) quàm paucus ille purior calor; imò etiamsi hic impurior calor abundet in poro, non tamen omnis potest applicari ipsis lateribus, sed plurimus est in pori centro, parùm ob distantiam efficax.

 

Ga naar margenoot+Abstergentia, de quibus paulò antèGa naar voetnoot1), non minimam vim suam obtinent in pungendis membri particulis, unde fit ut unaquaeque particula in ejus expulsionem excitetur. Sed cùm et huic particulae lenta materia adhaereat, etiam eam unâ excutit praeparatamGa naar voetnoote) a medicamento abstergenti.

 

Ga naar margenoot+Comparationem instituere inter res magnas et parvas multis modis vitiosum est

[pagina 78]
[p. 78]

Ga naar margenoot+ ob differentiam proportionis inter superficies et corporeitates. Hinc fit ut nequeant corpora mixta fieri ex magnis primordijs; sic pori parvi ad sua contenta majorem vim habent quàm magni ad sua. Oportet igitur mente res exiguas et insensibiles conferre quidem cum sensibilibus et crassis: nihil enim est formarum in magnis quod non possit esse in parvis; sed etiam unâ operâ animadvertere differentias omnes quae nascuntur ex quantitatisGa naar voetnoota) diversitate.

 

Ga naar margenoot+Te Middelborgh in Zeelant verroest het yserwerck veeleer dan hier tUtrecht, also dat se hetGa naar voetnootb) te Middelburch met veel moyte ende <door>Ga naar voetnootc) met oly te besmeeren, van de roest bewaren moeten, die veel yserwerck hebben.

De reden is omdat het landt daer siltich is ende den damp, die continueerlick opgetrocken wort ende allom in de locht sweeft, is met soudt gemeynght, also dat de locht selve siltich wort. Maer het yser verroest aldermeest alser soudt aenkomt, omdat het soudt, int yser synde, uyt de minste occasie vochtich wort. |

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ ἁπλῶν δυνάμεως, bib. ι´, pag. 136, Περὶ ἱδρῶτοςGa naar voetnoot1), quem dicit ob variam dietam, temperiem animalium, naturam et aetatem, item variam aeris nos ambientis constitutionem, varium quoque esse; ijs videlicet calidioribus existentibus, sudores et urinas quoque esseGa naar voetnootd) calidioresGa naar voetnoote).

Enim verò fatendum est aestate urinam esse hyeme calidiorem, non ideò solum quia fortassè calore aestatis nonnihil salis è solidis partibus nostri corporis educitur, verùm potissimum quia in universum plus salisGa naar voetnootf) aestate quàm hyeme venis Ga naar margenoot+nostris inest. Nam solo calore accedente, reliquis paribus, sal augetur fitque sal ubi antè sal non erat; miscetur enim hic ignis accedens particulis aquaeis, terreis et aereisGa naar voetnootg) in sanguine coagulatque eas in minutias salis, adeò ut ea particula aquae, quae antè erat fluxilis, per copulam hanc caloris conjuncta sit aeris et terrae particulis, factaque sit pars salis, ex ijs mixtis concreti. Unum igitur idemque numero quod antè instar aquae fluebat, mediante hoc igni fixum est, non aliter quàm in totâ universitate res variae ex elementorum sive minimarum particularum conjunctione emergunt. Id sal innatat humori, fractum in insensiles particulas. Hae autem insensiles particulae primò a praedictâ mixtione elementorum nascuntur obque tenuitatem inter poros humores latitant eo loco, in quo natae sunt. Humore verò exhalante, restant eae seseque invicem adjungunt fitque harum particularum mutuus congressusGa naar voetnooth), alio quodam externo humore mediante; qui non est pars interna et

[pagina 79]
[p. 79]

Ga naar margenoot+ naturalis salis, qualis humor non modo hîc, verùm in omnibus compositis invenitur.

Non tamen meo juditio hoc medio externum semper est humor, sed nonnunquam etiam terra, aer, ignis. SicGa naar voetnoota) aquaGa naar voetnootb) connectitur fitque spuma per copulam aeriam; funditur resina (quam ‘spiegelhars’Ga naar voetnootc) dicimus) igni fitque tenax mediante igni; per pulveres humores adunantur.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ συνθέσεως τῶν φαρμάκων τῶν κατὰ γένη, bib. α´, 314, 20Ga naar voetnoot1): μεγίστη δὲ χρεία τῆς συνθέσεως τῶν φαρμάκων ἐπὶ τῶν ἐναντίωνGa naar voetnootd) δυνάμεων ἅμα χρῃζόντων παθῶν, οἷον ἀποκρουστικῶν καὶ διαφορητικῶν, etc.

Eae autem vires possunt simul contrariè operari quia, ut antèGa naar voetnoot2) dixi, non omnes medicamenti partes omnibusGa naar voetnoote) membri partibus conjunguntur, sed hoc medicamentum suis exeuntibus particulis tangit hasGa naar voetnootf) particulas membri affecti easque repellit vi suâ ἀποκρουστικῇGa naar voetnootg); hoc verò alias ejusdem membri particulas tangit, easque resolvit. Duo igitur commodissimè simul peraguntur, qui neutra virium alterius vires aufert, cùm eas particulas non tangat quas altera vis tangit, non aliter ac si unum medicamentum manui, alterum pedi, applicetur, nisi quod hîc particulae alterandae sint insensibiliter vicinae et mixtae; verùm, quae sensus non capit, ratio, per similia à sensibilibusGa naar voetnooth) ducta, probat. Unaquaeque igitur particula medicamenti afficit eam particulam membri cui magis est vicina et faciliùs corporetenus applicatur.

Ga naar margenoot+In phlegmonis igiturGa naar voetnoot3), particulae styptici medicamenti venis capillaribus, in quas sanguis jamjam effluendus auctus est, occurrens, eas comprimit retròque sanguinem cogit, quaeque particulae ejusdem medicamenti carnem fibris intermixtam tangit, eam quoque constringendo ob vicinitatem ipsasGa naar voetnooti) eâ mediante venulas coarctat. Quae verò resoluti vi medicamenti particulae occurrunt sanguini, jam in spatijs carneis existenti, eum resolvit; quae verò venis capillaribus, nonnihil et ex ijs resolvit: impactus autem sanguis qui | modò dictus est a stypticis particulis constringi, magis quidem irresolubilis fit, sed tamen cessante influxu mox multo otio etiam resolvitur, quantitate resolutivâ tum adauctâ.

Verùm qui venae capillares a calore non tam dilatantur quàm a frigore constringuntur, non jam vacat inquirere; fortè quia haec styptica non nisi venulas comprimunt, reliqua liberè penetrantia. Resolventia verò impactum duntaxat sanguinem calefaciunt, venarum cavitatem ob densiorem tunicam non ingredientia.

[pagina 80]
[p. 80]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ τῶν κατὰ γένη, bib. β´, 331, 4Ga naar voetnoot1) dicit ἰσχυρὰ φάρμακα, qualia sunt ὁ ἰὸς, τὸ μίσυ etc., ἐν ὄξει λειούμενα τὴν μὲν δῆξιν ἀμβλύνεσθαι τὴν δ᾿ ἀρετὴν αὐξάνεσθαι. Nam, inquit, metallica existentia partium majorum, non extendunt per integrum membrum suas vires; attenuata verò poros nullo negotio subeuntGa naar voetnoota). Crassa enim quaedam particula calorem multum obtinet in parvo loco; at hac crassâ particulâ attenuatâ, occupat plus spatij, unde fit ut calor in hac particulâ non ita sit conjunctus, fiuntqueGa naar voetnootb) hujus crassae particulae multae particulae tenues, quae jam diversis particulis membri adjunguntur et separatim porosGa naar voetnootc) ingrediuntur.

Dixi hanc crassam particulam plus spatij occupare. At non ideò totum medicamentum plus spatij occupat, nam inter crassas particulas magni sunt pori, in particulis verò crassis ipsis parvi; sed inter attenuatarum particularum partes tenues pori omnes sunt aequalesGa naar voetnootd), nullique tam magni quàm antè erant. Ignis igitur et calor manet aequalis, et non adeò mordicat uni particulae, non tam pertinaciter adhaerens, et vim majorem altiùs penetrando exerit.

 

Ga naar margenoot+Dicit praeterea eodem loco GalenusGa naar voetnoot2) metallica καυθέντα ἐκ τῆς τοῦ πυρὸς ὁμιλίας δακνῶδες τι διασώζεινGa naar voetnoote), quod nihil aliud videtur quàm particulae quaedam ignis externi in quo versabantur ad particulam quandamGa naar voetnootf) metalli adhaerentes, vel ignis solitarius in poris metalli collectus, quem verè dicit Galenus lotione cum aquâ secedere.

 

Ga naar margenoot+Symon Stevyn schryft in syn boeck van de SpilsluysenGa naar voetnoot3) een manniere om palen in het welsant seer diepe te heyen, ende seght dat men in sommighe landen boven aen de pale eenGa naar voetnootg) ander pale dweersch hanght.

Dese dweersche pale, segghe ick, is hoe langher hoe beter; ende hoe swaerder dat de eynden syn, hoe beter. Want de reden dat de pale door dien dweersen balck te beter inschiet, is omdat de dweersche pale soseer na beneen toe schockt. Want als men op de pale hejdt, so schiet se wat nederwaert met rassichheyt, ende de dweersche pale met eenen; maer so haest als de pale niet dieper in en kan met dien slach ende dat se steudt, so blyven de eynden van de dweersche pale noch al in de vlucht nederwaerts dalende, also dat de dweersche pale crom wort voor dien korten tyt, de eynden naest de grondt kommende. Dese vlucht treckt de perpendiculaer pale met haer nederwaerts, ende verhindert dat haer het welsant niet en kan wederom opheffen door het krachtich in gaen. Dit kont gy genoech besien so ghy twee stocken

[pagina 81]
[p. 81]

Ga naar margenoot+ aeneen maeckt gelyck een latynsche Τ ende laetse recht nederwaerts vallen, so sullen de eynden van de horisontalen stock buyghen ende den punt van den perpendicularen stock soveel te stercker drucken teghen hetgene, daer se op valt.

 

Ga naar margenoot+Int selfde boeckGa naar voetnoot1) seght hy oock van eenen houwer te maken om havens mede te | schueren, also dat den houwer niet vervuylen en sal, te weten met twee sluysen by beurte te openen ende de houwer also met dycken te doorcruysen dat al het water d'een reyse deur d'een deure, ende d'ander reyse door d'ander deure loope.

Hetwelck ick wel bekenne dat den houwer schoon sal houwen, maer ten sal door het sluys door al die langhe omkeeren met sulck een gewelt ende snellicheyt niet loopen dan als den houwer viercant sonder dycken van binnen is. Want dit gaet hiermede toe gelyck met een langhe riviere, wiens oppereynde 20 voet hoogher is dan den uytloop: die en sal op verre na so snel niet loopen alsof se maer het achtste deel so lanck ware, den mont daerdoor se uyt loopt, even groot synde ende beyde de rivieren evenveel waters inhoudende, twelck geschiet omdat het water in de kortste riviere steylst is. Want men moet weten, dat het oppervlack in dit loopende water een rechte linie is, aen d'een syde 20 voet hoogher dan aen danderGa naar voetnoota). Doch hiervan hebbe ick voorenGa naar voetnoot2) breeder geschreven op een ander occasie.

Niet meer bescheets en hebbe ick uyt dit boeck van de Spilsluysen, want ick en hebbet maer een vierendeel uers in myn handen gehadt.

 

Ga naar margenoot+Notandum etiam videtur in compositione medicamentorum fieri posse ut unum aliquod simplex contineat in se duas diversas qualitates, verbi gratiâGa naar voetnootb) stypticam et rypticamGa naar voetnootc), easque aequaliter proportionatas ac sunt in duabus separatis simplicibus. Nihilominùs tamen editur alius effectus ab istis duobus simplicibus junctis quàm ab illo unico simplici, idque quia homogenea ea in simplici hoc unico tam arctè interdum inter se cohaerent, ut a calore nostro non possint commodè separari utGa naar voetnootd) unaquaeque vis per se suam operationem edat, quoque necesse est suâque naturâ fertur, procedat.

 

Libavius, de Natura metallorumGa naar voetnoote) cap. 1Ga naar voetnoot3), dicit impossibile esse ut ex nudo con-

[pagina 82]
[p. 82]

Ga naar margenoot+cursu fiat metallum, sed a Deo quoddam plasticum principium ab initio creaturae Terrae cavernis inditum esse, quod se suâGa naar voetnoota) virtute in materiâ dispositâ, locoque apto excitum a calore proportionato, exerat.

Ga naar margenoot+At si is consideraret quantum superficies in exiguis rebus superaret corporeitatem, aliter forsitan sentiret. Nam exiguaeGa naar voetnootb) saltem egentGa naar voetnootc) mutuo ingressu ut sibi mutuò adhaereant, quia vix à se invicem possunt decidere ob levitatem. Cùm igitur singulae particulae singulis adhaereant, fit ut ob multitudinem imbecillium connexionum totum compositum firmiter cohaereat; si tamen quis vellet totum compositum suspendere ab exiguâ unâ particulâ, separaretur haec à toto composito ob paucitatem imbecillium connexionumGa naar voetnootd) respectuGa naar voetnoote) reliqui compositi. Imò etiamsi in vacuo nihil possit cohaerere absque hamisGa naar voetnootf) aut hoc mutuo ingressu, sed minimo negotio à se mutuò partes divellantur, tamen apud nos duo corpuscula solâ contiguitate sibi invicem possunt applicari et tenaciter conjungi, ut in asseribus planis et levigatis apparet; in corpusculis verò exiguis tùm id fit, cùm ita sibi invicem adjuncta sunt, ut nullum corpus aliud intercedat, quod possit tendi et remitti. Necesse est igitur ut pori tam exigui sint ut aerem hunc, qualis hîc est, non recipiant. Hoc modo igitur corpusculis inter se conjunctis, mediae partes in composito pensiliGa naar voetnootg) plus gravitatis obtinentes, ob multitudinem quam eae <habent>Ga naar voetnooth) quae sunt circa superficiem, maximè nituntur deorsum; ijs veròGa naar voetnootl) descendentibus fieret vacuum in medio, ad quod laterales partes ab aere comprimuntur, | quo compressu media solidantur, et è loco suo exire nequeunt, nisi - ut antè dixi - totum compositum ab admodum exili particulâ pendeat. Particulae autem superficiariae transversis frixionibusGa naar voetnootk) à se invicem non divelluntur, quia non sunt cubicae, sed quaedam altius compositum ingrediuntur, quaedam minus altè. Firmantur hae abillis et illae a profundioribus, quamquam non sit negandum singulis frixionibus non-nullas particulas deradi: aliàs enim continuis frixionibus non minuetur compositum; nec aqua lapidem cavaret, nec annulus aureus tempore tereretur.

 

Ga naar margenoot+Libavius, de Pyrotechnia, cap. 22Ga naar voetnoot1), de rei totius essentiâ multa dicit ab antiquis

[pagina 83]
[p. 83]

Ga naar margenoot+ philosophis non inventa eamque aliud quid esse existimat praeter haec elementa quatuor.

Verùm cùm certum sit unâ in re multa esse homogenea, à se invicem heterogenea existentia, cur non liccat dicere hanc quintam, quam vocant, essentiam unum esse homogeneorum a mixtione elementariâ compositorum? Ut enim haec qiunta essentia, qualis est spiritus vini, praecipua pars est nutrimenti corporis viventis, sic reliqua homogenea alicujus simplicis (putâ vini) alteram unumquodque partem continent, quâ eget necessariò corpus vivens; imò haec ipsa pars in corpore viventi secundaria existens, est in aliâ quâdam creaturâ primaria, praecipuè ejus essentiam constituensGa naar voetnoota). Quinta verò haec essentia quam vocamus, in ijs est pars duntaxat secundaria: diceturGa naar voetnootb) huic creaturae non quinta essentia, sed cortex et pars minus necessaria; id verò quod nobis dicitur cortex, illi dicetur quinta essentia. Sed nos ex omnibus rebus eligimus id homogeneum quodGa naar voetnootc) nobis est familiarissimum; alij verò eligunt id, quod sibi magis convenit. Sanè essentia ligni aut ferri alia est acGa naar voetnootd) essentia hominis aut carnis, idque quo caro est caro, aliud est ab eo quo lignum est lignum. Si igitur concedimus essentias aliarum creaturarum esse compositas ex mixtione elementorum, concedamus quoque nostrae carnis essentiam ab ijsdem <compositam>Ga naar voetnoote) esse elementis, sed aliter mixtis, cumGa naar voetnootf) poris diversis, et omninò nobis aptissimè dispositis. Haec nostra essentia in quibusdam obviam est, in quibusdam occultior, ubi alîus essentia manifestior. Multa ergo alicujus simplicis homogenea nobis saepe conveniunt, eaque nobis aliquando separatim, aliquando duo conjunctaGa naar voetnootg), aliquando plura simul applicanda sunt, prout necessitas requirit; quaedam etiam perpetuò abijcienda et abominanda sunt.

Ga naar margenoot+Nec tamen necesse est hasce essentias ex elementis mixtis componi, cùm ex ipsis atomis immediatè multa possint nasci, imò ipsa elementa inter se mixta possint solvi in suas atomos naturamque elementi deponere, ita ut compositum potiùs ex indivisibilibus principijs quàm ex elementis constet. Calor autem et frigus etc. sunt duntaxat affectiones corporis sentientis a corpusculorum varietate impressae, sicut antèGa naar voetnoot1) saepiùs audivisses; non verò <ijs est>Ga naar voetnooth) natura quaedam incorporea, atque idcirco incomprehensibilis.

 

Gal., Περὶ τῶν φαρμάκων τῶν κατὰ γένη, bib. γ´Ga naar voetnoot2), dicit: ἡ τῶν αἰσθητῶν διάγνωσις ἐκ συνεχοῦς θέας ἀκριβοῦται.

[pagina 84]
[p. 84]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Quâ ratione ipse motus sum nulli rei studere quae sensuum exercitium requirit. Hîc enim requiritur multum temporis, quod ei deficit qui omnium rerum causas nititur investigare, nullamque rem intactam ratione relinquere. Requiritur etiam non parvus sumptus et divitiae in comparandis sibi multis rebus ad exactam differentiarum cognitionem; mihi autem res est angusta. Requiritur etiam familiaritas pharmacopolarum multorumque hominum, ut liceat etiam ea quae alij sibi acquisi-verunt, videre, deque ijs inter se conferre; mihi verò, nescio quo fato, exigua admodum intercedit familiaritas cum alijs hominibus quàm meis affinibus, quorum nullus hac in re mihi potest esse adjumento. Requiruntur quoque | sensûsGa naar voetnoota) acuti; Ga naar margenoot+mihi verò contigit myopia, deficitque sensus praecipuus, nec possum herbasGa naar voetnootb) accuratè videre nisi inclinato capite, quod, cùm non liceat facere perpetuò et res frequenti duntaxat intuitu accuratè cognosci possint, sequitur me ad exactam rerum visibilium cognitionem pervenire non posse. Quae cùm ita sint, domi me contineo, solis animo et mente comprehensibilibus intentus. In rebus philosophicis et medicis omninò nullo praeceptore, in mathematicis tres menses idiotâGa naar voetnoot1) ante annosGa naar voetnootc) tredecim usus.

Soli igitur morborum cognitioni statui me dare, cùm ea cognitio praecipuè ab animo pendeat, reliquis sensibus non quidem omninò vacantibus, non tamen nimium occupatis ei, qui huic uni operam dat, utGa naar voetnootd) aegrotos curet absque ullâ pharmacopaeorum et chirurgorum, verùm sensibilium cognitione. Videat igitur unusquisque ad hoc meum exemplar, quid se deceat.

Dynsdaeghs na de Utrechtsche kermesse anno 1620Ga naar voetnoot2).

Ga naar margenoot+Ob hoc autem spero me ad morborum cognitionem non fore ineptum quia exacta cognitio intellectualis, quae fit omnibus scientijs inter se collatis, non magnum exercitium in unâ aliquâ re sensibili requirit. Semel enim aut bis eâ ipsi occurrente, statim eam percipit et ob exactam in mente ejus cognitionem perpetuò memoriâ conservat. Inspectionem ergo ocularem medicamentorum, quamvis inter legendum Galenum utilissimam, necesse est me differre usque ad tale tempus, quo ob non-nullam praxim pharmacopolis etc. innotescam; interim ferendum est damnum quod in studijs patior ex simplicium ignoratione, nesciens naturam rei de quâ Galenus loquitur, undeGa naar voetnoote) non raròGa naar voetnoot3) contingit me sensum non satis capere, et praecepta quae mihi infinitiesGa naar voetnootf) ob perpetuam lectionem occurrerent, perque medica-

[pagina 85]
[p. 85]

Ga naar margenoot+menta, saepiùs implicitè significata, rariùs ob oculos meos versari, ob idque aliquando multarum lectionum repetitionem a me requisitam iri, quae unicâ hac lectione potuissem absolvere.

 

Gal., Περὶ τῶν κατὰ γένη, 352, 4Ga naar voetnoot1): οὐκ ἔχει τὸ ὄξος ἰσχυρὰν τὴν διαβρωτικὴν κᾳὶ τμητικὴν δύναμιν, ἑν ᾧ σοι δόξῃ κᾂν ἐλάχιστον οἴνου ποιότητος ἐμφαίνειν.

Calor enim in vino est particularum compagulum facitque ut partibus partes cohaereant atque ita res sit tenacior. Hinc ex acido lacte non fit butyrum, cùm tamen lacGa naar voetnoota) pondere non sit imminutum; ex vino acido, id est aceto, non fit aqua vitaeGa naar voetnootb) paululum alio modo fortassis.

 

Ga naar margenoot+Cùm Sol sit major multò nube roridâ, in quâ iris apparet, videntur Solis radij non ad ejus concavitatem reflecti, sed in nubis convexitatem incidentes, per eam ad oculos nostros refringi. Hoc modo:



illustratie
Fig. 6.


abcd est nubes rorida circa TerramGa naar voetnootc) extensa,

ec et fb radij in convexum nubis incidentes et ad oculum nostrum reflexiGa naar voetnootd),

hd et ga radij ab oculis nostris aberrantes. |

Ga naar margenoot+Ex quinque differentijs videtur omnis physica constare, nempe quatuor qualitatibus et totâ essentiâ.

Quatuor autem qualitates sunt in quatuor elementis: primordia enim hoc pacto conjuncta constituunt ignem, alio pacto aliud elementum; quae primordiorum conjunctio suâ figurâGa naar voetnoote) variâ quadrifariam nos afficit, ob idque dicuntur in elementis esse qualitates, cùm nihil sint nisi diversarum figurarum in corpus nostrum ingressûs, eo modo quo nos aliter afficit culter, aliter baculus, de quo saepiùs antèGa naar voetnoot2).

Haec verò elementa non solum proportionem suam ad se mutuò variant, sed etiam, eâdem proportione manente, possunt variè conjungi. Ex hac conjunctione non fit

[pagina 86]
[p. 86]

Ga naar margenoot+ compositum calidius, frigidius, humidius, siccius, sed occulta quaedam qualitas cum quatuor hisce nullam communionem servans. Haec occulta infinities variare potest in compositis infinitis ex aequalibusGa naar voetnoota) partibus elementorum. Hanc occultamGa naar voetnootb) qualitatem dicunt esse proprium accidens totius essentiae, at quid hoc sit, quis intelligit? Sufficit igitur elementorum varia inter se dispositio ad occultam qualitatem creandamGa naar voetnootc), eo modo quoGa naar voetnootd) dispositio quadrifariam quatuor elementa, et eorum quatuor qualitates dictas, creaveratGa naar voetnoote).

Ga naar margenoot+Tota autem essentia mihi significabit totam atomorum corporeitatem, quae est materia prima, ejusdem naturae, id est planè solida, quod solidum continet corpus uniforme omnibus atomis, adeò ut omne atomi corpus aptum sit omnium viventium nutritioni omninòque omnium rerum compositioni. Quaedam verò atomi inter se conjunctae fiunt, hac conjunctione ineptaeGa naar voetnootf) ad hoc compositum, aptaeGa naar voetnootg) verò ad illud.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περί συνθεσέως τῶν φαρμάκων τῶν κατὰ γένη, bib. δ´, 363Ga naar voetnoot1): ἰσχυρότερος δ᾿ ἱκανῶς ὁ ἰὸς, τοῖς δ᾿ ἄλλοις μιχθεὶς εἰς τοσοῦτον ἐκλύεται μὲν αὐτὸς τοῦ σφοδροῦ τῆς δυνάμεως, αὐξάνει δὲ τὴν ἐκείνων, ὡς γενέσθαι τὸ σύνθετον ἐξ ἁπάντων φάρμακον κάλλιστον.

An igitur non sufficeret solo ἰῷ uti, eòque plus cerae addere, quò vehementior is est, ita ut totum compositumGa naar voetnooth) ex cerâ et ἰῷ sit aequalium viriumGa naar voetnooti) cum composito ex cerâ, ἰῷ et reliquis? Videretur quidem. At cùm cera similis sitGa naar voetnootk) membro affecto ideòque ejus particulae, membrum ingredientes, id non afficiant, fit ut solus ἰὸς in membrum agat. Verùm particulae ἰοῦ in composito ex cerâ et solo ἰῷ, sunt à se invicem longiùs dissitae quàm particulae metallicorum simul omnium in altero composito; idcirco ubi ἰὸς solus agit, afficit membrum non aequaliter, sed particulas quasdam membri afficit vehementer quibus applicatur; quasdam verò non tangit, estque affectarum ab ἰῷ particularum distantia major quàm par est.

Hinc concluditur optimum esse medicamentum id, quod solum omninò convenit morbo, quia aequaliter membrum afficit, cùm ejus particulae se mutuò tangant atqueGa naar voetnootl) membri particulae, a medicamento mutatae, sintGa naar voetnootm) sibi invicem maximèGa naar voetnootn) vicinae. Medicamentum verò, quod ex contrarijs constat, aequaliter à medio efficiendoGa naar voetnooto) remotis, ἀνομάλως agit; nihilominùs tamen agit effectumque optatum sortitur, quia necesse est utriusque magnam quantitatem misceri. Si enim ἰῷ mixtum fuisset medicamentum, quod tantum foret infraGa naar voetnootp) medium, quantum ἰὸς supra idGa naar voetnootq), necessariò plus ἰοῦ debuisset misceri, fuissetque compositum id ex cerâ, ἰῷ et hoc

[pagina 87]
[p. 87]

Ga naar margenoot+ remisso medicamento meliùs quàm id, quod constaret ex cerâ et ἰῷ solo, quiaGa naar voetnoota) in illo requiritur | plus ἰοῦ. Unde fit ut plures particulae membri affecti afficiantur.

Medium medicamentum voco id, quod per se convenit membro affecto, aut quia solum nequit applicari. Praestat dici medium quòd, cum cerâ mixtum, solum ulcus tollit. ᾿Ιὸς autem excedit hoc medium; reliqua verò metallica, a Galeno ibidem additaGa naar voetnootb), ab hoc deficiunt. Cera medium est respectu membri naturae, deficitque à medio medicamento adhuc magis metallicis reliquis. Haec igitur metallica cum cerâ non tollerent morbum prout solentGa naar voetnootc) mixta, multò minus sola cera eum tolleret. ᾿Ιὸς verò cum cerâ tollet, sed requiritur plurimum ἰοῦ; at additis metallicis minus quidem ἰοῦ requiriturGa naar voetnootd), et tamen plus est in universum medicinae ex ἰῷ et metallicis junctis, pluresque jam sunt alterantes particulae hisce omnibus conjunctis quàm in composito ex ἰῷ solo cum cerâ.

Cera igitur ulceri nec prodest nec obest; reliqua metallica prosunt, sed non sufficienter; ἰὸς verò prodest, sed minimum. Si quid autem foret tantum supra medium quantum cera est infra, id mixtum cum cerâ minus foret commodum quàm metallicaGa naar voetnoote) haec mixta cum ἰῷ in cerâ, quia quò medicamenta medio utrimque sunt propinquioraGa naar voetnootf) contraria, eò meliora ob eandem rationem: ergo adhuc pejus foret quod constaret in cerâ ex medicamento remissiori quàm est cera et hujus contraria.

Ga naar margenoot+Haec de medicamentis quae arte et ferè ex tempore componuntur. Quae verò a naturâ composita sunt et diuturnâ fermentatione per minima sibi mutuò sunt mixta, aequalem vim habent, sive ex remotis, sive ex propinquis contrarijs conflata sint. NamGa naar voetnootg) ipsa propinqua in se continent qualitates maximè contrarias, exactissimè mixtas, manifestumque est ubique hîc utriusque qualitatis esseGa naar voetnooth) aequales particulas, quae, si aequaliterGa naar voetnooti) quoque sint mixtae, quidni aequales vires ederent. Sed non levi negotio tam exactè simplicia miscentur, ita ut cera et ἰὸς planè unum sint, sicut in lacte serum, caseus et butyrum, quae tamen necdum exactè mixta sunt, sicut in ijsdem quatuor elementa. Unde in talibus etiam praecedens consideratio valet nonnihil. Idcirco Galenus ubique jubet haec metallica ad quàmGa naar voetnootk) fieri potest maximè tenuissimas partes reducere.

[5 augustus 1620]

Ga naar margenoot+AgeGa naar voetnoot1) igitur ne sitGa naar voetnootl) ad manum medicamentum per se ulcus sanans, sive solitarium, sive cum cerâ applicetur. Manifestum autem est debere esse validiusGa naar voetnootm) quod cum cerâ applicatur; sumatur verò tantum cerae, quantum ad usum emplastri requi-

[pagina 88]
[p. 88]

Ga naar margenoot+tur, non ampliùs. Loco ergo medij medicamenti adest medio proximum 5 partibusGa naar voetnoota) à medio remotum. Hoc tibi sit pro basi. Tum sume, quod versus alteram medij partem 5 partibus àGa naar voetnootb) medio remotum sit. Cùm autem tale nihil reperiatur, sume proximum, sitque id, quod à medio 30 partibus remotum est. Posset quidem ex hisce duobus fieri medium, hujus minus, illius verò plus miscendo; sed quia tanta est hujus à medio distantia, afficeret nimium differenter particulas quasdam membri morbidi ab affectis alijs ejusdem membri particulis, quas basis dicta afficit.

Verùm cùm id debeat assumi, videndum, ut quàm minimum ejus ingrediatur compositionem. Id fiet si per hoc constituatur contrarium medicamentum basi, id est, quod versus alteram partem à medio 5 partibus remotum est. Sit ergo hoc quaesitum medium secundum. Ab hoc autem medio remotum est hoc medicamentum 25 partibus. Quaeratur igitur aliud tot partibus versus alteram partem hujus medij secundi ab hoc medio remotum. Quod si reperiatur, patet minus jam illius à primo medio remotissimi medicamenti compositionem ingressurum. Inventum autem distabit à basi 20 partibus versus eandem primi medij partem. Sed si | non reperiatur tale medicamentum, quaeratur proximum. RemotumGa naar voetnootc) ab hoc tertio medio quaesito 8Ga naar voetnootd) partibus versus basim, distabit id à basi 12 partibus; sumatur tum aliud quod versus alteram plagam hujus tertij medij ab hoc tertio medio distet quoque octo partibus. Quod si reperiatur, absoluta res est; si non, toties fiat quoad tandem vel quartum vel quintum medium exactè reperiatur, certò sciens quò propiùs ad medium aliquodGa naar voetnoote) accesseris, quòque citiùs ad id perveneris, eò medicamentum meliùs fore.

Ga naar margenoot+Hinc tit medicamenta plurium ingredientium, aptè inventorum, praestantioraGa naar voetnootf) plerumque esse medicamentis paucorum ingredientium, quia rarò exacta haec media reperiuntur. Neque verò haec sunt nullius momenti, cùm tanta sit unius morbi diversitas, ut meritò liceat medicamentorum gradum in 30 partes dividere, quas si sensu nequeamus animadvertere, experientiâ tamen constat naturaeGa naar voetnootg) subtilitas, quae tam exiguâ medicamentorum diversitate videtur moveri. Novimus enim quotnam sint indicationes quarum unaquaeque nonnihil facit ad morbi varietatem, atque adeò ad medicamenti differentiam.

 

Ga naar margenoot+SicGa naar voetnoot1) in cibis caro salsa requirit sinapi ad gustum, id est ad saporis gratiam; cùm verò interdum nimium coquitur, ita ut sal è carne in aquam nimis transeat, miscemus sal cum sinapi. Cur autem non sumimusGa naar voetnooth) tantoGa naar voetnooti) plus sinapi, sicut videmus in carne assâ, ubi nobis solum sal sufficit? Nimirum quia in carne assâ medium

[pagina 89]
[p. 89]

Ga naar margenoot+ grati saporisGa naar voetnoota) invenitur per solum salGa naar voetnootb), quod medium existit inter carnem ipsam et sal; in carne salitâ verò medium est inter sal et sinapi, adeò ut augendo sinapi ad medium quidem possemus pervenire, sed tanta est inter carnem ipsam et sinapi distantia, ut linguae particule nimium diversèGa naar voetnootc) afficiuntur. Quod magis sentimus cùm multo sinapi utimur; aptiùs igitur per sal justum medium quaeritur. His adde, si videtur, occultarum qualitatum obtusiones per alia atque alia ingredientia experimentis invenienda, de quibus antèGa naar voetnoot1) alubi copiosiùs dictum est.

ProbantGa naar voetnoot2) quae dixi eduliorum tam diversa genera quorum unumquodque gustu distinguimus. Necesse enim est eorum differentiam esse admodum exiguam, quia tot sunt numero; tam paucae veròGa naar voetnootd) in universum qualitates viz. quatuor. Haec igitur ferè in innumeros gradûs dividuntur.

 

Ga naar margenoot+Ex hisGa naar voetnoot3) omnibus in universum id memoriae mandandum est, primò exactè conveniens morbo medicamentum esse optimum. Deinde duo quae ab hoc aequaliter distant, adeò ut saepe praestet proximam basim negligere et remotius paulò eligere, quia proximum id non habet contrarium; id autem fit ob aequalitatem operationis, quae ubique requiritur, non omninò aliter quàm in musicis consonantia diapason est optima ob exactam bisectionem. In inaequaliter à medio quaesito distantibus tam debet unius quantitas augeri, ut proportio ejus ad alterum sensui non appareat.

Dicerent alij minoris vim a majori planè converti, atque ideò medium quaesitum non emergere. Medium inter morbum et medicamentum indicatum est naturâ membri cùm sana est; medicamentum indicatum est medium quaesitum, quod invenitur a duobus, aequaliter ab indicato distantibus. Haec interdum reperiuntur versus eandem plagam medij naturalis; interdum unum supra hoc medium est, alterum infra. Si versus eandem plagam habeantur medicamenta, medium indicatum constituentia, praestat duo aequaliter à medio indicato distantia adhibere quàm unumGa naar voetnoote) eorum quod longiùs remotum est à medio naturali, quia ejus nimiâ quantitate, tam remotae qualitatis, deberet usurpari. Si verò utrimque à medio naturali absint duo medicamenta, à medio indicato valdè inaequaliter distantia, quaerendum est tertium medicamentum ne remotissimi quantitas sit nimis exiguaGa naar voetnootf).

AEqualitas superiùs dicta hac figurâ repraesentatur: |

Ga naar margenoot+ab aequalis est cd, at cùm cd non reperiatur, sumitur ce et fd. Cùm verò fd non reperiatur, sumitur gd et fh quae utraque fd constituunt, quod erat medium quaesitum. Verùm neque fh reperitur; sumitur igitur fi et kh et habetur medium fh. Om-

[pagina 90]
[p. 90]

Ga naar margenoot+nía igitur quatuor medicamenta conjuncta aequalia sunt quantitate basi; tria verò in fd aequalia sunt secundae basi ce; duo verò in fh aequalia sunt tertiae basi gd. Atque hoc pacto membrum affectum ubique aequaliter afficitur: parùm enim refert cd reperiri per se, autGa naar voetnoota) per ce et gd et fh; tam aequaliter conjuncta. Tot igitur particulae membri afiecti afficiuntur a medicamento cd quam a medicamento ab, nec sensus unius praedominantis molestiam patitur. Haec proportio vocatur directaGa naar voetnootb): ut enim se habetGa naar voetnootc) quantitas ab ad quantitatem cd, sic se habet etiam vis ab ad vim cd; indirecta verò proportio jam reprobata, haec foret: ut se habet medicamentum primum ad secundum in quantitate, sic se habet vis secundi ad vim primi reciprocè.



illustratie
Fig. 7.


In carne est nutrimentum et qualitas obsonijs corrigenda. Nutrimentum hîc non consideratur; sola qualitasGa naar voetnootd) corrigenda et obsonium seGa naar voetnoote) accommodensGa naar voetnootf) secundùm hanc proportionem. Diximus ením antèGa naar voetnoot1) in unâquâque re esse plura plerumque homogenea; quantum igitur in carne nobis est simile, tantum nutrimenti nomine insignitur.

 

Ga naar margenoot+InGa naar voetnoot2) hisce omnibus non parùm usu venit haec consideratio medicamentum in secundo gradu calidum multitudine suâ nunquam eundem effectum editurumGa naar voetnootg), quem editurumGa naar voetnooth) est calidum in quarto gradu: hoc enim uni particulae membri imprimit vim magnam; illud verò multis particulisGa naar voetnooti), minorem. QuamGa naar voetnootk) virium differentiam non facilè mixtio aufert, quae fit in medicamentorum compositione; nam hic calor in suo homogeneo pluribus, ille paucioribus particulis in suo homogeneo mixtus est, à quibus non facilis caloris separatio ob mixtionis pertinaciamGa naar voetnootl).

Ergo etiam si cerae multum hujus, parùm verò illius misceatur, composita non habebunt omninò eandem vim.

Ga naar margenoot+Ob hanc particularum caloris indissolubilitatem fit ut medicamentumGa naar voetnootm) repellens ab attrahente vel molliente vel resolvente, omninòque secundae qualitates à se invicem, non omninò obtundantur et impediantur, quod fieret si unumquodque

[pagina 91]
[p. 91]

Ga naar margenoot+ Ga naar margenoot+statim in sua elementa resolveretur. Tum enim sibi invicem per minima miscerentur et unum aliquod omnium medium prodiret; jam verò unumquodque, servans suam compositionem, afficit eam membri particulam, cui adjungitur pro suâ naturâ, de quo paulò antèGa naar voetnoot1). Manent igitur hae qualitates secundae tales etiam per stomachum, hepar, venas usque ad ipsas corporis partes pervenientes, quia ea homogenea non levi negotio dissolvuntur in sua primordia; ijs verò dissolutis, jam restringens non ampliùs est restringens, unoquoque elemento propriâ vi et viâ utente.

Ga naar margenoot+CùmGa naar voetnoota) dicunt igitur medici hoc medicamentum esse majorum partium, illud minorum, tertium mediocrium, intelligamus nos hasce partes continere qualitates secundas, id est unamquamque ita ex elementis esse compositam, ut sit vel astringens, vel repellens, vel emolliens, etc. Quae partes aliquando in eo genere sunt minimae; id est, si secentur, amittuntGa naar voetnootb) suam hanc vim. Aliquando verò duae, tres vel plures homogeneae partes sibi invicem tam firmiter cohaerent, ut non nisi externâ vi disjungantur; aliquando autem nullo negotio a nostro calore in minima haec homogenea franguntur, quae minima sunt interdum, ut dixi, majora, minora, mediocria. Sunt autem haec minima interdum ejus naturae, ut unumquodque per se positum, ab aliorum ejusdem naturae minimorum commercio sejunctumGa naar voetnootc), talem vim exeratGa naar voetnootd) in membro. Interdum verò haec minima aliquam vimGa naar voetnoote) quam petimus, nequeunt producere, nisi aliquot ejusdem naturaeGa naar voetnootf) minima sibi invicem sint conjuncta, requiriturque | ad talem effectum producendum communis multorum aut paucorum, saltem minimorum talium, opéra, ut inter se aliquos poros constituant, aut familiariter, aut tenaciter, sibi mutuò adhaereant, atque ita effectus optatus emergat. Haec cognita habeat necesse est qui omnem omnis rei diiferentiam et diversitatem causisGa naar voetnootg) nititur distinguere et investigare.

 

Ga naar margenoot+HucGa naar voetnoot2) pertinet quod a Galeno dicitur Lib. έ, Περὶ τῶν κατὰ γένη, 377, 56Ga naar voetnoot3) πάντα δ᾿ ὅσα πολύχρηστα, ποικιλωτάτας ἀναγκαῖον ἔχειν δυνάμεις, ὅπως θεραπεύη διαθέσεις πλείονας.

Hinc enim patet medicamentorum vires in compositione nuper mixtas, manere, ita ut unumquodque suum opus agat, potestque unumquodque ingrediens aliquem effectum tollere, atque adeò diversis morbis idem medicamentumGa naar voetnooth) mederi pro diversitate ingredientium, nisi aliquod ingredientium omninò obstet, sed reliqua omnia mediocriter se habeant ad eum affectum. Etsi enim in tali πολυχρήστῳGa naar voetnooti) id

[pagina 92]
[p. 92]

Ga naar margenoot+ ingrediens, quod affectui opponitur, quantitate sit exiguum, retinet tamen suam naturam, adeò ut saltem eas membri particulasGa naar voetnoota), quas tangit, omninò alteret, ideòque longiori tempore opus est, nisi quòd aliud ingredientium ei subsidio sit.

Idem sentiendum est de medicamento apto quidem, sed nimis exiguâ quantitate, etiam solùm membro affecto applicatum: sanabit enim eas duntaxat particulas quibus adest, et, si sit purgans, purgabit insufficienter, magis tamen quàm si non adesset. Imbecillius verò medicamentum nullam particulam sordium auferet, etiam Ga naar margenoot+magnâ quantitate applicatum, quia multis particulis membri additur, et nulla particulaGa naar voetnootb) valet ad afficiendam eam membri particulam, cui adest; nam plures particulae medicamenti non videntur uni particulae membri posse adesse, cùm medicamentum duntaxat superficie suâ agat, membrum verò totâ mole et interioribus omnibus particulis suis utitur medicamenti particulis. Imò et si conjungantur, non rarò plures particulae medicamenti uni particulae membri <adsunt>Ga naar voetnootc). Est tamen minimum, hoc est particula hujus medicamenti, ex tot corpusculis compositumGa naar voetnootd), ut nequeat ejus corpusculum calidum, vel alio modo acturum, satis propè particulam membri admoveri.

Ga naar margenoot+Medicamenta verò quae ex duobus contrarijs constant, aequaliter à medio remotis, agunt in particulas membri. Hujus enim medicamenti particula conjungitur particulaeGa naar voetnoote) membri eamque ad suam naturam trahitGa naar voetnootf). Tum alterius medicamenti particula accedens, apta est ad alterandum compositum ex duabus hisce particulis, membri scilicet et medicamenti, quae soli et nudae particulae membri alteranda inepta est, eam vel nimis vel minus movendo. At si contingat solam unius medicamenti particulam alicubiGa naar voetnootg) particulae membri adjungi, et alterius medicamenti particulam solam alteri cuidam membri particulae, intemperies membri etiam sic tollitur, quia una membri particula a medio tan tum superest, quantum altera deficit. Si membrum igitur sit tribus gradibus debito frigidius, medicamentum autem hoc sit calidum in secundo, illud in quarto gradu, fit membri pars quarta calida in secundo gradu, et quarta pars in quarto gradu; id est, si haec simul sumas, dimidiaGa naar voetnooth) membri pars fit calida in tertio gradu, reliqua dimidia pars ab intemperie frigida servatur frigida in tertio gradu. Id est si haec ob aequalitatem simul sumas, totum membrum fit mediae temperiei. At si quid sit purgandum in membro, videbitur hoc pacto saltem dimidia pars purgari; ideò existimandum est vicissim particulas utriusque medicamenti ad unam eandemque particulam membri pervenire, unamque alterius excessum et defectum emendare. Licet autem sit dimidium membri calidius vel siccius, dimidium verò frigidius vel humidius, progressu temporis etiam haec minimae particulae a naturâ membri frangunturGa naar voetnooti) in adhuc minoresGa naar voetnootk) particulas; cùmque in universum tot sint partes calidae quot frigidae, tot siccae quot hu | mi-

[pagina 93]
[p. 93]

Ga naar margenoot+dae, ea particula, quae continet particulam medicamenti magis humidam, ubi hanc fregerit, remittit ejus partem ad particulam siccioremGa naar voetnoota). Sic etiam calidior partem ignis sui tribuit particulae frigidiori, haecque omnia ob aequalitatem excessûs meliùs perficiuntur, quia simul fiunt, cùm unum aliud non superet.

Ga naar margenoot+ΠολύχρησταGa naar voetnootb) etiam ideò reverâ quaedam sunt, quia ingrediens attrahens non attrahit, si non sit in membro quod attrahat; repellens non repellit, si non sit in membro quod repellat. Sic etiam dicatur de reliquis. Tale est emplastrum apud Gal.: ἡ διὰ δυοῖν ὰριστολοχιῶν μέλαιναGa naar voetnoot1): σύγκειται γάρ ἐξ ἐναντίων δυνάμεων, ἑλκτικῶν τε καὶ ἀποκρουστικῶν, κοινὸν ἐχουσῶν τὸ ξηραίνειν, et paulò postGa naar voetnoot2): μίγνυται ἰὸς καὶ ὄξος τοῖς διαφορητικοῖς ἔνεκα τοῦ προλεπτύνειν τὰς παχείας ὑγρότητας.

Ga naar margenoot+JuditiumGa naar voetnootc) qualitatis praedominantis, in re aliquâ benè a philosophis dicitur non posse sumi à colore, nisi in rebus ejusdem generis; sic in fructibus ejusdem arboris color indicat maturitatem etc.

Ratio est quia in diversis rebus aequalis potest quidem esse elementorum proportio, sed particularum diversus situs, interque eas diversi pori, unde diximusGa naar voetnoot3) lucem reflexam colores creare, id est nobis per oculos nostros repraesentare. Verùm ejusdem generis res eandem particularum habent dispositionem, ideòque si quid earum sit calidiùs, refert colorem quem calor excitat. Sic necesse est eas res, quas inter se confers, eosdem humores inter poros latitantes contineri: fit enim interdum ut humor hac in re exhalaverit, in illâ verò adhuc continetur. Quod ubi fit juditium, omne quod à calore sumimus, pervertitur, nam situs ad quem etiam refertur multitudo et quantitas partium, mutatur. Tenendum igitur hîc est in genere, qualitates primas praedominantes colores ad suas naturas producereGa naar voetnootd) (ob eam mutationem quam a reliquis qualitatibus diversam poris rerum infert), caeteris paribus in ijs rebus existentibus.

[7 augustus 1620]

Ga naar margenoot+Den 7en Augusti, s'Vrydaech na de Utrechsche kermisse, twelck is den 27en Julij stilo veteriGa naar voetnoot4).

Gal., Περὶ τῶν κατὰ γένη, bib. ς´Ga naar voetnoote), 393, 14Ga naar voetnoot5): Κρίτων ἐν τῆ πρὸς σηπεδόνας etc. utitur δριμείαις εἰς τὸ διαφορῆσαι σφοδρῶς τοὺς μοχθηροὺς χυμοὺς, ἐναντίαις δ᾿ αὐταῖς ἀλλαις ψυχρᾶς δυνάμεως ἔνεκα τοῦ παρηγορῆσαι τὸ σφοδρὸν τῶν δριμέων.

Haec meis superioribusGa naar voetnoot6) consentiunt, nam si horum medicamentorum contra-

[pagina 94]
[p. 94]

Ga naar margenoot+riorum particulae perpetuò uni particulae membri sese adjungerent, quomodo posset acris particula digerere particulam in membro digerendam? Esset enim ei impedimento particula frigida alterius medicamenti. Jam verò unaquaeque suae particulae suam vim imprimit, acris suam digeret et è membro ejicit. Frigida quoque nonnihil facit ad putredinem particulae membri tollendum.

Ad haec non erit fortassis absurdum existimare acrem particulam accedere ad alîus generis in membro particulas, videlicet digerendas; frigidam verò naturâ suâ ferri ad frigore obtundendas in membro.

 

Gal., Περὶ τῶν κατὰ γένη, bib. ς´, 398, 19Ga naar voetnoot1): τῇ μέντοι διπλάσιον ἐχούσῃ τὸ ἔλαιον λιθαργύρῳ ὑπάρξει τὸ ἐχέκολλον ἐκ τῆς ἑψήσεως, καὶ πολύ γε μᾶλλον, ἐὰν τριπλάσιον μίξῃς τὸ ἔλαιον τῇ λιθαργύρῳ, τουτέστιν ἐὰν τρεῖς μετρικὰς ἐλαίου μίξεις τρισὶ σταθμικαῖς τῆς λιθαργύρου. Dixerat autem paulò antèGa naar voetnoot2): τὴν μὲν σύμμετρον αὐτῆς μίξιν ἴσην, τῇ σταθμικῇ δὲ τοῦ ἐλαίου γίγνεσθαι.

Ga naar margenoot+Quae igitur est ratioGa naar voetnoota) aequalem proportionem habentia mixta non sortiri aequalem effectum?

Hujus rei causam optimè capies, si sumas vas aliquod columnare, cujus | fundus esto circulus planus, solusGa naar voetnootb) ac totus exactè igni commissus. HocGa naar voetnootc) vas dimidiâ ejus parte implebis aquâ eamque hoc igni evaporabis; hac evaporatâ, totum vas aquâ implebis, eamque aequali igni evapora. Dico duplex tempus requiri hîc ad evaporationem secundae aquae, id est: ut se habet aqua ad aquam, sic se habet tempus ad tempus. Nam omnis ignis qui fundum penetrat, transit per aquam usque ad superficiem nihilque in transitu perit, unde fit ut in superficie aequali collectus, aequalis auferatGa naar voetnootd) lambendo aequali tempore aequalem partem aquae.

Ga naar margenoot+At si quod corpus solidius, velut caro aut lithargyrus, in hisce aquis consistatGa naar voetnoote), sitque id quod in dupiici aquâ coquitur alterius duplex, dico id, quod est in duplici aquâ, duplex magis coqui et emolliri duplici tempore quàm id, quod est in subduplici aquâ subduplici tempore, id est utrâque aquâ consumptâGa naar voetnootf) solida haec non aequaliter affecta fore. Ratio est quia eaedem numero particulae ignis per totum aquam transeuntes, etiam per totum id solidum transeunt, ita ut una eademque numero ignis particula multis solidi particulis occurrat, primò infimis, tum medijs, tandem supremis. Cùm igitur duplex numerus particularum ignis per solidum hoc transeat, secabitur unaquaeque particula maximi solidi a duobus particulis ignis, solido minore tantùm ab unâ secato. Id primo intuitu patet si solida fundum vasis et latera ubique tangant, ita ut et ipsa sint columnaria.

Ga naar margenoot+Si verò altitudo eadem maneat, fundus verò duplò major sit, aequali tempore

[pagina 95]
[p. 95]

Ga naar margenoot+ exhalabit duplex aqua, nam duplex fundus requirit duplicem ignem. Hoc oculariter videbis si vas sit cubicum atque huic aliud tale addas: erunt enim instar duorurn vasorum, ablato interstitioGa naar voetnoota) conjuncta; si verò eadem forma sit duplicis vasis quae simplicis, velut utraque cubica, vel omninò qualislibet, semper se habebit tempus exhalationis ad tempus exhalationis alterius vasis ut altitudo vasis ad altitudinem alterius, quia jam andivimus, altitudine vasis permanente, fundum diversum requirere aequali modo diversum ignem, ideòque tempus exhalationis non mutari; fundi verò quantitate manente, altitudineGa naar voetnootb) mutatâ, mutat etiam tempus exhalationis. Ut autem se habet tempus exhalationis in uno vase aquâ pleno ad tempus exhalationis in altero vase, itidem aquâ pleno, sic se habet emollitio rei coquendae in uno vase existentis ad emollitionem rei coquendae in altero vase existentis, si hae res se habeant inter se sicut se habent aquae aut vasa inter se.

Haec si clariùs velis tibi ipsi proponere, forma in mente, vel reverâ, octo cubos vel 27; eiqueGa naar voetnootc) interdum omnes planum idem tangant, interdum fiat ex ijs junctis forma cubica. Eritque id, quod dixi, per se manifestum. Hinc ergo etiam in scriptoribus incertitudoGa naar voetnoot1).

 

Ga naar margenoot+Si mulier instante mensium fluxu solenni, abstineat à cibo, solis extrinsecis occasionibus impedita, videntur menses ad ventriculum expressosGa naar voetnootd) iri velut ad locum praeter morem vacuum, ventriculo humores quoque undiquaque attrahente, praesertim eos, qui jamjam fluxuri erant, et ad sequendum parati. Hinc ei ciborum fastidium oborietur, iterumque à cibo abstinens, fluxionem ad ventriculum augebit. Haec eò magis ita se habitura videntur, si ea mulier hypochondriâ laxet praeter solitum, nam partes eae videntur potiùs constringendae, ut humores deorsum ad uterum excutianturGa naar voetnoote). |

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ τῶν κατὰ γένη, bib. ς´, 402, 39Ga naar voetnoot2): ἀλλ᾿ ἐπικρατεῖ κατὰ μὲν τὰ διαφορητικὰ τῶν φαρμάκων ἡ διαφορητικὴ δύναμις, κατὰ δὲ τὰ ἑλκτικὰ ἡ ἑλκτική.

Cùm enim partium tenuitas eadem dicatur a FernelioGa naar voetnoot3), solo differunt calore: ergo particula calidior porum membri ingrediens, resolvitur et frangitur in sua minora principia. Cùm in eâ sit multum ignis valdè extenditur pro naturâ ignis, dilatatque vehementer eum porum, in quo est; unde fit ut in eum vacuum locum a vicinisGa naar voetnootf) partibus humor exprimatur, qui ob abundantiam, quae ob fluxum conti-

[pagina 96]
[p. 96]

Ga naar margenoot+nuatum contingit, non potest a calore ejus particulae, in eo poro existentis, omninò superari; ideò magis attrahit quàm digerit. Particula verò aequè tenuis non tam calida, extenditur et solvitur quidem, etiam in poro membri existens; verùm ob pauciorem ignem nequit latera ejus pori vehementer sejungere, unde fit ut parum humoris accedat, eumque quem in ipso poro deprehendit, nullo negotio domet eumque ingrediens, unâ cum eo extra membrum avolet. Idem continget, si quidem particula sit aequè calida at tenuior et unica aut paucior in eo poro existens.

Ga naar margenoot+Astringens autem longè aliter repellit. Cùm enim ejus particula sit immobilis, corpulenta et constricta, ingreditur in eam calor membri in poro aliquo existensGa naar voetnoota), atque hoc pacto eam dilatat; nec omninò frangit, id est calor eam fundit aliquantulum, eo modo quo saevum funditur ab externo calore. Fusa haec particula capit majorem locum et amplificat quidem eum porum, cui inest; sed reliquos poros minores et venulasGa naar voetnootb) et quaecumque subire non potest, constringit et ejus poros minores facit, particulaeque multae circa aliquam venam, vel alios poros quosdam convenientes, coeunt et ob ingredientem calorem tumefactae, undique tanquam manu, ut inquit Galenus, comprimunt id, cui circumjacent. Recipit igitur haec particula astringens calorem membri ab eoque dilatatur, at non eo modo, quo attrahens particula. Haec enim omninò solvitur fiuntque hujus particulae partes tam distantes ob figuram quam habent, ut humor multus possit inter eas contineriGa naar voetnootc), cui se eae partes immiscent atque e membro cum ijs decedunt. Astrictoria verò particula dilatatur quidem a calore et si sit majuscula, patitur etiam aliquantulum humoris se ingredi, verùm eum duntaxat qui circa eum porum est in quo latet; tumqueGa naar voetnootd) eo in poro manet ob immobilitatem.

 

Ga naar margenoot+De ignis mobilitate antèGa naar voetnoot1) nonnihil dixi. Impraesentiarum autem sciendum est ignem purum non esse atomum (non enim atomus in aere ascenderet, quia ubique corpore plenus est ideòque gravis)Ga naar voetnoote), sed ignis minima particula composita est ex multis atomis, ita junctis ut multum inter eas sit vacui. Eaedem enim atomi sibi mutuò nimium propinquae et alijs rebus alligatae, constituunt oleum et reliqua in ignem convertibilia, solutis compagibus, quibus ignis densioribus partibus alligatur, aut toto composito ita fuso, ut id, quod inter partes minimae ignis particulae esset, heterogeneae corporeitatis inferiorem locum occuparet. Ignis verò particulae ei velut supernatarent, eo modo quo compositum quoddam ex oleo et aquâ funditur, aquâ inferiorem locum, oleo superiorem petente.

Ga naar margenoot+Ignis igitur hoc pacto momento temporis, ab alio igni, compositum ingrediente et dissecante, subitò solutusGa naar voetnootf), momento eodem petit locum superiorem in aere. Cùm verò differentia ejus et aeris sit magna, quod ad levitatem attinet, brevi tem-

[pagina 97]
[p. 97]

Ga naar margenoot+pore nititur aeris partem magnam sursum versus percurrere, qui aer, cùm non satis paratè cedat, reflectitur ignis ad eum et ad latera undiquâque multis suis particulis excutitur. Tale quid, multis tamen parasangisGa naar voetnoota) ab ignis pernicie deficiens, cernitur in fumo; is enim levior aere ascendit, at ita ut ad aerem nonnihil reflectatur, unde fit ut quò altiùs per | venerit, eò latior videatur. Circa candelam enim vix ellichnio crassior est; hinc verò superiores fumi partesGa naar voetnootb) sensim amplificantur, ita ut videantur etiam in aere tranquillo pyramidem constituere, cujus basis sit in ellichnio.

 

Ga naar margenoot+AtGa naar voetnoot1) dicet aliquis: hoc pacto ignis minima particula videtur esse major minimis particulis reliquorum elementorum, quia plus operae requiritur ad hujus particulam minimam construendam, et plures atomi; terrae enim minimum videtur posse consistere in duobus aut tribus aut saltem longè paucioribus particulis, quia non requiritur id interstitium inter atomos, quod minimum ignis ad levitatem requirit. Quomodo igitur ignis potiùs quàm terra minimos poros subit?

RespondeoGa naar voetnootc) ob facilitatem sectionis in minimas partes; quae enim pluribus poris constant et majoribus, faciliùs finduntur. Terra autem compacta est minimis poris, Ga naar margenoot+quae vix magno labore in parvas, nedum in minimas partes frangitur; ignis verò particula etiam hoc habet, ut pressa comprimatur et velut spongia considat, deinde iterum resiliat, quo motu se nullo negotio ab omnibus extraneis eximit, et unaquaeque particula se à sibi vicinâ separat, unde fit ut sola existens plerumque minimos etiam poros ingrediatur, cùm ferè omnibus poris omnium rerum ejus minima particula minor sit. Sed et terrestria docuit Quercetanus per poros vitri transire admodum attenuata, qualem in vitriolo quandam partem describitGa naar voetnoot2); sic aquam et aerem saepe videmus multos poros penetrare in minutias ab igni divisaGa naar voetnootd), quibus antea coercebantur.

 

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ συνθέσεως τῶν φαρμάκων τῶν κατὰ γένη, bib. ζ´, 406, 15Ga naar voetnoot3): μετὰ τὸ χυθῆναι τὴν σκληρότητα τῶν διαφορητικῶν ἐστι χρεία φαρμάκων, quae primo separatim aut etiam ab initio simul Galenus adhibet. Scirrus hic est ex pituitâ quae humorem velut frigore constrictum, continet, ac mediocri calore potest fundi, qualia multa etiam extra corpus nostrum visuntur, ut butyrum, oleum, saevum resinae etc., ob solum frigus constricta. At quâ ratione utimur μαλακτικοῖς et διαφορυτικοῖς? Annon unum alterum impedimento est?

RespondeoGa naar voetnoote): Si nihil sit in scirro quod digeri debet, sola emollientia sunt adhi-

[pagina 98]
[p. 98]

Ga naar margenoot+benda. At cùm primâ horâ jam nonnihil sit aptum redditum ad digerendum, non malè nonnihil digestivi primâ vice emollientibus additur.

 

Dixi antèGa naar voetnoot1) in multis rebus occultum esse particularum quendam situm poros facientium, quibus haec materia ingrediendo sit aptior illâ, ob materiarum in minimis naturalibus diversam figuram.

Ga naar margenoot+Hoc hîc paulò clariùs dicam. Dixi modò particulas minimas, quas minima naturalia vocare licet, in igni subitò à se invicem dissilire; scirrus verò durus est, in cujus poros, si se ignis insinuet, deerit ei spacium sese extendendi in tam parvis et non facilè dilatandis porisGa naar voetnoota). Primò autem occurrit calidior particula scirri superficiei ibique poros ingrediens, se miscet statim cum humoris particulis, cum ijsque exhalat fitque superficies scirri arida, ita ut vix ulteriùs possit subire, non valens se in tam duris poris dilatare. Nihilominùs tamen, si sola calidiora adhibeantur, pedetentim progreditur, educens solum humorem, cui faciliùs miscetur quique faciliùs à scirro toto separatur siccis particulis, sibi mutuò pertinatiùs cohaerentibus. At emolliensGa naar voetnootb) particula, non tam calidaGa naar voetnootc) existens, paucioreque igni constans, ingrediens primos poros scirri, miscetur quidem cum humore. Sed cùm eum non educat, fit ut humor is, calidior factus, se quoque siccis particulis immisceat, atque ita siccae cum humidisGa naar voetnootd) molliores fiunt, et à toto scirroGa naar voetnoote) facilè separabiles. Praeterea hic calor moderatus tenuis existens, se non minus calidioriGa naar voetnootf) particulâ poris scirri insinuat, in ijsque existens, se non tam subitò nec tam vehementer dilatat, sed multò liberiùs in ijsGa naar voetnootg) versatur, adeò ut possit ab uno poro ad alium concedere, atque ita usque ad intima | scirri penetrare. Exempla multa habemus in rebus externis, ubi superficies panis, nimio igni admoti, velut crustâ aridâ obducitur, interioribus plerumque nullo modo coctis; id oculis ipsis vides in libis et placentis.

Quae cùm ita sintGa naar voetnooth), credendum est particulas digestivas, utpote calidiores, se libentiùsGa naar voetnooti) praemollitis corpusculis insinuare, ubi nullo negotio possint dilatari pro naturâ suâ quàm durioribus, quae ejus dilatationi non cedunt. Existentibus igitur in scirro et praemollitis et adhuc duris particulis, accedent digerentia potissimùm ad molliora; emollientia verò ad duriora, cùm in his pori sint quos impleantGa naar voetnootk), qui jam in praemollitis partibus a similibus particulis impleti sunt. Sic terra siccata recipit aquam quamdiu potest; ubi verò ejus pori aquae apti repleti sunt, non recipit plus aquae, et si plus aquae adsitGa naar voetnootl), ea potiùs ad siccam terram vicinam perget quàm ad madidam. Sic glacies recipit ignem, atque ita aqua facta recipit sal; cùm

[pagina 99]
[p. 99]

Ga naar margenoot+ autem non ampliùs potest recipere sal, recipit terram. Imò aqua calidissima non admittens plus ignis, admittet nihilominùs sal: alij enim pori his, alij illis particulis admittendis apti sunt, atque iterum quaedam particulae ipsa minima naturaliaGa naar voetnoota) rei ingrediuntur, quaedam verò duntaxat inter duo aut tria minima latitant.

 

Ga naar margenoot+Gal., ibidem, 408, 56Ga naar voetnoot1): εἴ ἴσῳ χρόνῳ τὸ λιθάργυρον τό θ᾿ ἧσσον ἔχον ἐλαίου κατὰ τὸ πλέον ἑψήσει τὶς, πρόδηλον ὅτι μαλακτικώτερον ἔσται κατὰ τὴν δύναμιν, ᾧ πλέον ἔλαιον μέμικται.

SitGa naar voetnootb) in utroque fundus aequalis et vasa columnaria. Cùm eaedem ignis particulae, per plus olei transeuntes, pluribus particulis olei occurrantGa naar voetnootc), fit ut <particula>Ga naar voetnootd) posteriori connectatur, si priori non adhaeserat. Unde contingit, ut in duplo oleo, Ga naar margenoot+tali vase contento, ab aequali igni aequali tempore fermè tot particulae ignis particulis olei conglutinentur, ac in unâ olei parte, id est in ejus dimidio, excepto si tam brevi tempore coquas ut calor non possit pervenire usque ad oleiGa naar voetnoote) duplicisGa naar voetnootf) superficiem. In tali vase igitur oleâ diversae quantitatis coctâ, caeteris paribus, aequaliter fient diaphoretica, si vis haec augeatur pluribus annexis igneis particulis. Si verò etiam intelligamus in oleo quasdam particulas contineri malacticas, reliquum olei obtundentes, easqueGa naar voetnootg) facillimè exhalare igni mixtae, utpote dilutiores minusqueGa naar voetnooth) tenaces, dicoGa naar voetnooti) hîc in tali vase esseGa naar voetnootk) in quantitate olei differentiam cùm duntaxat superficies (quae aequales sunt) spectentur. Ad eas enim calor collectus, particulas malacticas in superficie haerentes solummodo aufert; deinde eas, quae in priorem locum succedunt; succedunt autem ob motum olei quem habet a coctione.

HîcGa naar voetnootl), inquam, praecipuè se res habet ut Galenus ait. AEqualibus enim particulis malacticis ablatis ab inaequali quantitate olei, restat major proportio malacticarum particularum in pluri oleo ad oleum id, quàm earum in pauciori ad id paucius; verùm, si pro quantitate olei vas augeatur formâ permanenteGa naar voetnootm), id est cubicâ, si fuerit antè cubica, tum et pauciores particulae ignis oleo duplici adhaerescunt, etGa naar voetnootn) pauciores malacticae exhalant (plures tamen quàm in vase columnari antè dictoGa naar voetnooto)) quàm simplici, id est dimidiae quantitatis prioris. |

 

Ga naar margenoot+Ego existimo consultiùs esse studiosis, quibus animus est scribendi, ea annotare, quae sibi sponte incidunt, sicut ego hactenus feci, legendo autores, vel meditando

[pagina 100]
[p. 100]

Ga naar margenoot+ vel cum alijs colloquendo, vel videndo quaedam. Quae enim materia scribendi quaeritur plerumque multis supervacaneis scatet, nec est tam genuina caeteris paribus, id est aequali adhibitâ diligentiâ examinandi, quamGa naar voetnoota) invenimus. Nam animus tum per se fertur ad earum rerum contemplationem; non enim sponte suâ illi eae res occurrerent, nisi omnia animo instrumenta parata forent ad eas concipiendas et considerandas. Animus verò coactus ad aliquid agendum, semper nonnihil agit alienum.

 

Ga naar margenoot+Argumentum contra eos qui atomos <admittunt>Ga naar voetnootb), atque adeò contra meipsum, objicio hoc, quod meo juditio tantum est ut ipse nequeam solvere.

Existimamus igitur rationi humanae non esse consentaneum, rem aliquam unam eandemque posse majorem aliquando, aliquando verò minorem <locum>Ga naar voetnootc) occupare, nullo vacuo medio intercedente; id est rem eandem, quae locum hunc jam undiquaque occupat ut nihil vacui intersit inter rei superficies, modò posse occupare duplum spacium hujus loci, eodem modo vacuo nullo intermixto. Nos autem id existimamus fore corporum penetrationem, illi verò corporeitatis dilatationem et densationem absque poris intermedijs, quam nobis incomprehensibilem ad Dei potentiam coguntur referre.

Atomorum igitur - ut ad rem veniam - naturam videtur omninò tollere rerum reflectio, et quòd post compressionem resiliant; quod fit in laminâ chalibeâ flexâ et pilâ ad terram repercussâGa naar voetnoot1). Dico igitur id fieri non posse in composito a corpusculis solidis sine poris, indivisibilibusque, id est ab atomis, quales a nobis esse dicuntur. Primùm ergo nihil omninò solidum potest flecti, et si foret corpus aliquod teres longitudine duodecim aut plurium pedum, crassitie verò pili, foret autem sine poris consolidatum, nullâ vi poterit flecti.

Ga naar margenoot+Sit igitur id corpus exactè rectum, id est columna, cujus axis sit recta linea, aequaliter ubique à circumferentijs distans. Hoc, si fieri potest, mente flectatur atque ex eo fiatGa naar voetnootd) circumferentia circuli. Cùm haec circumferentia non sit mathematicè indivisibilis, <ut>Ga naar voetnoote) corpus existens, erit ejus interior superficies minor exteriore, quae remotior est à centro. Ergo ejus corporis extremitas convexa est talis longitudinis, qualis erat ante flexionem, vel non est ejusdem longitudinis. Si sit ejusdem longitudinis, extremitas concava - quae antè ei fuit aequalis - jam in hoc circulo probata est convexâGa naar voetnootf) minor, ergo etiam jam est minor quàm antè erat. Cùm autem in eâ nulli fuerint pori eademque sit materia quae antèGa naar voetnootg), materia necessariò materiam penetravit, quod est absurdum. Si verò convexa extremitas non sit aequalis sibi ipsi, erit vel major vel minor; si minor, oritur in utrâque extremitate eadem absurditas; si major sequitur eam materiam, quae constituebat eam lineam, ex quâ jam convexa est facta, extensam esse et dilatatamGa naar voetnooth). Quod si sit, erunt in eâ aut

[pagina 101]
[p. 101]

Ga naar margenoot+ pori aut non erunt pori. Si non sint pori, sequitur eandem materiam posse extendi et contrahi absque poris; si pori, sequitur partes hujus solidi non fuisse continuas, poteritque haec atomus frangi, quia ejus partes à se invicem possunt separari intermedijs poris; non igitur fuerat atomus. Secetur ergo in veras atomos. Idem deijs probabitur, videlicet non posse flecti aut non esse atomos, unde sequiturGa naar voetnoota), si atomusGa naar voetnootb) possit flecti in infinitum diminuta, id est si non possit pervenire ad corpus inflexile, materiam esse in infinitum divisibilemGa naar voetnootc) nihilque est reverâ atomus. Eodem modo probabitur nullam veram atomum posse comprimi, quia omnis compressio est flexio. Hinc sequitur nullam atomum posse resilire seu reflecti: quod enim reflectitur, primùm flectatur necesse est.

Jungan | tur jam duae atomi, hamis quibusdam natis ex ipsis atomis, id est ipsarum atomorum existentibus partibus, idque fiat sive ingrediente hujus acumine illius cavitatem, vel alio quovis modo. Si ergo hujus acumen exactè compleat illius cavitatem, nullâ vi compositum id poterit flecti, quia necesse foret ut altera atomus flecteretur; at minimâ vi atomus ab atomo solvetur, quia hujus acumen ab illius cavitate non constringitur, sed solâ contiguitate se mutuò tangunt, quia nulla atomi pars ulli parti cedit, sed una uni duntaxat apponitur. Si verò hujus acumen non exactè compleat illius cavitatem, poterit quidem atomus ad atomum alium situm acquirere, acumine scilicet nunc his, nunc illis cavitatis lateribus appropinquante. At haec non est vera flexio. Nulla enim ratio est cur atomus, hoc pacto locum mutans, rediret ad pristinum suum locum, nam a nullâ parte atomi premitur, nec ejus illam partem premere potest, quae pressa et rediens ad se, vicinam atomum à se depelleret, quia jam demonstratum est atomum non posse premi. Sic neque si tres atomi conjungantur, erit aliqua reflectio; imò eodem modo demonstrabitur - etiam quot velis atomis junctis - nullam fore veram flexionem, ergo nec reflexionem.

Cùm verò reflexio reverâ in infinitis propemodum rebus conspiciatur, videtur atomorum doctrina hisce funditus expugnata et eversa. Non tamen quae de minimis corpusculis alicujus compositi eorumque adjunctis diversi generis exiguis corpusculis <supponimus>Ga naar voetnootd), corruunt. Haec enim vera sunt, etiam hac inflexibilitate ab imo principio non intellectâ: sit enim quodlibet principium, semper tamen corpuscula variè inter se complicabuntur. Nam si quis velit credere esse etiam quandam ejusmodi atomum. quae in se subsidere posset, et iterum rarefieri, atque ita resilire ad pristinam dispositionem, hac in re quidem sibi non satisfaciet. Reliqua verò omnia eo, quo jam modo, se habebunt.

Ga naar margenoot+Benè Galenus alubi dicit in libris de Simplicium facultatibusGa naar voetnoot1), non esse in summis istis principijs haerendum, de quibusGa naar voetnoote) omnes philosophi ferè dissentiunt,

[pagina 102]
[p. 102]

Ga naar margenoot+ sed protinus ad ea pergendum, quae etiam ipsis sensibus possunt esse nota. Qui tamen generalem quendam processum à primis principijs usque ad ultima composita potest sibi comparare, compendiosiùs totum cursum suum absolvet, omnia revocans ad suum proprium locum, utens commodâ quâdam rerum omnium methodo, non aliter quàm ij qui imaginibus et locis fictis ipsas res suae memoriae infigunt.

 

Ga naar margenoot+Quale minimum naturale Scaliger de Subst. Exercitat., 16Ga naar voetnoota), 4Ga naar voetnoot1) requirit, non videtur necessarium in motu et tempore. In lapide verò id optimè probat cum LucretioGa naar voetnoot2), quia corpora naturalia sunt finita; at in motu nihil tale concluditur: spacium enim in quo fit motus, non est corpus, nisi fortè mathematicum. Id autem docti norunt, in infinitum esse divisibile. Primo verò quod dicitur momento, nihil movetur, quia infinita momenta non constituunt tempus, ut infinita puncta non describunt lineam. Quod igitur movetur aliquo tempore per aliquod spacium, non movetur quibusdam momentis per quaedam puncta, sed illud spacium ex infinitis spacijs, et illud tempus ex infinitis temporibus, constat. Nec ea perpetua spacij et temporis sectio debet cruciare imaginationem quia partes perpetuò decrescunt secando perque tales infinitas partes spacij movemur infinitis etiam talibus partibus temporis, non verò finito tempore per infinitum spaciumGa naar voetnoot3).

Ga naar margenoot+Quid ergo mirum si mathematica cogitatio spacium comprehendat in infinitas partes sectile, quae partes omnes hoc idem spacium constituant, cùm idem etiam fiat in tempore? cùmque eodem modo etiam linea sit divisibilis, quam motus | in spacio describit, non aliter quàm longitudo ulnae jam factae? Is ergo qui horâ unicâ motus fuerit per integrum miliareGa naar voetnootb), dimidiâ horâ motus fuit per dimidium miliareGa naar voetnootc), millesimâque horae parte per millesimam partem miliaris. Nemo hoc existimabit absurdum, ut ne si dicatur 900 000 000Ga naar voetnootd) parte horae motum fuisse per 900 000 000 partem miliaris. Quod fiat toties, quoties lubet. Actu et potentiâ dicatur infinities fieri posse; imò dicantur infinitae partes actu esse in lineâ, sed ita ut etiam partes ipsae partibus infinitè minores actu dicantur. Haec meo judicio non implicant ullam contradictionem.

Ga naar margenoot+Gal., Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ τόπουςGa naar voetnoot4), in initio libre de CephalagiâGa naar voetnoot5),

[pagina 103]
[p. 103]

Ga naar margenoot+ Ga naar margenoot+sic loquitur: μία μὲν γὰρ διάθεσίς ἐστι κατὰ δυσκρασίαν ἁπλῆν ἄνευ χυμῶν, ἑτέρα δε ἐπὶ τῇ τούτων ποιότητι.

Omissis hîc qualitatibus vulgaribus, hoc pacto hanc rem considero:

Corpus nostrumGa naar voetnoota) constat poris et particulis communi vitâ et connexione conjunctis, quae propriè partes dicuntur; humores et spiritûs mobiles impraesentiarum non moveo. Hae corporis nostri partes sunt tunicae, caro, venae, nervi, cerebri substantia etc. Haec substantia corporis nostri continua est sibi mutuò, et velut quibusdam filamentis varij generis ducitur per integrum corpus; sunt enim filamenta carnis, membranae, cerebri etc. Haec filamenta, varièGa naar voetnootb) inter se implicata, non undique se invicem tangunt, sed relinquuntur quidam pori inter ea. Hi pori nonnunquam implentur humoribus nimijs aut peregrinis, haec est διαθέσις διὰ χυμῶν; latent Ga naar margenoot+enim humores inter ea filamenta corporea. Verùm haec filamenta, etsi partibus constent quae videantur omninò continuae, habent nihilominus poros exiguos quos humor is non quidem ingredi potest. At multa alia corpuscula, ut ignis etc., ingrediunturGa naar voetnootc), imò etiam eidem humores diutiùs in poris his majoribus versanturGa naar voetnootd); et quod magis est, nunquam ita sunt vacui quin particulae nonnullae, jamjam membrum ipsum futurae, in ijs contineantur. Hos poros si interdum nimius ignis aut aer aut aqua aut terra ingressa sint (ut cùm quis ita manum suam igni admoverit, ut non statim hic calor acquisitus sponte suâ avalet)Ga naar voetnoote), sciendum est ignem hos poros obsidere et contenta in ijs jam esse calidiora, id est substantialiter ad calidius mutata et, si huic non occurratur, futura est haec calidior materia parsipsius membri. Latera horum pororum non sunt stamina aut filamenta, quae priorum erant latera, sed horum filamentorum minima naturalia, id est talia corpuscula, quae bisecta non possint dici partes carnis, id est filamenti carneiGa naar voetnootf), ossei etc.

Ga naar margenoot+Haec minima suntGa naar voetnootg) homogenea respectu ipsorum filamentorum. Omnes enim ejus partes sunt tales, et nutrimentum debet fieri talis pars, antequam possit dici pars corporis nostri. Id autem nutrimentum est ea materia, quae in his exiguis poris continetur fitque talis particula non exeuns è loco suo recipiendo à lateribus suis, id est à minimis his naturalibus, quibus comprehenditur calorGa naar voetnooth), humores, quod in ijs est praecipuum, atque ita antiquum minimum perit, inutili excusso aut exhalante. Idque spacium (quod modò dicebatur porus et materia nutritivaGa naar voetnooti) abundans) jam occupatur a particulâ corporis propriè dictâ, et id quod modò occupabat partem corporis (id est filamenti corporalisGa naar voetnootk) minimum naturale)Ga naar voetnootl), id jam fit vacuum, mox aliud nutrimentum recepturum. Nova verò haec minima naturalia sibi invicem alligantur, ut pristina pristinis alligabantur. Quando igitur corpus est vegetum et juvenile, nascunturi) in uno poro forsitan duo talia minima. Multum enim materiae utilis à pristinis minimis accedit, adeò ut duo minima formentur, dila-

[pagina 104]
[p. 104]

Ga naar margenoot+tato poro ob laterum mollitudinem. Coguntur autem latera cedere, quia homogenea, quae minimum aliquod constituunt, sibi mutuò tam apta sunt, ut conveniant etiam nonnihil compressa; ubi verò jam conjuncta sunt et minimum constituêre, sensim ad naturam suam redeunt, seseque pedetentim extendunt. Enimverò haec minima filamen | ti constant ex quibusdam homogeneis, videlicet ex sanguine, bile, melancholiâ et phlegmate, aut saltemGa naar voetnoota) horum similibus; haec demum si placetGa naar voetnootb), immediatè ex elementis. Haec homogenea primò ab elementis mutantur. Si igitur calor diutiùs membro adsit, ita ut non solùm poros majores, verùm etiam exiguos inter minima occupet, vel ibi mutat nutrimentum, adeò ut bilis in eo abundet, vel à poris ijs pergit ad ipsa minima naturalia eaque penetrat bilemque immediatè auget, excitantque haec ultima contingentia utraque διάθεσιν ἄνευ χυμῶν.

 

Ga naar margenoot+VideturGa naar voetnoot1) autem caro non è talibus filamentis constare, sed minimis naturalibus, ipsis inter se junctis, <et>Ga naar voetnootc) poros majores illos constituereGa naar voetnootd), ita ut hîc solummodo sit unum genus pororumd), exceptis ijs qui etiam in ipsis minimis considerari possunt. Caro hujusmodi interjecta est omnibus omnium partium fibris, ita ut spacia inter fibras constent poris et carne; quia verò pori carnis non omninò pleni sunt nutrimento carneo, fit διάθεσις διὰ χυμῶν, externo humore eos poros magis opplente. Nutrimento verò ipso absque humoris abundantiâ mutato, fit διάθεσις ἄνευ χυμῶν: hinc enim statim ipsa caro mutatur. In fibris pori sunt multò minores ideòque mutatio eò difficiliùs pervenit. Quod si fiat tamen, existimamus jam ipsam naturam esse omninò mutatam: sive enim harum fibrarum nutrimentum, sive ipsa minima immediatè mutentur, semper alterata est solida corporis pars, non admodum mutationibus obnoxia, tardiùs evanescens et non tam brevi tempore nutrimento egens, actionesque omnes corporis perficiens.

 

Ga naar margenoot+Διάθεσις διὰ χυμῶνGa naar voetnoot2) levior est ἁπλῆ δυσκρασία carnis; haec verò levior intemperie partium solidarum. Mutatio verò haec non statim omnes particulas occupat, videlicet si caput radijs solaribus incaluerit maneatque ea intemperies, vocatur a Galeno eodem fermè loco, scilicet Lib. 2Ga naar voetnoot3), intemperies simplex. At fit plerumque ut nutrimentum, quod in poris exiguis est, vel ipsa minima naturaliaGa naar voetnoote) calidiora evadant, adeò ut sint biliosiora; at non onmia, sed quaedam duntaxat, pro magnitudine intemperiei. Conjunguntur quidem extemplo radij, caput penetrantes, alicui materiae, sed primùm debiliori, id est quae necdum nutrimentiGa naar voetnootf) immediati nomine

[pagina 105]
[p. 105]

Ga naar margenoot+ dignatur. Hinc fit ut a medicamentis frigidis particulae hae, infectae hisce radijs, deturbentur è capite. Non autem calor semper ingreditur minima naturalia membri, sed in poris existens, ea tangit, unde caloris sensus emergit. Si verò radij ipsa minima penetrent, non tamen statim aliquod homogeneorum ingreditur, sed inter sanguinis et bilis etc. particulas latitat, unde iterùm reliquis se benè habentibus nullo negotio excutiuntur. Imò si in hoc minimo sint plures particulae, id est minima bilis, sanguinis, melancholiae, phlegmonis, fieri potest ut particula radij latitet inter haec minima bilis; et necdum aliquod minimum bilis alteret, quia ipsum non penetrat.

 

Ga naar margenoot+Dubitavi paulò antèGa naar voetnoot1) an resilire possent aliquo modo corpora absque corporis rarefactione et densatione, Aristotelicâ mente non intelligibili. At post rem diligentiús consideranti, haec occurrêre.

Memini me multis in locisGa naar voetnoot2) scripsisse totum aerem et aquam esse plena igni, aliquando etiam luce, quae est ignis in multò tenuiores particulas sectus: Hoc intermixto igni dixiGa naar voetnoot3) aquam à glacie differre, foretque aer multò densior absque hoc, sicut in borealibus regionibus, ubi refractiones sunt incredibilis quantitatis, videre est.

Construatur igitur vas tale, quale est apud Heronem de Spiritalibus, capite nono diciturque sphaera concavaGa naar voetnoot4). Hîc magnâ vi immissâ aquâGa naar voetnoota), aer in vase vehementer Ga naar margenoot+comprimitur; corpus verò corpus non penetrat, ergo aeris particulae sibi invicem magis junctae sunt, non quia aeris particulae minimae flectuntur, sed solùm sibi mutuò magis propinquae sunt, expresso igni, qui antè in eo erat, et nuncGa naar voetnootb) ob tenuitatem per poros vasis exit. Hic ignis particulas aeris, à se invicem distantiores, servaverat, estque ignis simplicissimus et tenuissimus tanquam lux. Non | autem lucet, quia non reflectitur a re aliquâ solidâ; non reflectitur, quia non movetur, celeriter a corpore luminoso emissusGa naar voetnootc), sed in aeris particulis quiescens, ijsque velut adhaerens, et solâ compressione, aut Solis nimiâ absentiâ, interdum ex aeris minimis decedensGa naar voetnootd).

Ga naar margenoot+Aqua verò calida continet ignem non simplicem, sed cujus unica particula continet multas ignis simplicis particulas. Neque ipsa aquae aut aeris minima naturalia ingreditur hic ignis, sed latitat inter ea, unde fit ut magis calefaciat, proximè nosGa naar voetnoote) existens et continuò decedens. Fit igitur ut calida aqua, in hanc sphaeram concavam immissa, vix aliter quàm frigida aerem in vase comprimat simulque aerem calefaciat,

[pagina 106]
[p. 106]

Ga naar margenoot+ at nihilominùs exprimit dictum ignemGa naar voetnoota) simplicem è minimis aeris naturalibus, aeremque comprimit. Et quamvis videatur in hoc vase plus esse rei et caloris, non tamen pugnat, quia simplex ignis multò magis aerem extendit quàm hic sensilis et densus: est enim densus hic, corpus crassius longè, tot vacui non continens ac simplex.

Aere itaque in vase hoc modo compresso ignemque simplicem paucum continente, instat aer exterior, cupiens ei imprimere partemGa naar voetnootb) sui caloris simplicis; idque quia aer, aeri incumbens, omnia inania, vel seipso vel corpusculis quae continetGa naar voetnootc), Ga naar margenoot+nititurimplere, ob aeris ab aere incumbente compressionem expressis. At vase undique clauso, ignis simplex nequit aeris particulas ingredi; aperto verò orificio, ab omni vasis parte ignis hic per vasis poros penetrat et usque ad intima minimorum aeris pervadit, quia aeris pori ejus corpori optimè respondent. Atque hoc pacto aer dilataturGa naar voetnootd) tam violenter quam vis aeris incumbentis ignemque simplicem exprimentis, prae se fert, vasis etiam magnitudine ad vehementiam adjuvante per aeris quantitatem et superficiei amplitudinem, per quam debet ignis ingredi. Quod, si verum sit, eâdem aeris multitudine existenteGa naar voetnoote) eâdemque per aequalem aquam compressione, superficie verò vasis variâ existente, major superficies erit causa celerioris ingressûs ignisGa naar voetnootf), ideòque celerioris dilatationis aeris atque idcirco celerioris egressûs aquae. Verùm et haec accuratiorem limam requirunt fortassis.

 

Ga naar margenoot+SpongiaGa naar voetnoot1) in aere ab aere, in aquâ existente ab aquâ ingrediente, dilatatur. Hîc requiritur etiam laminarum chalibearum et fidium extensarum reflexio, sed non videbor mihi ipsam causam acu tetigisse, nisi eadem quoque totius mundi inter se, et aeris et aquae ad terram, connexionem ostendat, quidque illud sit grave. Annon eodem, aut simili modo, partes ferri inter sese cohaereant?

Quod autem ad laminas attinet, si flectantur (sicut etiam si aer comprimatur), in vacuo non reflectentur. Jam verò flexione quaedam acumina eximuntur è suis locis aliaque induntur alijs poris, ita ut illic pori fiant majores, hîc minores, vel, si nequeant fieri minores, exprimuntur nonnihil laminae concavitatis corpuscula aliquâ sui parte, non tamen ita ut in vacuo ea iterùm sponte suâ ad suum locum pristinum redigerentur. At cùm aer undique vehementer laminae incumbat, eam violenter comprimit, ut et omnes res, facitque ut partes partibus exactè conjungantur; et si quid vacui adsit quod proximo corpore aptè possit repleri, adigit id ad eum porum occupandum. In laminae igitur convexitate sunt pori vacui, in concavitate verò nulli, et corpuscula in concavitate possunt alium situm nancisci absque pororum varietate aut amplificationeGa naar voetnootg). Incumbens ergo aer convexitati et concavitati, cogit laminam ad aequalitatem eo modo quo terra figulina, manibus

[pagina 107]
[p. 107]

Ga naar margenoot+ duabus constricta, omniaGa naar voetnoota) vacua spacia inter manûs complet, aere inter digitorumGa naar voetnootb) foramina exeunte. In laminae verò poris non est aer fitque ea compressio subitò, unde fit utGa naar voetnootc), compressâ ultra naturalem constitutionem, in motu perseverans, versus alteram partem flectatur.

In fidibus autem, etsi | pori videantur fieri minus lati, fiunt tamen longiores et in universum majores. Quaedam verò corpora, ut coreum, non adeò redeuntGa naar voetnootd) ad eandem figuram, quia corpuscula, è suis poris extracta, nequeant eos iterùm ingredi ob acuminum et laterum mollitudinem. Unde fit ut vel acumina in ingressu obtundantur, vel latera ab aere comprimantur, vel ipse aer poros eos ingrediatur. Quod in laminâ et fidibus fieri nequit.

 

Ga naar margenoot+ScripsiGa naar voetnoot1) antè alubiGa naar voetnoot2) de corporum pondere: id fieri quia corpuscula ab octavo coelo dimittuntur ad Terram, corporibusque sibi obvijs impingere eaque deorsum rapere.

Hic defluxus est perpetuus et undique aequalis fitque forsitan per stellarum ejus coeli scintillationem. Corpuscula haec autem non ita videntur pura, ut radij solares; ideò lucem nullam adferunt; continent tamen ejus materiam. Hinc enim Sol nutritur, nam corpusculaGa naar voetnoote) non immediatè ad Solem videntur redire, sed ad octavum coelum. Redeunt autem ob levitatem, ab his terrenis excussa, usque ad superficiem aeris; ibi enim in vacuo pergentes moveri, non quiescunt donec ad coelum pervenerint. Haec octaviGa naar voetnootf) coeli adferunt huc vires, quas vocant quintam essentiam et coelestem.

Gravia autem corpora eò sunt graviora quò plus corporeitatis eodem spacio continent. Omnibus enim atomis occurrunt haec corpuscula coelestia; poros verò, etiam exiguos, liberè permeant, donec solido alicui in corpore gravi occurrant; hinc et aeris minima deorsumGa naar voetnootg) deprimuntur. Haec locum habeant Terrâ in medio mundi existente, quia coelum undique aequalibus stellis et viribus constare dici potest, etiamsi quasdam stellas non videamus, quasdam minores appareant ob distantiam; vires enim et corpuscula aequalia in Terram conveniunt. Si verò Terra non sit in medio mundi, fit nihilominùs ob motum Terrae diurnum ut omnium stellarum vires aequaliter recipiat: celerrimus enim hic est motus. Nec Terra, etiam secundùm Copernici sententiam, respectu immensi coeli, longè à centro abest, adeò ut ejus via annua ad coelum se habeat instar puncti.

Haec de hac re hactenus sufficiant, donec alius, vel ego ipseGa naar voetnoot3), meliora. Sint verò si placet haec corpuscula is ignis simplex de quo modòGa naar voetnoot4).

[pagina 108]
[p. 108]
Ga naar margenoot+

Gal., Περὶ τῶν φαρμάκων κατὰ τόπους, bib. β᾿, 178,39Ga naar voetnoot1): δι᾿ ἀῤῥωστίαν τῆς περισταλτικῆς δυνάμεως, ἐκφυσᾶσθαι καὶ πληροῦσθαι, τὴν ἐντὸςGa naar voetnoota). εὐρυχωρίαν.

Ga naar margenoot+Sciendum enim est in cibis particulas quasdam esse quae debeant exhalare, non aliter quàm in pomo, quod igni adpositum, ventum emittit, qui ventus est substantia mixta ex igni et particulis pomi, quae debebant exhalare cùm aptae fuerint igni mixtae ventum creare. Sic in corpore nostro, si paucus calor his particulis cibi, exhalationi paratisGa naar voetnootb), misceatur, non satis eas attenuat, ut possint per poros membranarum foras evaporare; plurimus verò calor unam in multas secat, ut separatae liberèGa naar voetnootc) transmeent. Aptum autem id est exhalandi, quod est aqueae substantiae, non firmiter unitum particulis ipsis cibi, ita ut non sit earum pars, sed inter porosGa naar voetnootd) earum duntaxat latitans. Ideò nullo negotio à cibo separatur, cujus Ga naar margenoot+omnes particulae inter se sunt connexaeGa naar voetnoote), aqueae videlicet cum terreis, adeò ut calor nequeat particulas cibi frangere, sed eas duntaxat ita separat, ut chylus, et chymus legitimus inde existat, unde partes corporis possint nutriri.

VentosaeGa naar voetnoot2) igitur particulae sunt humores, quae non possunt fieri nutrimenti partes. Hi collecti in capite, strepitûs excitant, a calore quidem attenuati, non tamen ita ut insensibiliter exeant. Tales humores multi mixti sunt sanguini et in reliquis membris latitant, datâque occasione separantur à probo nutrimentoGa naar voetnootf). Imò et probum nutrimentum, in illegitimas particulas a calore nimio fractum, | vel particulaeGa naar voetnootg) ad nutriendum aptaeGa naar voetnooth), debili calore non convenienter mixtaeGa naar voetnooti), fiuntGa naar voetnootk) talis vapor, quia calor non est sufficiens vinculum particulis, aliàs optimis ita conjungendis, ut fiant particulae nutrientes.

 

Ga naar margenoot+Andreas Laurentius, Lib. xi, quaest, 12Ga naar voetnoot3), Galenum defendit ab objectione Averrois, cur in ore contenta corpora odorata odorem ad cerebrum non emittunt.

Ego verò sic responderem: Odor ad cerebrum non pervenit nisi attrahatur spiritu. Haec attractio fit per pulmones; ergo quod in ore continetur potiùs ad pulmones movebitur: aer enim per ductûs à naribus ad os fertur. Et etiamsi clausis naribus inspires, tamen omnis aer, a pulmonibus attractus, ad pulmones, non ab ore adGa naar voetnootl) cerebrum movebitur. Si verò expires, miror sanè odorem eorum, quae in ore continentur, non percipi, non obstructis naribus, verùm ijs apertis, ore autem clauso.

[pagina 109]
[p. 109]

Ga naar margenoot+ Nisi fortè humectata corpuscula odoris, ab oris humoribus inepta reddantur ad poros odoratum transeundum.

Haec ita ferè Laurentius.

 

Ga naar margenoot+Ovum igni admotum, indurescit, quia calore educiturGa naar voetnoota) humor quidam tenuis, qui medius erat inter ovi particulas, aptas per se conveniendi. Mediocris calor totum hunc humorem pedetentim extrahit fitque ovum leviùs, multaeque ejus partes osseae et duriores, ut patet in pullo excluso. Vehementior verò calor nonnihil quidem humoris educit, ut patet per sudorem, extra ovi putamen erumpentem, arido calori admoti; sed potissimam ejus partem cum reliquo miscet et confundit efficitque ut is humor eas particulas jam ingrediatur, quibus modò duntaxat contiguus erat. Hinc fit quòd ovum induratum ab igni, aquae non innatetGa naar voetnootb) (sicut id quodGa naar voetnootc) jam pullum continet) fitque mediae et aequabilis undique consistentiae ob hanc confusionem et residuum humorem supervacuum.

Ga naar margenoot+Motum ovum, in aquam coquendi gratiâ missum, tardiùs indurescit, quia particulae jamjam conjungendae, motu hoc dislocantur; ita ut jam alio latere alterius particulae alteri lateri adjungantur, ubi de novo acquirenda est dispositio coalescendi, quâ fermèGa naar voetnootd) acquisitâ, iterum eo motu disjunguntur eae particulae.

Ga naar margenoot+Difficilioris est ovum induratum digestionis, quia eae particulae antea nullo negotio ob intermedium humorem, jam tanto vinculo per mixtum hunc humoremGa naar voetnoote) in ipsis particulis conjunctae sunt, ut difficulter a nostro calore separentur.

[19 augustus 1620]

Gal., Περὶ τῶν φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους, bib. ς´, 238, 16Ga naar voetnoot1): ἡ σμύρναGa naar voetnootf) λεπτομερεστέραν ἔχουσα δύναμιν τοῦ κρόκου θᾶττον μὲν εἰς τὸ βάθος διαπέμπει τὴν ἑαυτῆς δύναμιν, θᾶττον δὲ παλινδρομεῖ πρὸς τὸ δέρμα, συναναφέρουσα τὰ λεπτυνθέντα τῶν ἐν τῷ βάθει.

Ga naar margenoot+Scilicet a membris interioribus repulsa, quae non ferunt hanc punctionem smyrnae; imò et absque punctione ejiciuntur tenuia invisibiliter extra corpus. Rectè igitur hanc styptica in corpore continent, ut tempore majore magis coquat vitiosa et crassa.

Den 19en Augusti, t'Utrecht, stilo novo ut soleo.

 

Ga naar margenoot+Astringentia autem tenuia, quale est Galeni στοματικὸν διὰ καρύων mixtum cum digerentibus, horum actionem non impedit, ut supràGa naar voetnoot2) audivimus. Praeterea verò intelligamus haec styptica tenaciter ipsisGa naar voetnootg) particulis membri adhaerere, nam dicitur

[pagina 110]
[p. 110]

Ga naar margenoot+ hoc capiteGa naar voetnoot1): δυσέκλυτοςGa naar voetnoota) φαίνεται ἡ στύψις τῶν καρύων. Adhaerens igitur ipsis particulis membri ex ijs humorem supervacuum exprimitGa naar voetnootb) particula astringens, ita ut inter particulas membri in poris majusculis contineatur, ubi a digerente particulâ deprehensus, ab eo educitur. Parùm enim refert si digerens particula minimam carnis particulam, ab astringente constric | tam, non ingrediatur. Parùm enim humoris in eâ ob pororum exilitatem continebatur supervacanei; et qui fortè influxit ab astringentibus particulis expressus estGa naar voetnootc).

Quod cùm ita sit, astringentia meritò dicuntur membrum corroborare. Miniunt enim particulas ejus a digerentium laxatione, ita ut digerentia duntaxat in poris possint dominari.

 

Ga naar margenoot+Gal., ibidem, Περὶ τῆς τῶν μέσων φαρμάκων θέσεως hîcGa naar voetnoot2) et 242, 16Ga naar voetnoot3) haec gustu judicat, media scilicet inter astringentia et digerentia; ea enim sibi mutuò mixta, ita ut gustui sint gratissima, quantum fieri maximè potest, ex ijs qualitatibus conveniunt vigoribus inflammationum, in ore praecipuè; tum etiam consideratis considerandis proprietatibus singulorum locorum, quales sunt cutis durior etc., in reliquis membris.

Astringere autem et digerere mihi videntur contraria medicamenta ejusmodi, ut interea omnia reliqua comprehendantur, qualia sunt πεπτικὰ, ῥυπτικὰ. Quò verò haec extrema magis distant, eò medicamentum videtur violentiùs, secundùm id quod dicitur, 243, 55Ga naar voetnoot4): εὔδηλον δ᾿ ὅτι γενναῖόν ἐστι τὸ φάρμακον ἐξ ἐναντίων συνκείμενον. Particulae enim singulae medicamenti fortiùs agunt in singulas membri, etiamsi haec extrema, aequaliter mixta, medium constituant, nam aequalitas passionum in minimis particulis membri, ab extremis affecti, sensum imprimit mediae qualitatis. Magis tamen ipsa singulatim per se hoc pacto sentiuntur quàm si unicum medicamentum foret medium, idque pro mixtionis exactione, ut antèGa naar voetnoot5) diximus.

Eodem die, id est 19 Aug.

 

Ga naar margenoot+ExtremaGa naar voetnoot6) autem magis conveniunt magnis inflammationibus. Haec enim vehementer obsident poros carnis, et ipsas particulas, ex quarum exiguis poris humor

[pagina 111]
[p. 111]

Ga naar margenoot+ supervacaneus vehementer astringentibus particulis debet exprimi. Multitudo enim humoris in membri particulis eas tendit et resistit imbecillioribus astringentibus; venae etiam capillares valdè oppletae fortiter repellentibus egent.

Ga naar margenoot+Digerentia quoque vehementia requiruntur ob multitudinem humorum in poris majusculis (qui sunt inter particulas carnis, vel minimas, vel minimis simillimas ob pororum exilitatem). Multus enim humor circumstans particulaeGa naar voetnoota) digerenti debili, eam comprehendit, nec potis est ea particula debilis cum humore, cui se admiscuit, retrocedere. Nam primò humorem hunc multum non potuit in aliquam particulam tenuem secare ob virium debilitatem, id est quia multaGa naar voetnootb) minima sibi habet ea particula debilis adjuncta, quae nihil agunt; ob idque est humori familiarior, et majori ejus particulae miscetur, ita ut parva restet proportio agentis minimi et educendi. Secundò, membrum ab eâ non satis afficitur, ut excutiat eam cum adjunctâ particulâ humoris, cùm ob imbecillitatem, quâ membrum vix pungitur, tum ob multitudinem humoris per quem vix penetrat membrum punctura.

 

Ga naar margenoot+QuodGa naar voetnoot1) ad gustum attinet, fallitur is interdum ob partium varietatem. Tenues enim partes minus videntur astringere, cùm tamen profundiùs penetrantes parvas membri particulas vehementer astringant, juxta id quod Galenus dicit eodem libro: ἰσχυρὸς δ᾿ οὐδενὸς ἧττόν ἐστιν. ὁ ἐκ τοῦ λέμματος τῶν καρύων, καὶτοί γε οὐκ ὢν ἐν τῇ γεύσει στρυφνός, 245, 55Ga naar voetnoot2).

Ga naar margenoot+HocGa naar voetnoot3) igitur confirmat ea quae antèGa naar voetnoot4) dixi, nimirum medicamentorum particulas contrarias, quò minoribus corpusculis constant et sibi invicem ob id propiùs adjunguntur, eò temperiem esse magis perfectam, et mixtum reverâ emergere, quod neutram particulam contrariam prae se fert, quia membri particulae insensilis quantitatis ab unaquâque particulâ afficiuntur. Unde fit nos uniuscujusque actionem per se non sentire, sed, si contraria ita sint mixta, videtur nobis compositum omninò temperatum. Aliàs praedominantes particulae sese aequaliter manifestant.

 

Ga naar margenoot+ParticulaeGa naar voetnoot5) | astringentes sunt δυσέκλυτοιGa naar voetnootd), quia, parùm in se caloris continentes, à particulis membri ignis quasdam particulas accipiuntGa naar voetnoote). Aptae enim sunt astringentes particulae recipiendo calori, quia frigidae, et poris igni patentibus constant. Astringentes igitur particulae membri particulis adjunctae, assumunt ignis particulas membro affixas, ita ut tota ignis particula nequeat è membri particulâ excedere, sed mediâ sui parte est in membriGa naar voetnootf), alterâ verò parte in astringentis parti-

[pagina 112]
[p. 112]

Ga naar margenoot+ culâ, vel particulae ignis in particulâ membri tam sunt tenaces et unitae, quia nonnihil substantiae continent à membro acceptae, ut vix possint à se invicem aut à membro avelli ob exactam conjunctionem cum membro. Factae enim sunt eae ignis particulae vel pars particularum membri, vel jamjam pars earum futurae.

 

Ga naar margenoot+Gal., ibidem, 248, 2Ga naar voetnoot1): θαυμαστὸν γὰρ ὅπως αἱ μίξεις αὐτῶν ὠφελιμώτεραι πολλάκις γίγνονται τῆς τῶν ἅπλων χρήσεως.

De hac simplicium mixtione ego antè pluribusGa naar voetnoot2).

[21 augustus 1620]

Den 21en dito.

Gal., ibidem bib. η´, in principio libri, 273Ga naar voetnoota), 29Ga naar voetnoot3): δέονται τοῦ στομάχου καὶ τοῦ ἥπατος φλεγμοναὶ τῆς τῶν στυφόντων παραπλοκῆς. Aliàs enim, inquit, periclitatur Ga naar margenoot+de totâ vitâ aboriunturque συνκοπαὶ στομαχικαὶ, idque eo modo, quo alubiGa naar voetnoot4) dixi omnia corporis membra sese, quantum fieri potest, constringere, atque ita excrementa à se et abigere et se ab excrementis aliorum membrorum emissis, defendereGa naar voetnootb).

Hîc autem tonus facit etiam, ut non plus spiritûs vitalis quàm necesse sit, ad membrum a corde exprimatur. Jam verò, ubi stomachus (id est os ventriculi) χαλαστικοῖς medicamentis vel spontaneis ejusmodi humoribus dilatatur et aperitur, infirmusque ad se comprimendum redditur, exprimitur a vicino corde in eum multus spiritus qui eum adhuc magis laxat, fitque via, quâ ferè omnis cordis spiritus per eum in cavum ventriculi exprimatur, quo cor carens deficit.

 

Ga naar margenoot+Gal., ibidem, 275, 42Ga naar voetnoot5), addit hierae picrae cinnamomum ad stomachi purgationem, quia hiera non nisi minorum partium sordes purgat. Particula enim hierae minima, quâ purgat, recipere potest duntaxat parvas particulas sordium, nam major particula humoris purgandi nequit ingredi particulam purgantis ob hujus poros minores quàm ut illam recipiat. Cinnamomum igitur frangit sordes in minores partes separatque ea à se invicem, ita ut tenacitas adimatur. Non tamen cinnamomum purgat, quia nec in se recipit particulam purgandam, nec ejus particula hujus particulam ingreditur, aut ei annectitur firmiusculè, ut una utraque excutiatur, verùm solummodo sese insinuat inter particulam et particulam purgandas, easque se jungit, atque ita attenuat ut ab hierae particulis possint capi.

[pagina 113]
[p. 113]

Ga naar margenoot+ Neque haec medicamenta se mutuò impediunt, quia cinnamomum non frangit particulam hierae, nec hiera absorbet particulas cinnamomi, vel quia sibi mutuò non respondent, vel quia sibi invicem non occurrunt. Ac si fortè hierae particula advenerit ad purgandam necdum fractam, ei adhaeret, donec cinnamomi particula accesserit et purgandam paraverit ab hierâ recipiendam.

Potest etiam fieri ut purgans a purgandâ, et purganda a purgante, simul et vicissim, recipiantur, vel sibi invicem adhaerendo statim coeant unamque particulamGa naar voetnoota) constituant, ut sal et aqua, quae particula composita jam non est tenax, aut saltem non apta ut membro adhaerescat; ut fit in smegmate quo lintea abluimus.

 

Ga naar margenoot+Gal., ibidem, 278, 9Ga naar voetnoot1): ἀποῤῥίπτει τὰ σιτία ὁ στόμαχος, ποτὲ μὲν εἰς τὸ κάτω μέρος, ὅταν ὁ στόμαχος ἐκείνων (id est τῶν κάτω) εὐτονώτερος ᾖ, ποτὲ δὲ ἄνω δι᾿ ἀτονίαν στομάχου, καθ᾿ ὅν ἂν καιρὸν οὗτος ἀτονώτερος ᾖ τῶν κάτω.

Hisce | verbis expressio, de quâ antè saepiùsGa naar voetnootb) generaliterGa naar voetnoot2), et in specie alubiGa naar voetnoot3), de hoc ipso stomachi affectu.

 

Ga naar margenoot+Pag. 279Ga naar voetnoot4) multa de varijs medicamentis mixtis loquitur uni membro applicatis. Contraria autem duo nequeunt eidem numero rei convenire, id est si duae contrariae particulae, calida scilicet et frigida, uni particulae membri aequaliter per omnia adhaereant, neutra effectum proprium edet, sed particula ea medio modo afficitur. Ergo vel diversis particulis membri haec contraria applicantur, vel potiùs liquet membrum affectum diversis particulis constare atque huic convenire quod illi non est aptum. Sic opium aliquas membri particulas insensiles reddit, dum piper humores supervacaneos digerit. Sic cinnamomum jucundissimum estGa naar voetnootc) particulae ipsius membri, minimosque porosGa naar voetnootd) ejus particulae ingreditur; atque ita in tenui substantiâ eam delectat ac cerebrum odore. Quod sapor jucundus non effecerit, ob partium humoris istius majorem crassitiem vaporibus, in quibus odor consistit.

Ga naar margenoot+Ibidem autem dicit singultum quibusdam ob frigus invadere. Nam qui sunt imbecilliori et laxiori stomacho, eto ob id inter poros multis supervacaneis obsesso, frigore superveniente, nonnihil hi pori minuuntur, atque id, quod antè in poro quietè latitabat, nunc ob vicinitatem afficit particulam membri, quae ob imbecillitatem etiam exiguâ de causâ afficitur. Frigus enim superficiei stomachi accidens, nihil exprimit, sed potiùs, constringendo primùm superficiem summam, humores intror-

[pagina 114]
[p. 114]

Ga naar margenoot+sum pellit, caloreque abeunte conveniunt sponte suâ membri particulae et occurrunt humori, quiantè, caloris praesentiâ et distantiâ suâ à membro, non sentiebatur. Hunc jam nititur singultu excutereGa naar voetnoota) stomachi tunica, nacta nonnihil tonici et tensivae virtutis ob frigus constringens. Si verò frigus sit inaequalis, ita ut haec pars sit frigida, haec non, jam aliâ ratione singultus fit, scilicet ob sensum humoris frigidi in hac parte, quem nititur excutere.

 

Ga naar margenoot+Gal., 280, 51Ga naar voetnoot1) loquitur de medicamento, quod est στυπτικόν, conveniens ijs qui habent stomachum διὰGa naar voetnoot2) πόλλης ὑγρότητος ἔκλυτον τε καὶ χαλαρὸν, καθάπερ κᾂν τοῖς ἄρθροις τὰ χαλάσματα γίνεται, διαβραχέντων ὑγρότητι πολλῇ τῶν ἐν αὐτοῖς συνδέσμων vocanturque συνδετικὰ νεῦρα. Dicit verò stomachum ita affici esu immaturorum et humidorum fructuum. Hoc idem medicamentum dicit non convenire, at potiùs nocere ijs, quibus κακοχυμία purganda est, ἢ θερμῆναι τὸ πεπονθὸς μόριον.

Unde sequitur κακοχυμίαν aliud esse quàm ἔκλυσιν, id est omnem κακοχυμίαν non exsolvere membra. Ea igitur exsolvit membra, quae in ipsis minimis particulis latitat, etsi exiguâ multitudine; quae verò in poris majusculis est, non dividit ipsas particulas, nec eas dilatat, verùm his illaesis, poros obsident. Illa ergo affectio eget stypticis, ut particulae coeant, expresso tenui hoc humore; κακοχυμία verò eget purgantibus, ut ea ex poris educatur et digeratur. In priori enim effectu sufficit humorem tenuem expressum esse è particulis ipsis membri in poros majusculos.

Ga naar margenoot+SaepiùsGa naar voetnoot3), inquit Galenus, affectus hic ob esum crudorum fructuum contingit in stomacho, nam cùm stomachus sit superior pars ventriculi, parùm aut nihil ipsi adhaeret crudi humoris in transitu, sed ubi jam ad fundum ventriculi pervenerit, emittitur ab illis fructibus subtilis quidamGa naar voetnootb) et crudus vapor qui intimos membri poros queat ingredi. Κακοχυμία verò rariùs ei accidit, quia potiùs huic membro provenit ex venis, at fructûs crudi per intestina et hepar transeuntes, multum in viâ cruditates deponunt. Vapor autem, de quo loquor, primus exit ex fructibus et immediatè tunicas stomachi ferit.

In summâ κακοχυμία materia est crassior, utpote humor; vaporis verò hujus materia subtilior. Humor | quoque is, quia cibo in inferiores et laterales tunicas ventriculo ingressus est et ad stomachum expressus, non facit atoniam, quam dicit Galenus stypticis curari. Sed is humor in poris majoribus versatur, et ferè etiam, a stomacho expressus, ad os pergit, desinitque in sputum et salivam.

 

Gal. Περὶ συνθέσεως̣ φαρμάκων τῶν κατὰ τόπους, bib. η´, 282, 39Ga naar voetnootc)Ga naar voetnoot4): Τοὺς δὲ

[pagina 115]
[p. 115]

Ga naar margenoot+ βουλιμιῶντας ἐν ταῖς ὁδαῖς, ἀνακτησόμεθα μὲν ὀσφραίνοντες ὄξει. καὶ τρίχας ἢ ὦτα ἀνατείνοντας καὶ σιαγόνας νύσσοντας.

Ga naar margenoot+Haec autem boulimia, ut et omnis fames, dicitur excitari frigore, frigidaque intemperies oris ventriculi et imbecillitas famem excitans.

Hujus rei ratio est, quòd humor in stomacho frigore velut congeletur, eo modo, quo fit glacies, vel potiùs quo resina (quam arpeus vel spiegelhars vocamus) frigore mediocri fit fragilis, calore verò lenta. Humore igitur in aliquâ re reconstricto, fit ut ea res nequeat flecti, et si moveatur violentiùs, patitur et ipsum solidum, quod aqua vel humor constrictus comprehendit. SicGa naar voetnoota) bacilli in glacie contenti, fractâ Ga naar margenoot+glacie unâ rumpuntur, nec ferunt eam flexionem quam antè ferebant; idque quia necesse est eos in uno puncto flecti, ita ut eae particulae valdè è loco suo dimoveantur, cùm reliquum bacilli arctè glacie comprehendatur. Nec unâ possit flecti ad constitutionem majoris periferiae, de quo antè alubiGa naar voetnoot1) latiùs.

Sic quoque membri particulae solidae humore tenui, qui in ipsis minimis particulis latitat, constricto a frigore. Sive igitur membra exinanita per hepar sugant è ventriculo alimentum, sive membris exinanitis ab ipso ventriculo et stomacho nonnihil in eâ exprimatur, omninò movebitur os ventriculi et patientur solidae ejus particulae, eo modo quo antèGa naar voetnoot2) explicavimus frigore exulceratas pernas (quas Belgae kackhielen vocant) minimo negotio laedi, incalescentes verò multò vehementiorem duriarum rerum contactum absque dolore ferre. Sed haec passio oris ventriculi est praecipuè particularum solidarum. Humiditas enim non minuitur, sed partes solidae vestitae maximè sensibilibus nervis dislocanturGa naar voetnootb) vehementer minimo negotio et suctu, eo planè modo quo in ingenti fame suctu maximo dislocabantur, quae similitudo fantasiam inducit ingentis famis, etsi cibus in ventrem dimissusGa naar voetnootc) non conficiatur.

Ga naar margenoot+Frigus igitur duntaxat sensum majorem solidis partibus praebet. Hic sensus dolorificus accersit ad se è cerebro spiritûs animales qui inGa naar voetnootd) cavitatem ventriculi delapsi, nonnunquam omninò cerebrum destituunt, fitque languor omnium membrorum et defectus animi, qui syncope stomachica vocatur, quam acetum olfactum curat revocando ad cerebrum eos spiritûs. Quomodo autem punctio ad se rapiat spiritum, alubiGa naar voetnoot3) dictum est. Membrum calidum è contrario famem adimit, quia particulae ejus dilatatae sunt, et etiamsi vellicenturGa naar voetnoote) suctu, vel alio quovis modo, vix sentiunt. Sitim verò calor creat, quia pori omnes patent, ex quibus et per quos humidae partes particularum possint ab hepate et singulis membris nullo negotio extrahi, ipso calore non parùm in vaporem resolvendo educente.

[pagina 116]
[p. 116]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Mirabitur forsitan aliquis me de partibus humani corporis ita loqui ac si possit earum humor congelari. Verùm sciendum est diversam esse constrictionem. Pura enim aqua multum frigoris requirit ad congelandum; eadem cum terrâ mixta, minus frigoris postulat; saevum adhuc minus, et in universum vide quanta sit hac in re in resinis diversitas. Ex omnibus autem constrictionibus, quae frigore contingunt, dicta fragilitas magis aut minus oritur pro rei naturâ.

[24 augustus 1620]

Den 24en Augusti.

Gal., ibidem, bib. η´, 285Ga naar voetnoot1): περὶ ἥπατος καὶ τῶν ἐν αὐτῷ παθῶνGa naar voetnoot2).

Varijs modis ibi dicit hepar affici. Primùm simplici intemperie, quam ego dixiGa naar voetnoot3) esse elementorum in minimis particulis membri diversa mixtura. Aliquando enim Ga naar margenoot+hae particulae minus ignis, aeris, aquae vel terrae continent, quod generaliter reduci poterit ad calorem et humorem, ut frigus et siccitas privationes intel | ligantur esse, ita ut ignis constet ex calore absque humore; terra verò sit privata calore, id est igni et humore, id est aquâ; aer sit mixtus calore et humore. Vel alio quovis convenienti modo haec explicentur, ut si dicatur terra et aer corpora quaedam per se, neque calida, neque sicca, sed posse ignem et aquam recipere. Dyscrasia igitur sit cùm membri minima particula constet ex plurimâ hac vel illâ substantiâ, pauciore verò hac vel illâ.

Ga naar margenoot+Hîc sitae sunt quatuor facultates universales. Attractrix non est aliud quàm pororum in particulâGa naar voetnoota) conveniens apertio, ut materia legitima possit, aliunde in eam commodè expressa, a particulis recipi. Hanc apertionem calor praecipuè pròcurat, qui, si aliquantulum augeatur, fit ut attractrix facultas adeò parùm laedatur aut minuatur. Coctrix facultas fit particulâ humidiore existente. Humor igitur ejus auctus minus eam laedit quàm aliud quiddam in eâ auctum. Ut autem attractrix requirit humorem, ut faciliùs a calore particula possit dilatari, sic coctrix requirit calorem ut coctio perficiatur. Retentrix facultas requirit siccitatemGa naar voetnootb), ne ob fluxibilitatem humidam contenta excidant, sed firmiter velut duris uncis comprehendatur. Hanc siccitatem auget frigus particulae, particulas velut leniter constringens. Expultrix verò amat frigus. Dictum enim est antèGa naar voetnoot4) sensum in frigidâ particulâ majorem fieri. Particula autem sentiens se vel gravari vel pungi excutit aliena. Huic facultati succurrit siccitas, ut excussio meliùs perficiatur a firmis excussoribus quàm flaccidis. Optimè verò haec facultates perficiuntur, mediè se particulis habentibusGa naar voetnootc). Dicitur autem earum natura consistere in his vel illis qualitatibus, quia ijs auctis, minus haec vel illa facultas laeditur.

[pagina 117]
[p. 117]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Secunda intemperies est cum humore. Cùm enim in poris hujus minimae particulae humor est, fit atonia, stypticis curanda, assimilaturque laxatis nervis et fidibus; in majusculis verò poris humor contentus, producit scirrum etc. absque membri imbecillitate. Sic oritur etiamGa naar voetnoota) διάθεσις φλεγμωνώδης, ἐρεσιπελατώδης etc., ἀπόστημα. Cùm autem attractrix facultas fiat cùm aliunde materia, in particulam membri expressa, excipitur, fortassis nonnunquam fieri poterit ut particula sit benè disposita secundùm suos poros ad recipiendam materiam nutrimenti in constitutione frigidâ, ut possit ἀπεψία secundùm quatuor qualitates variare.

 

Ga naar margenoot+Particula minimaGa naar voetnoot1) dupliciter dicta est sumiGa naar voetnoot2). Primò pro eâ minimâ quae primò possit perficere membri actiones, quamquam secundò ea constet ex multis absolutè minimis secundùm membri substantiam, ita ut hac divisâ substantia propria membri pereat, illâ verò divisâ actiones vel omnes vel hae, ita ut intelligantur quaedam actiones majoribus, quaedam minoribus particulis perfici, non aliter quàm digitus actionis alicujus est auctor, manusGa naar voetnootb) extrema alterius, brachium totum cum manu et digitis alterius, totum corpus alterius.

 

Ga naar margenoot+DixiGa naar voetnoot3) antèGa naar voetnoot4) particulas minimas membri substantiales indesinenter defluere. Ac jam sciendum est calorem et humorem aut potiùs ignem, aerem, aquam, terram, aut potiùs bilem, sanguinem, pituitam et melancholiam, indesinenter à minimâ particulâ separari et in poris minimis versari. Quamdiu enim substantiae hae constrictae in ipsis minimis haerent, non exerunt vires; imò si nihil perpetuò deflueret, homo omninò nullam actionem edere possetGa naar voetnootc). Hinc necessaria per nutrimentum restauratio particularum, quae jam totae hoc defluxu consumptae sunt, et sua munera jam defunctaGa naar voetnootd) evanuerunt. Hoc indesinenti defluctu fit communio omnium partium inter ipsas.

 

Ga naar margenoot+QuodGa naar voetnoote) modò dixiGa naar voetnoot5) de minimis naturalibus, simile est prunis et pyris pedetentim siccatis. Haec enim longè differunt à non siccatis coctisGa naar voetnootf), quod gustu percipitur, cùm ejusmodi siccata pyra sint dulcissima saccharum aequantia; non siccata verò nullo modo extemplò possunt cocta eam dulcedinem acquirere. Minimum autem pyri non siccati aliud est, et ex alijs minimis substantialibus constans quàm minimum py | rorum siccatorum.

Possunt igitur in unâquaque re diversimodoGa naar voetnootg) esseGa naar voetnooth) minima: haec majora, illa

[pagina 118]
[p. 118]

Ga naar margenoot+ minora; haec id genus virtutis obtinentia, illa aliud genus. Sic quoque interdum in unâ re diversorum homogeneorum minima conjuncta minimum sunt alicujus virtutisGa naar voetnoota). Hoc verò minimum, conjunctum cum ejusdem generis minimo, aliam virtutem exerit; cum alterius generis minimo, aliam, pro diversâ figurâ et poris quae in compositis emergunt. Sic homogenei unius diversa sunt minima diversarum actionum; saepe enim contingit ut unum minimum separatim nequeat efficere, quod duo conjuncta, nec duo quod tria.

Pyra igitur siccata habent minima gustum afficientia, qualia non siccata non habent. Nunquam enim in corpore nostro ea accepta ita conficientur, ut quibusdam particulis evanescentibus, tales particulae fiant et coeant, quae tale minimum constituant, qualia sunt in pyro siccato. Sic in compositione medicamentorum potest ex aptâ minimorum unione aliud minimum emergere quaesitae potestatis. Sit igitur medicis id minimum, quodGa naar voetnootb) non minori quàm haec est particulâ opus, et vim optatam exerit. Liceat verò hoc minimum secare in alia, et haec in alia usque ad humores, elementa et atomos.

[26 augustus 1620]

Den 26en Augusti.

Gal., Περὶ θηριακῆς πρὸς Πίσωνα, 459, 7Ga naar voetnoot1) Εὑρίσκομεν γοῦν τὰ μὲν καθ᾿ ὅλας ἑαυτῶν ἐνεργοῦντα τὰς οὐσίας, τὰ δὲ καὶ μικτὸν ἐν τῇ οὐσίᾳ τὴν δύναμιν ἔχοντα, καὶ διπλῆν ἀποτελοῦντα τὴν ἐνέργειαν.

Dicamus igitur terrae, aquae, aeris, et ignis minimas particulas esse calidas, humidas etc. per se et duobusGa naar voetnootc) ejusdem elementi minimis conjunctis: ignis enim purus nobis praeter calorem et siccitatem nullam aliam qualitatem imprimit. Utimur autem non uno, sed multis igneis minimis conjunctis. Si verò varia elementa coeant, retinet unumquodque suam naturam in calefaciendo, humectando etc.

Sed ex conjunctione emergit etiam alia virtus ob compositi aliam figuram et alios poros. Haec virtus, etiamsi sit conjuncta cum quatuor primis qualitatibus, est tamen ab illis longè diversa, eo modo quo domus alia est quàm culina aut focus, homo aliud agit quàm pes et caput. Quàm primum igitur elementa sibi invicem Ga naar margenoot+conjunguntur, emergit vis dicta secundùm totam substantiam, non ideò quia alia est ratio agendi hîc quàm in elementis. Utrumque enim totâ substantiâ agit, sed quia ubique aliqua elementorum actio est praesens (quia omnia ex ijs constant)Ga naar voetnootd) sunt tantùm quatuor; vis verò secundùm totam substantiam dicta est infinitae propemodum varietatis, nec haec aut illa omnibus compositionibus adest, ideòque incerta et rationeGa naar voetnoote) solâ investigabilis. Nam prima elementorum conjunctio efficit hujus compositi aliquod minimum, quae multa simul sumpta, statuuntGa naar voetnootf) unum et primum homogeneum. Hujus primi homogenei minimum, conjunctum cum alterius

[pagina 119]
[p. 119]

Ga naar margenoot+ primi homogenei minimo (quod ex aliâ mixtione elementorum existit) efficit minimum secundi homogenei, quo primò omnium et propriè continet suam vim; tum si tenuiùs secetur, etiam vim primi homogenei; ac tertiò, adhuc tenuiùs sectumGa naar voetnoota), profert vimGa naar voetnootb) elementi. Saepiùs autem secundum homogeneum a calore Ga naar margenoot+nostro insectile est, et planè aufert vim primi homogenei ob figuram mixtione mutatam, quae non potest a calore nostro secari in prima homogenea; vel si tempore in ea secetur, aut ob exiguitatem sensum fugit, aut labefactata quoque, ea in solutione secundi homogenei solvitur subitò et extemplò, unâ cum secundo homogeneo, in ipsa elementa. Haec autem semper nos afficiunt, quia in haec ultimò omnia resolvuntur et compositum nihil est praeter haec; continuòque omnia in haec diffluunt, nec, ut homogenea, labefactata franguntur in minora, ut | vis eorum sensum nostrum possit fugere. Multa autem homogenea ita conjuncta <sunt> ut possint vel arte vel calore nostro separari, integris persistentibus singulis homogeneis; conficiunt compositum mixtarum virium, et duplicem, triplicem, etc., virtutem exerens simul.

 

Ga naar margenoot+Eodem locoGa naar voetnoot1) dicit Galenus purgantiaGa naar voetnootc) familiaritate totius substantiae attrahere familiarem sibi humorem.

Ast haec tractio, meo juditio, est purgantium substantiae tenuis è primâ corporis regione in secundam et tertiam per venas expressio, eo modo quo alimentum per totum corpus spargitur. Miscetur autem ibi humori familiari, quâ mixtione eum separat à reliquo sanguine, non aliter quàm coagulum, lacti mixtum, separat caseitatemGa naar margenoot+ à sero, quia caseitatis minimum, annexum minimo coaguliGa naar voetnootd), fit compositumGa naar voetnoote) minimum, ineptum ut seri minimo cohaereat. Ita quoque sennae minimum, conjunctum cum melancholiae minimo, facit utGa naar voetnootf) melancholia secedat à reliquo sanguine unâ cum sennaeGa naar voetnootg) substantiâ, quae pungens venam a naturâ excutitur excussaque unâ rapit sibi conjunctum humorem melancholicum.

 

Ga naar margenoot+Magnes antèGa naar voetnooth) dictus est a meGa naar voetnoot2) trahere ferrum, quia è magnete corpus aliquod exit quod ferri poris respondet. Hoc corpus, inter ferrum et magnetem existens, occupat eum locum, quem calor is, de quo antèGa naar voetnoot3), occuparet. Is calor igitur omnibus partibus ferri et magnetis incumbit, exceptis ijs quae sibi mutuò sunt oppositae, unde fit ut ab eo calore ad se invicem protrudantur, medio hoc corpore ob familiaritatem, quam habet cum ferro, non impediente: ingreditur enim et penetratGa naar voetnooti) poros et ipsum corpus ferri.

Ga naar margenoot+Hic calor ab octavo coelo defluens, occurrit aeri, aquae, nubibus, Terrae et caeteris

[pagina 120]
[p. 120]

Ga naar margenoot+ corporibus terrestribus, atque haec omnia perpetuò hoc fluxu deorsum premit, fitque causa gravitatis in corporibusGa naar voetnoot1). Cùm verò haec materia caloris sit tenuissima, omnes omnium rerum poros transit, solisque omninò solidis corpusculisGa naar voetnoota) moratur, unde fit ut id graviùs sit, quod plus corporeitatis continet. NamGa naar voetnootb) haec particula hujus caloris corpusculis superficialibus rei occurrit; alia poros supremos ingrediens, secundis corpusculis occurrit; tertia ab his corpusculis interioribus reflexa, indirectè et ad latus movetur ingrediturque magis internos poros; idque tam indesinenter ut singulis sensibilibus momentis singula corpuscula rei gravis a calore hoc impetantur. Omnia autem deprimuntur ab hoc calore ad centrum, vel quiaGa naar voetnootc) Terra est in centro universi, vel quia circulariter movetur.

 

Ga naar margenoot+Caro viperae medetur veneno viperae quia venenum a naturâ repulsum, in carnem eam exprimitur. A carne autem, vel vulneri impositâ, vel in corpore sumptâ, venenum id libenter recipitur, quia carnis ejus pori apti sunt veneni corpusculis, unde fit ut, levissimo naturae repulsu facto, venenum ad carnem secedat, eo modo quo jam dixiGa naar voetnoot2) magnetem ferrum trahereGa naar voetnootd), ita tamen ut modò fuerit calor ille universalis, comprimens ferrum et magnetem. Hîc verò sit corpus humanum, cute circumdatum, carne vestitum, et nervosis membranis cum spiritu animali ad compressionem et repulsionem veneni munitum. Familiaris autem est caroGa naar voetnoote) viperae ejus veneno, quia fortasse antè per carnem ejus venenum id saepiùs vagatum fuit, et ex corpusculis in carne latentibus et ad caput inde pergentibus, creatum, eo modo quo spiritus hominis aptus est poris humani corporis.

 

Ga naar margenoot+Θηριακὴ Ga naar voetnoot3) multis constat ingredientibus, ideòque a Galeno laudatur, at singulorum ratio logicè non explicatur, neque libro de AntidotisGa naar voetnoot4), neque ad PisonemGa naar voetnoot5). Voco autem rationem, ut si daret rationem quare tantum carnis theriaces, et non magis, tantum cinnamomi, tantumque singulorum mixtum sit; et cur praestat hoc simplex adesse, illud verò abesse.

Ga naar margenoot+In genere autem forsitan poterit hoc dici, viz. multa simplicia ingrediuntur, quorum unumquodque peculiare quoddam venenum tollit. In unoquoque verò vis est ad venenum in genereGa naar voetnootf) tollendum, cùm omnia venena deletricemGa naar voetnootg) vim quandam habeant communem. Haec vis generalis sita est in uno aliquo homogeneo simplicis; specialis verò vis in altero homogeneo, quae, si non arte, saltem naturâ possunt separari. Cùm ergo multa simplicia conjuncta sunt, quae omnia possunt aliquod

[pagina 121]
[p. 121]

Ga naar margenoot+ venenum tollere, necesse est in mixto esse multa generalia homogenea et multa specialia. Genera | lia autem sibi invicem sunt similia, specialia sibi invicem dissimilia, id est, generale homogeneum unius simplicis omninò est tale effectu, quale est alterius, ideòque generalia ea conjuncta idem possunt ac siGa naar voetnoota) homogeneum generale, à specialiGa naar voetnootb) separatum unius simplicis, conjungatur cum ejusdem generis simplicis homogeneis generalibus separatis; id est, idem est, sive ea homogenea generalia sumantur ab unius generis simplici, sive à diversis simplicis, venenum tollentibus. Specialia verò homogenea sibi invicem saepe sunt opposita, ita ut hoc illud omninò tollat, unde fit ut in tam multifariâ mixtione omnes speciales vires pereant, generali virtute retentâ.

Ga naar margenoot+Theriaca igitur omnibus venenis convenit; minus tamen efficax est ad aliquod venenum tollendum quàm simplex proprium, quod etiam peculiari vi veneno huic opponitur. Magis verò efficax quàm improprium simplex, quia peculiaris ejus visGa naar voetnootc) membro obest etGa naar voetnootd) veneno astipulatur. Si igitur ex uno simpliceGa naar voetnoote) posset exactè id generale separari, aequè efficax esset quàm omnia simplicia venenum tollentia in theriacâ; sed id nequit fieri, quia semper in separatione arteficiali nonnihil particularitatis adhaeret homogeneo generali, quae, mixturâ hac funditus, obtunditur, unoquoque simplici ad obtusionem alterius nonnihil conferente.

 

Ga naar margenoot+Nec mirum fortassè unicum esse generale homogeneumGa naar voetnootf) antidotum, cùm unicus tantùm sit spiritus, cui unicum oppositum venenum è directo, quod, si foret solitarium, esset violentissimum. Jam verò singulis venenis alia homogenea sunt annexa, quae prohibent suâ mixtione ne id violens homogeneum nimis facili negotio dissolvat spiritûs nostros, quòque minus hujus peculiaris homogenei admixtum est, eò venenum est vehementiùs. Ita quoque unicum est antidotum quod recipit id venenum generale, at huic antidoto multa sunt homogenea annexa in diversis simplicibus, quae singula peculiare quoddam annexum veneno generali recipiunt.

Sic unica est substantia spiritualis, quae omninò recipitur a ferro, quâ trahitur a magneteGa naar voetnootg). Multa verò huic spiritui possunt misceri quae vim trahendi minuant. Sic argentum vivum penetratGa naar voetnooth) aurum; sic aqua penetrat papyrum per aliqua homogenea, cui, cùm quaedam habent talia homogenea, per ea quoque papyrum transeunt. Sic unica clavis respondet uni claustro; possunt verò clavi quaedam impedimenta adesse, per quae impedita, difficiliùs in claustro moveatur. Sic ergo spiritûs nostri minimum vel occupatur, vel occupat minimum, veneni et ita ab eo solvitur, vel corrumpitur, vel impeditur. Huic verò veneni minimo interdum annectitur aliud minimum, quo celeritas actionis impeditur. Hoc autem minimum

[pagina 122]
[p. 122]

Ga naar margenoot+ est homogeneiGa naar voetnoota), quod modò dictum est speciale; illud verò id, quod omnibus venenis est, commune.

Haec ita, ut et pleraque alla, donec occurrant meliora.

 

Ga naar margenoot+NonGa naar voetnoot1) autem existimandum est multa esse homogenea tam exiguorum minimorum. Cùm enim ea proximè constent ex elementis, necesse est pauca duntaxat esse homogenea, aptè mixta, à se invicem differentia. Haec verò homogenea pauca, inter se mixta ita ut res magnae inde fiant, constituunt multas res à se mutuò differentes. Ut verò ipsis principijs sunt propiora, eò pauciora; sic pauciores sunt voces duarum litterarum quàm trium, et pauciores trium quàm quatuorGa naar voetnootb) etc.Ga naar voetnootc); elementa vocum sunt 24, at rerum saltem quatuor. Quot autem primum homogeneum minimis elementorum constet, nobis est ignotum.

[31 augustus 1620]

Ga naar margenoot+Wat aengaet het loopen des waters door buysen, twelck ick fol. 118Ga naar voetnoot2) onseker gediscoureert hebbe, imagineert datter veel bollekens door loopen ende dat de buysen geheel ledich syn, so sult ghy bevinden, dat eenen langhen wech niet meer en verscheelt van eenen korten in de rascheyt dan sooveel het naecksel verhindert. Want een bolleken, recht neer vallende, ende dan onverhindert crommende sich, ende paralleel met den horisont loopende, en sal van syn vlucht niet verliesen in vacuo; ende het een bolleken en sal het ander niet achterhalen. Nu het naecksel van het water, al ist weynich, kan nochtans veel worden in eenen langhen wech ende nauwe buysen; maer, dewyle datter oock locht in de buysen is, so volchter uyt, indien de voorste buysen so steyl niet en syn als de volghende ende de volgende steylder dan de laeste, | datterGa naar voetnootd) sal inde midden locht blyven, omdat door de snellicheyt des loops de buysen daer niet vol en syn. Dese locht soeckende de hooghste plaetse, steygert teghen het water ende verhindert den loopGa naar voetnoote), gelyck ick eldersGa naar voetnoot3) bewesen hebbe, welcke verhinderinghe al wat te bedieden kan syn in langhe weghen, daer de soorte van ligghen voorsseyt dickwils gebeurt.

Desen 31en Augusti, vaderGa naar voetnoot4) van hier rechs vertrocken synde.

 

Gal., Περὶ τῶν καθαιρόντων φαρμάκων δυνάμεως, 484Ga naar voetnoot5), ErasistratesGa naar voetnoot6) existimat attractricem facultatem fieri per fugam vacui.

Ga naar margenoot+Id verò et nos antè alubi existimamus: sint renes hujus rei exemplumGa naar voetnoot7). Dixi-

[pagina 123]
[p. 123]

Ga naar margenoot+mus quoque antèGa naar voetnoot1) spiritum quendam vagari per integrum corpus nostrum, quo munitae membranae omnesque omninò particulae corporis sentiunt ea, quae eas pungunt et afficiunt eodemque spiritu haec excrementa purgentia excutiunt, non aliter quàm sicut equi muscasGa naar voetnoota) cuti insidentes, excutiunt. At hoc fit cum sensu manifesto qui ad cerebri sensum communem referturGa naar voetnootb); iilud verò obtusiùs respectu cerebri. Interim verò respectu totius naturae, sensus is non est parùm exactus et excussio non parùm efficax, ut patet in sternutatione etc.

Ga naar margenoot+Renes igitur sentientes naturaliter urinae acrimoniam (eo modo quo unumquodque membrum sentit ea, quae sibi sunt adversa) comprimit se, fiuntque pori renum minores, atque ita exprimitur eâ viâ quae aptior est. Aptitudo autem oritur vel quia hae particulae sint fortiores, vel densiores, ideòque plures, vel quia illi pori magis patent. Concedunt autem materiae expressae faciliùs ad loca magis vacua etc. Tum rerum substantia redit ad naturalem suam consistentiam, vel exactè, vel ob motum continuatum pori fiunt majores; atque ita recipitur iterùm urina, è venis a communi totius corporis compressione ad renes dimissa ob convenientiam pororum renis cum urinae particulis.

[1 september 1620]

Den 1en September.

Ga naar margenoot+De purgantium autem attractionis modo paulò antèGa naar voetnoot2) explicuimus mentem nostram. De hujusmodi verò vellicatione et punctione et excussione non malè forsitan aliquisGa naar voetnootc) Galenum cupiat intelligere, libello qui inscribitur Τίνας δεῖ ἐκκαθαίρειν Ga naar voetnoot3), 487, 54Ga naar voetnoot4), ubi videtur haec vocare συντονιάν τῶν σπαραγμῶν ἐχβάλλουσαν τοὺς ἐσφηνωμένους δυσλύτως τοῖς πεπονθόσι μέρεσι χυμούς, καὶ κατὰ τοῦτο τὰ χρόνια τῶν παθῶν ὠφελοῦσαν.

 

Ga naar margenoot+Men seght, dat men de sterren by daghe sien kan uyt eenen diepen put. Twelc men niet konnende alhier proeven, om de groote diepte wille, dieder verheyscht wert, so salmen die diepte sien te vergelycken door spieghels ende also mediantibus speculis de sterren sien. Stelt dan u ooghe in een donckere plaetse, daer gansch gheen licht en is, ende siet na een spieghel, daerdoor ghy den hemel sien kondt; ende is dit niet genoech, stelt teghenover dese spieghel noch een spieghel, doch also dat het licht maer in de leste spieghel en schyne.

Dit so synde en sal nochtans de sake niet gelucken, omdat het licht des daechs ende niet der sterren op den spieghelGa naar voetnootd) en schyndt, want de claerheyt der Sonne

[pagina 124]
[p. 124]

Ga naar margenoot+ is overvloediger op de spieghel dan <die>Ga naar voetnoota) der sterren; daerenteghen snachs en isserGa naar voetnootb) gheen claerheyt der Sonne dan die van de sterren gereflecteert wort.

 

Ga naar margenoot+Ad Libav., Artis probatoriae Part. 2, cap. 3, pag. 105Ga naar voetnoot1).

Metallo fuso injecta aqua particulas metalli, quas tangit, figit. Aquâ verò eâ, inter haec metalli constricta granula latente, subitò in vaporem versâ, assumuntur unâ particulae hae metalli frigefactaeGa naar voetnootc), idque fit tam subitò, ut interim nequeant metalli granula iterum fundi.

 

Ga naar margenoot+Quaeritur an reverâ sit quaedam species infima.

Quod autem attinet ad praedicationem logicam, nullius videtur esse usûs haec species infima: eodem enim modo praedicatur homo de Petro, quo a | nimal de homine, ac homo de Hollando, canis de cane molosso, bestia de equo.

Quod verò ad physicam attinet, videntur sanè esse finitae species, nec inter hominem et bestiam est medium quid. Logica autem talem differentiam non considerat, sed duntaxat secundùm magis et minus, quae ipsa pro libitu in species et genera distribuit, ut homines in Germanos, Gallos et Anglos, cùm sint quidam medij: hic magis Germanus illoGa naar voetnootd) viz. patre, matre, avis Germanis. Haec Logicus ad certas species distribuens, considerat eos qui jam sunt in Germaniâ, Angliâ, vel ibi nati sunt; sic homines et bestias confundit animalium species statuendo bipedes et quadrupedes.

Ga naar margenoot+PhysicèGa naar voetnoote) igitur inter Achillem et Thersitem sunt infinitae differentiae, at inter Thersitem et bestiam nihil intercedit, etiamsi maximè inter se differant. Id fit, sicut antèGa naar voetnoot2) diximus, quia primordia sunt finita.

Simile quid vides inGa naar voetnootf) triangulis: ex octo enim triangulis comprehenditur figura ordinata, quae dicitur octahedrum, a viginti triangulis icosahedrum; a 10, 14, 9 etc. nulla figuraGa naar voetnootg) ordinata comprehenditur, a quinquangulo comprehenditur tantùm dodecahedrum. Si igitur primordia nostra forent tales pyramides ordinatae, et ad constitutionem speciei virtutes activas exerentes, requiretur compositum ordinatum, circulo inscribendum. Possent duntaxat duae esse species diversae: una quae constaret ex octo pyramidibus aptè junctis, altera ex viginti; nam sex, septem etc. triangula conjuncta, constituerent quidem figuram aliquam, at non talem

[pagina 125]
[p. 125]

Ga naar margenoot+ quae principium actionis in se contineret, juxta hypothesin. Constituant igitur icosahedra, aptè sibi invicem conjuncta, hominem vel hominis semen; octahedra verò canem. Nunquam ergo diversitas positionis octahedrorum ad se invicem efficiet hominem, ut neque icosahedrorum bestiam; ea verò dispositionis varietas constituet canem molossum, venaticum etc., hominem ingeniosum, stupidum, Thersitem, Achillem. Videmus enim canum diversa genera esse infinita et indies inter se commutari, quod indicat canum omnium minimum naturale idem quidem esse, sed positionis diversitatem esse variam.

Primordia igitur physica habent quandam figuram, ex quâ possunt quaedam minima componi, eaque finita, quae principium sint rationis, sensûs, vitae, virtutis etc. Qualia verò haec sint nobis non est compertum: ijs enim notis possent omnes omninò species cognosci, quae creari possunt. Haec primordia inter se exactè et ordinatè conjuncta, constituunt res maximis virtutibus praeditas pro diversis figuris quae constituuntur. Talis est homo, leoGa naar voetnoota), triticum, aurum. At ubi haec confusiùs conjunguntur, existunt res specialem vix differentiam obtinentes, ut metheora et quae imperfectè mixta dicuntur. Haec enim possunt conferri cum figuris quae constant ex 5, 6, 7, 9, 10 etc. triangulis, id est ita conjunctis principijs ut nihil specificum, et virtute insigni praeditum, inde emergat.

 

Ga naar margenoot+Argentum vivum non penetrat chartam quia pondere suo incurvat asperitates chartae, atque ita claudit poros. SicGa naar voetnootb) lanam congestam animalcula levia ingrediuntur; graviora verò ejusdem magnitudinis eam non penetrant, quia suâ gravitate lanam comprimunt atque ita sibi ipsis poros et meatûs occludunt. Also treckt het gesmolten licht metael in gebrandt horen; het goudt ende silver dat blyft op dat gebrandt horen staen, gelyck men siet de lavuerwasschers doen, alse de silver-smidts vuylicheyt suyveren.

 

Ga naar margenoot+Ad Libav., Artis probat. Lib. 2Ga naar voetnoot1).

Fluxûs et plumbum adduntur venae auri quia ea faciliùs funduntur et fusa sunt calidiora nudo igni; ideòque mixta cum venâ auri eam fundunt. Sic stannum non in aquâ, sed in oleo potest fundi; sic plumbi pars in plumbo fuso citiùs funditur quàm nudo igni exposita. |

 

Gal., Περὶ συνθέσεως φαρμάκων τῶν κατὰ γένη, bib. α´Ga naar voetnoot2), περὶ τῆς διὰ λιθαργύρου καὶ ὑδρελαίου σκευαζομένης ἐμπλάστρουGa naar voetnoot3).

[pagina 126]
[p. 126]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Dicit hoc emplastrum convenire μικροῖς ἕλκεσιν. In ijs enim parùm sordium siccandarum colligitur. Nam etiamsi pro proportione magnorum ulcerum etiam parva ulcera sordes colligant, fit tamen ut in magnis ulceribus sordium cumulus sit magnus quantitasque magna secundùm tres dimensiones; in parvis verò ulceribus, quia eorum cavitas est exigua, ideòque cavitati circumstans caro parùm affecta, colligitur duntaxatGa naar voetnoota) lamina tenuis sordium circa interiorem ulceris parvi concavitatem. Haec tenuis lamina sordium à medicamento per totam suam concavam superficiem accipit virtutem medicamenti, quae virtus ob tenuitatem laminae sordidae, etsi debilior existat, tamen penetratGa naar voetnootb) sordium profunditatem, adeò ut paulò violentior virtus usque ad ipsam carnem perveniens, eam nimiùm siccaret. SicGa naar voetnootc) molles carnes ob teneritatem a forti medicamento statim colligantur, quia parùm resistunt et ob porositatem medicamenti particulas facilè admittuntGa naar voetnootd), sordesque talium carnium minus sint refractariae ingredienti medicamento.

 

Libavius, Suntagmate arcan. chymiae; de Magisterio pulverum, Lib. 4, cap. 12Ga naar voetnoot1).

Utilis esse potest pulvis (hîc aeris) docimasiae. Saepe enim evenit ut venis rapacibus adijciendum sit cuprum, quo avocetur inipetus acrium mineralium, et defendatur argentum. Nam cùm acre hoc minerale cupro maximè sit familiare, totum vel cuprum ingreditur vel recipit; his autem mixtis, vis fit imbecillis ad argentum consumendum.

Ga naar margenoot+Eo modo in medicamentis humani corporis quaedamGa naar voetnoote) possunt misceri, quae basis homogeneum noxium ad se rapiant, ut membrum hoc pacto ab ejus injuriâ defendatur. Sic oleum, cùm aquâ mixta est, defenditurGa naar voetnootf) a consumente igni. Sic saevum, quod, cùm aquâ coquitur, non nigrescit; ignis enim non purus tangit particulas saevi, sed primùm in fundo vasis miscetur aquâ, atque ita mixtus, per saevum Ga naar margenoot+ascendit. Sic sal, carnibus additum, aufert et absorbet earum humorem, ita ut carnes fiant siccae, et ne humor eas corrumpat; quo fieret nisi sal humorem reciperet et suo deinde calore in halitûs redactum, ejiceret: exhalat enim minimo calore, quia a multis salis particulis in multas separatas particulas sectus est, in quas circumstans calor toti superficiei plus potest.

[pagina 127]
[p. 127]
Ga naar margenoot+

Libavius, Syntag. arc. chym., Lib. 5, chap. 18: de CineribusGa naar voetnoot1), concludit, contra Riolanum, res non accipere ab arte diversas eas naturas, quas chymici suo igni eliciunt, sed in ipsis rebus esse diversa homogenea quae ars variè separat.

Ga naar margenoot+Quod quidem est verum, sed tamen est quoque tenendum ignem ipsum suo adhaesu non parùm diversitatis rebus addere, et diversa homogenea, quae antè non erant, componere pro rerum et homogeneorum in rebus diversâ aptitudine ad ignem recipiendum, et tale ante tale compositum constituendum. Aliud enimGa naar voetnoota) homogeneum ignis creat, accedendo ad aliquod homogeneum absinthij; aliud verò ad urticae; aliud in cinere, aliud in oleo. Idem dicamus de accessione aquae et aliarum quarumvis materiarum, quod de igni diximus.

13 september 1620

Ga naar margenoot+T'Utrecht den 13en Sept.

Quod folio 145Ga naar voetnoot2) dixi de speciei infimae finitate, referatur quoque ad sexGa naar voetnootb) species metallorum, ita ut in particulis minimis, metallum constituentibus, duntaxat sint sexb) differentiae, id est sex b) tantùm sunt homogenea metallica, prout distinguuntur à lapidibus et rebuscaeteris, existentia videlicet | <ex particulis>Ga naar voetnootc) substantiae fusilis et extensilis malleo etc. Neque possuntGa naar voetnootd) elementa aut principia aut atomi, aut, si placet, ea homogenea vel particulae (ex quibus proximè et immediatè homogeneum aut particula metallica constat), quovis modo inter se conjuncta, medium quid constituere inter aurum et argentum, plumbum et stannum, ferrum et aes. Sed ea, quae media dicuntur, constant ex diversis homogeneis, quorum unumquodque separatim collectum constitueret metallum purum. Sic aurum cum argento miscetur, ferrum cum plumbo et cupro, omniaque interdum omnibus. Sic colores simplices habent suum numerum finitum, qui fortè est quinarius; mixti verò infiniti sunt. Idque non aliter contingit quàm sicut ex figuris c et ɔ non fit nisi litteraGa naar voetnoote) o: si enim aliter conjungantur, non erit littera significans; sic si homogenea, ex quibus metalla fiunt, aliter conjungantur quàm sex dictis modisGa naar voetnootf), vel non cohaerebunt, vel non habebunt fusibilitatem et ductibilitatem, etc. Sic ex figurâ c, quibusdam additis duntaxat, fiunt haec litterae significantes: a, c, ∂, ε, g, o, q; ex figurâ / hae: h, k, l, b. Si enimGa naar voetnootg) aliter fiat compositio, non erunt litteraeGa naar voetnooth) ut -illustratie,illustratie,illustratie. Ex mixtis verò litteris fiunt infinita verba, in simplices literas dividua.

 

Ga naar margenoot+T'Utrecht den 14en September.

De specie infimâGa naar voetnoot3). Sit 234. Hae tres litterae secundùm variam dispositionem varium numerum produnt, ut 234, 432, 324, 423, 243, 342. SicGa naar voetnooti) autem sal, sul-

[pagina 128]
[p. 128]

Ga naar margenoot+phur et mercurium haec, secundùm variam ad se mutuò applicationem, composita varia facient, etiam absque varietate, quae ex figurâ provenit; sic, si quatuor elementa sint proxima principia aut homogenea, ex ijs primò compositaGa naar voetnoota). Certa igitur homogenea et certo modo conjuncta constituunt certam aliquam speciem. DifferentiaeGa naar voetnootb) verò quantitatis homogeneorum constituunt hujus speciei infinitas differentias individuales, quibus hoc individuum est meliùs illo, infinitis diversitatibus, quantitate et intercapedine inter homogenea tàm diu variatis, quàmdiu in illâ proportione potest fieri connectio, quae speciem constituit. Differt igitur individuum à specie, quòd inter hanc et illam quantitatem sint infinitae quantitates, majores illâ, minores verò hac. At inter hoc vel illud homogeneum physicum, et hoc, quoad figuram, nullum aliudGa naar voetnootc) intercedit, cùm figurae sint finitae et determinatae, quae hanc speciem possint constituere.

16 september 1620

Te Rotterdam, den 16en September.

Mizaldus in Prolegomenis in Ephemerides AerisGa naar voetnoot1) dicit aestatemGa naar voetnootd) tempus esse calidum et siccum, autumni initium siccum magis quàm frigidum etc.

Ga naar margenoot+Hîc incidit mihi inquirere de ratione cur aestate minus pluat quàm hyeme. Calor enim attollens aquam, ubi is vapor ad superficiem aeris pervenerit, adhucGa naar voetnoote) retinetur, ob parvum frigus ejus loci tempore aestatis; atque ita fit ut aquae particulae, nimiùm ob intermedium diutiùs retentum calorem dispersae, non possint coire, sed in superficie fluctuantes vapores descendunt ad inferiora loca, quae sunt borealia et illa, ubi talis vapor non est collectus. Pervenientes vero ad frigidum locum, vaporesGa naar voetnootf) coeunt et creant pluviam à superficie aeris ad Terram descendendo. Ob eandem causam et venti, dispergentes particulas aqueas, discutiunt pluviam, ita ut vapores nequeant cogi; sed in superficie detenti, defluant eodem modo ad superficiei plagas decliviores.

CùmGa naar voetnootg) autem motus coeli sit ab Oriente in Occasum, planetarum verò tardus, non afficitur orientalis plaga quin statim etiam occidentalis afficiatur, ob motum diurnum celerrimum existentem.

Examinanda: Potissimum venit haec res in Oceano, ubi magnus locus refertus Ga naar margenoot+est uniformi substantiâ (eo modo quoGa naar voetnooth) tota Terra circumdata est uniformi aere). AbGa naar voetnooti) Oceano igitur educuntur vapores uniformes aerque ibi uniformiter densatur et rarefit, non impeditus terrestribus differentijs; in Terrâ enim hîc est aqua, illic montes terrei | idque nullo ordine. In Oceano igitur conjunctio planetarum, inter se et cum fixis, tum hunc, tum illum parallelum afficit. Nulla enim est ratio cur

[pagina 129]
[p. 129]

Ga naar margenoot+ Orient aut OccidensGa naar voetnoota) magis aut minus afficeretur, et totus parallelus, quatenus Oceano uniformi incumbit, non aequaliter ubique rarefactionem aut densationem aeris aut elevationem vaporum pateretur, aut frigeret, aut caleret etc. Fieri autem potest, et fit frequenter, ut vapor, in hoc parallelo collectus, diffundatur ad alium, vel Australiorem, vel Borealiorem. Ex his intelligimus in Oceano nunquam pluere in Oriente quin etiam pluat in Occidente, vel jamjam pluet; in Septemtrione verò non rarò pluit, Australi plagâ serenâ existente, proutGa naar voetnootb) stellarum radij in hunc, vel in illum punctumGa naar voetnootc) Oceani coeunt.

Ga naar margenoot+Ventus tamen fit Orientalis cùm aer in Oriente primùm rarefit ac deinde vicissitudine in Occidente; ventus verò Occidentalis, cùm in Oriente aer densatur primùm, ac deinde vicissitudine in Occidente. Tum enim defluxus fit versus Orientem eoque materia venti accersitur, sive ea sit aer, sive vapor. Ventus SeptemtrionalisGa naar voetnootd) et Australis fiunt hoc vel illo parallelo affecto materiâque ad Boream vel Austrum fluente. Reliqui venti oriuntur secundariò et non nisi ab utroque cardinali simul spirante: Orientali enim et Boreali aequaliter spirantibus, oritur Noortoost, inaequaliter intermedij. In Terrâ verò omnes primariò possunt excitari pro diversitate locorum, paludibus et aquis abundantium; sic in Zeelandiâ vehemens et frequens est Noortwest, frequens quoque Suydtwest.

 

Ga naar margenoot+Die beschaempt syn trecken haer vynghers, of persen yet aen haer lichaem, of douwen ergens teghen, omdat also de spiritus, daerna toe gedreven synde, de gedachten verlaten souden. Ende dierhalvenGa naar voetnoote) let men min op t'gene een beschaemt maeckt.

 

Ga naar margenoot+Den Psalm 137 is primi toni, maer hy en climpt tot de bovenste sol niet, omdat de materie droevichGa naar voetnootf) synde, de voys oock droevelick luyden soude. Want de droefheydt houdt den geest omleeghe ende nederich, maer de blydtschap verheft die, also dat in blyde saken de liedekens niet alleen tot de sol, maer oock wel tot de la klimmen moghen.

 

Ga naar margenoot+Omnis homo est animal. Hîc praeter qualitatem et quantitatem animadvertenda etiam est ratio subjecti ad praedicatum, cujus rationis fundamentum est minor terminus. AEquivalet enim huic: Qui est homo, is est animal, ubi: qui et is respondent uni termino minori, nam generaliter dicunt quod minor particulariter et determinatè. AEquivalet enim hypotheticae huic: Si Petrus est homo, Petrus est animal; hîc primum Petrus respondet qui, secundum Petrus respondet is.

Haec ratio multis particulis exprimitur, ut:

[pagina 130]
[p. 130]
Ga naar margenoot+

Quod est homo, id est animal; aliquod bipes est homo; ergo aliquod bipes est animal. Sic:

Quod est homo, id est animal; aliquis homo est doctus; ergo aliquod animal est doctum.

Hîc Quod est significat quod dicitur de homine, ideòque veriùs diceretur; Quod est animal, id est homo. Potest tamen dici: Quod est omnis homo, id est aliquod animal; aut: Quod est aliquis homo, id est aliquod animal; Quod est omne animal, id est omnis et aliquis homo. Proximè praecedens syllogismus est primae figurae et subjectum minoris propositionis est doctus. Sic enim legittimè efferretur:

Quod est aliquis homo, id est aliquod animal; doctus est aliquis homo; ergo doctus est aliquod animal,

et convertendo: aliquod animal est doctum.

Tale est:

Quod ego sum, id tu non es; ego autem sum homo; ergo tu non es homo.

Tales etiam pro | positiones sunt: Quale est animal, talis est homo; Qualis ego, talis tu; Ut se habet gubernator ad navem, ita se habet rex ad populum. Hae autem particulae denotant propositiones universales, quae verae et falsae sunt pro materiei necessitate, quae in plerisque vacillat. Sic haec: Quod est aliquis homo, id est aliquod animal, non est minus universalis quàm: Quod est omnis homo, id est aliquod animal. ‘Omnis’Ga naar voetnoota) enim tantùm specificat materiam, eo modo quo aequè universales sunt: Omnis homo est animal; Omnis Germanus est animal; Omnis homo doctus est animal.

 

Ga naar margenoot+Wilt men de keersen aen de vorm koel maken, tsy boven of daer men wilt, so mach men eenen back vol water pompen, hetwelck door een dichte buyse in eenen ledighen dichten back valle; also sal de locht ofte windt uyt dien ledighen back geleydt werden, daer men wilt. Ende in specie tot verkoelinge van de keersen, brencktGa naar voetnootb) de wint van boven nedenwaerts recht over de vorm, also dat se uyt een langhe smalle splete vlieghe, so lanck als de keersen aen het spit hanghen. Of maeck orgelblaesbalken, die gy temet eens optreckt. Tsal meer baten in den somer dant tyt wech neempt.

[13 oktober 1620]

Ga naar margenoot+Te Middelborgh, den 13en October.

De korte keersen syn meer dan de langhe onderworpen van onder dicke ende boven dunne te worden, want int maken wort het onderste van de keerse licht koudt, omdat het also wel van onder als van tersyden de locht naeckt. Nu van de korte keersen en loopt van boven so veel roets niet neder, dat het de onderste eynden genoech verwarmen kan; derhalven so loopt het roet wel nederwaerts, maer alst onder kompt, so sturkelet terstondt. Daerenteghen so loopter van de langhe soveel warm roets, dat de nachtkeersen dickwils met veel moyte qualick onder

[pagina 131]
[p. 131]

Ga naar margenoot+ dicke genoech konnen gehouden werden, daer men de korte achten geduerich onder af moet spoelen. Hiervan kompt het, dat de keersen, in warm weder recht in ende uyt getrocken synde, boven lichtelick dicke werden, want dan en koelen se onder niet veel meer als boven, ende t'roet blyft langer warm int afloopen.

[28 oktober 1620]

Ga naar margenoot+T'Utrecht, den 28en Octob.

Galenus, Εἰσαγωγὴ ἢ ἰατρὸς, 371, 55Ga naar voetnoot1): οἱ δὲ κατὰ τὰς ἄλλας αἱρέσεις παραιτησάμενοι τὸ φυσιολογεῖν, ἄρχονται ἑκάτεροι ἀφ᾿ ὧν τὴν ἕξιν τοῦGa naar voetnoota) προσφέρειν τὰ βοηθήματαGa naar voetnootb) περιεποιήσαντο.

Tales etiam plerique sunt hodierni medici, quorum quidam me adhortantur ut quàm primum ad praxim accederem, alij verò me rident quasi nunquam adGa naar voetnootc) exercendam medicinam perventurum, perpetuâ physiologiâ impeditum. Verùm hoc Galeni locum reddat mihi animumGa naar voetnootd).

 

Ga naar margenoot+Ad Corinthios Epist. 1, cap. 5, v. 7.

UtGa naar voetnoote) se habet ζύμη ad φύραμα tempore Paschatis, ita se habet κακία omni tempore ad nos; sed tempore Paschatis ζύμη debet abesse à massâ; ergo malitia debet à nobis abesse omni tempore.

Probatur major:

Nos debemus omni tempore celebrare Pascha; at ut se habet ζύμη ad φύραμα tempore Paschatis, ita se habet κακία ad eos qui debent omni tempore celebrare Pascha; ergo ut se habet ζύμη ad φύραμα tempore Paschatis, ita se habet κακία omni tempore ad nos.

In hoc syllogismo nosGa naar voetnootf) est major terminus, debere verò celebrare Pascha estGa naar voetnootg) medium. At si major propositio fiat minor, caeteris non mutatis, erit nosf) minor terminus; major verò tum erit quae jam minor: Ut se habet ζύμη ad φύραμα | tempore Paschatis, ita se habet κακίαGa naar voetnooth) omni tempore ad <nos>Ga naar voetnooti). Est autem nosf) pro libitu subjectum aut praedicatum propositionis majoris, nam cùm intelligitur, sicut hîc fit, pro praedicato, talis erit majorGa naar voetnootk): Qui debent omni tempore celebrare sumus nos, eritque in tertiâ aut primâ figurâ.

Hujusmodi syllogismi infiniti similitudinem habent cum hoc:

Primus imperator Romanorum fuit Caesar; at qui Pompoeum vicit fuit primus imperator Romanorum; ergo qui Pompoeum vicit, fuit Caesar.

Hîc Caesar est praedicatum conclusionis; potest tamen etiam fieri subjectumGa naar voetnootl), transpositis propositionibus, ut concludatur: ergo Caesar vicit Pompoeum. Idque

[pagina 132]
[p. 132]

Ga naar margenoot+ fit, quia termini omnes idemGa naar voetnoota) significant. Sic etiam tres termini praecedentes syllogismi idem sunt, vel ferè pro eodem sumuntur; unde fit ut quantitas non possit aptè addi. Et si aliquando in talibus termini non videantur omninò ijdem, habendi tamen sunt pro ijsdem, subintellectâ in quibusdam quantitate particulari quae posita est indefinita. Praecedentis syllogismi tres termini hi sunt: Nos debemusGa naar voetnootb) omni tempore celebrare Pascha; ut se habet etc.

 

Ga naar margenoot+Eo modo quo ex longitudine et latitudine certus locus in Terrâ describitur, sic ex loco et tempore certa res gesta determinatur. Ut enim unus locus tantùm unam longitudinem et latitudinem habet, sic una res gesta tantùm uno loco et uno tempore fieri potest, nec dari potest alia res, quae eo loco et eo tempore sit gesta.

 

Galen., Διάγνωσις τῶν ἐν τοῖς νεφροῖς παθῶν καὶ θεράπειαGa naar voetnoot1), 418, 33Ga naar voetnoot2): ἰδού περὶ τοῦ ἱατροῦ τὸ καθάρσιον. τῆς δὲ φύσεως τὸ πᾶν. αὔτη γὰρ κεντροθεῖσα παρὰ τοῦ Ga naar margenoot+καθαρσίου χρῆται τῇ διακριτικῇ δυνάμει καὶ διακρίνει ἀπὸ τῶν ἀχρήστων τὰ χρηστά. καὶ τὰ μὲν χρηστὰ κατέχει ἡ καθεκτικὴ δύναμις. τὰ δὲ ἄχρηστα ἀποτρίβεται ἡ ἀποκριτική etc.

Totus enim hucusque libellus est accuratissimus et maximè perspicuus omnium, meo judicioGa naar voetnootc), librorum Galeni, si modò sit hujus. Quid autem aliud hoc loco, quàm explicat et probat meam jam toties hoc libro descriptam sententiam, quâGa naar voetnootd) affirmo medicamenti nullam per se esse vimGa naar voetnoote) attracticem similium humorum, sed naturam, variè punctam, variè substantias secernere?

 

Ga naar margenoot+Analysis oratorum, meo judicio, requirit, praeter Logicam, etiam Rhetoricam. Idem enim nonnunquam rhetoricè per interrogationem, admirationem, nudam repetitionem in medio, in fine, figuratè repetitur, aut tropicè dicitur. Sic circa principium Officiorum Ciceronis ad illa verba: ‘In primisque hominis est propria veri anquisitio et investigatio’Ga naar voetnootf). Hîc explicatur una pars officiorum, quae in fine per epanalepsim fortassè repetitur his verbis: ‘Ex quo intelligitur, quod verum, simplex, sincerumque fit, id esse naturae hominis aptissimum.’. Hoc officium probatur ab effectis hoc pacto. Itaque cùm sumus necessarijs negotijs curisque vacui, tum avemus aliquid videre, audire, addiscere; tum testimonio hominis ipsius, cognitionemque rerum, aut occultarum aut admirabilium, ad benè beatèque vivendum necessariam, ducimus. ConclusioGa naar voetnootg) constat subjecto homineGa naar voetnooth) et accidente, quod objectumGa naar voetnooti) explicatur synonimis anquisitioneh) et investigatione veritatish).

[pagina 133]
[p. 133]
Ga naar margenoot+

Haec leviter, et ideò duntaxat scribo, ut digito indicem quid velim intelligi per analysim, etiam rethoricè explicandum; hujus enim loci analysim jam non specto. |

 

Ga naar margenoot+Dicto libelloGa naar voetnoot1), 420, 13Ga naar voetnoot2): πονέσασα γὰρ ἡ γαστὴρ ἐπὶ τῶν τοιούτων σιτίων μεταδίδωσιν αὐτὰ ἄπεπτα ἥπατι καὶ νεφροῖς.

Haec quoque meae sententiae respondent. Non enim haec significant interdum ventremGa naar voetnoota) ea, quae continet, suo nixu ad hepar excutere. Nulla enim est ratio cur venter cibis his magis moveretur ad se exonerandum quàm a reliquisGa naar voetnootb); sunt enim quae dicit πολύτροφα, quae suâ qualitateGa naar voetnootc) sanè non pungunt. Sed procul dubio voluit significare ventrem potiùs sese comprimendo alimentum visceribus tradere, quàm id ab ijs trahi vi attractrice, tam incomprehensibili. Exonerato igitur hepate et rarefacto, occasio datur ventri sese in hepar recepturum et vacuum exonerandi.

 

Ga naar margenoot+Flatûs in corpore nostro videntur sicci et potiùs a terreâ et igneâ substantiâ procreari quàm ab aqueâ, cùm antè alibiGa naar voetnoot3) dixerim crepitûs ventris emissos, in flammam candelae inflammari. Vapor autem non ardet. Credimus igitur a vaporibus quidem ventos posse oriri, sed ob hoc φαινόμενον maximos; quique nos maximè afficiunt, constare ex materiâ inflammabili. Sic hydropis materiaGa naar voetnootd) aquae non vehementer tendit abdomen, sicut tympanitis materia flatulenta magis quàm aquea hydropis.

 

Ga naar margenoot+Libellus dictusGa naar voetnoot4) vix potest mihi videri esse Galeni, quia hactenus nullam suorum librorum mentionem fecerit praeter ejus morem, cùm occasio sufficiens saepiùs data fuerit.

Dicto libello 421, 3Ga naar voetnoot5) fatetur author se ChristianumGa naar voetnoote), seque pium liquidò ostendit esse. Utinam Galenus se in senectute converterit ad nostram religionem! Quod si sit, necesse est illum nonnihil de sententiâ suâ etiam in philosophicis mutasse.

 

Ga naar margenoot+Dicto libello, 421, 39Ga naar voetnoot6), dicitur pueros debere similibus nutriri, quia calida et humida sola apta sunt incremento, quod in solâ pueritiâ contingit; et ut viscera aperta fiant, debent in hac aetate multis cibis exerceri, quae sola apta est porisGa naar voetnootf) amplificandis.

[pagina 134]
[p. 134]
Ga naar margenoot+

Sed cùm haec aetas non sit media, cur non praestat cibis frigidis et siccis uti? Tum enim citò puer ad mediam crasin perveniet, ubi omnes actiones sunt perfectissimae. Hoc quidem consultum foret, si homo perpetuò viveret; verùm cùm paulatim moritur, praestat vitam tam longè protrahere ac fieri potest. Etsi igitur puer similibus utendo, tardiùs ad mediam aetatem et actiones perfectissimas perveniat, id non obest illi, cùm nihilominùs à mediâ aetate ad mortem tempus non decurtatur, atque ita diutiùs vivit, imò forsitan etGa naar voetnoota) eâ proportione decressit quâ creverat.

Utatur igitur homo primis annis diaetâ humidissimâ, cùm sit humidissimus; sequentibus annis minus humidâ, cùm sit minus humidus. Non enim licet ei humidioribus uti quàm ipsa est natura ejus, quoniam natura haec à medio recessit; ideòque sufficit si valetudo similia ferat. Primis autem annis humidiora minus nocent quàm sequentibus, quae eadem humida minus receduntGa naar voetnootb) ab illâ quàm ab hac aetate; quòque aliquid magis recedit à naturâ (non versus medium, sed longiùs à medio)Ga naar voetnootc) eò magis nocet. Sic unus idemque cibus, qui uno gradu humidior est puero, duobus gradibus humidior est adolescenti, et tribus gradibus humidior aetate mediâ. Minimè igitur nocet puero, maximè mediae aetati. Nocet tamen nonnihil puero, quia ejus calor a nimio humore suffocatur; calor enim ejus a naturâ ad talem humorem est comparatus; tali igitur nutriatur. Post mediam aetatem contrarijs, id est humidioribus, est utendum, ut diu in mediâ aetate, vel circa eam, simus et vitam hoc pacto protrahamus, tardissimè decrescendo et exsiccando. Talis autem diaeta non nocetGa naar voetnootd), sed prodest, quia ad medium tendit, id est ex naturaliGa naar voetnoote) humore et diaetâGa naar voetnootf) conjunctis fit medium.

 

Ga naar margenoot+QuodGa naar voetnoot1) ad calorem attinet, is nihil aliud est quàm humidum primigenium, de quo jam diximusGa naar voetnoot2), accensum. In pueris igitur, | cùm sit plurimus talis humor, meritò dicitur in ijs multum esse caloris primigenei, sed tum intelligimus non eum humorem accensum, sed caloris materiam. Multò enim minus caloris est in pueris quàm inGa naar voetnootg) adultis, nam si in tam parvo corpore omnis calor adulti colligeretur, puerum consumeret. In pueris igitur parùm caloris accensum est, cùmque sit multum Ga naar margenoot+humidi inflammabilis, calor sumit incrementum, et vicinas particulas etiam accendit, eo modo quo ignis in foco crescit, estque aliquod tempus, quo plurimus est accensus ignis in foco; augmentumque tam diu sumit, quamdiu plus materiei accendi potest quàm consumitur et avolat. Ubi verò defectu materiae tantum non potest accendi quàm consumitur et avolat, fit ignis minor. In corpore autem nostro per cibum et potum materia inflammabilis indies additur humori primigeneo; non enim verisimile est tam paucam materiam, qualis est semen, sufficere ad sexaginta

[pagina 135]
[p. 135]

Ga naar margenoot+ annos ignem praebendum. Est igitur semen purior materia, per quam in ejus locum succedit paulò impurior, donec tandem in senectute ne minimum quidem naturam seminis redolet.

Ga naar margenoot+In pueritiâ ergo calor accensus minimus est. Is sequentibus annis augetur ita, ut non solùm plus loci occupet, sed etiam in aequali loco ferventior sit et abundantior. Nutrimentum enim extendit corpus et fit materia caloris quia parùm materiae consumitur a pauco calore, quae causa est nutrimentum abundare. Nutrimentum autem multum fit ob sinceritatem naturae, ideòque quò quis est juniorGa naar voetnoota), eò plus crescit aequali tempore. Hinc conficitur hominem fieri calidiorem usque ad mediam aetatem; perpetuò enim minus nutrimenti accedit et magnitudo ignis plus materiei domat. Usque ad mediam igitur aetatem crescit calor, atque etiam materia caloris respectu totius hominis; respectu verò aequalis loci perpetuò diminuitur, ita ut hoc loco semper minus humidi et plus caloris accensi contineaturGa naar voetnootb).

Ga naar margenoot+Pueri ergo calor est medius et conferri potest cum vere, humor verò cum hyeme; mediae aetatis calor est maximus et confertur cum aestate, humor verò cum vere; tertiae aetatis calor iterum est medius, sed deficiens et confertur cum autumno, humor verò cum principio aestatis; senectutis calor est minimus et confertur cum hyemis frigore, humor verò propemodum nullus et confertur cum siccitate finis Ga naar margenoot+aestatis. Homo igitur in calore et frigore respondet quatuor temporibus anni, in humore verò et siccitate minimè, quia homo, ut annus, non restauratur in orbem, nisi fortè excrementiumGa naar voetnootc) humorem velis recenseri. Sic enim puer confertur veri secundùm calorem et humorem excrementium; media aetas minimè humidus est excrementitiè; tertia aetas autumno, quarta hyemi confertur; ita ut humor excrementius respondeat exactè quatuor anni temporibus. A pueritiâ enim ad mediam aetatem minuitur, atque hinc usque ad mortem augetur, contrariè calori. Is enim à pueritiâ ad mediam aetatem augetur, atque hinc usque ad mortem minuitur, idque quia calor est quid bonum, humor excrementius malum. Bonum enim crescit usque ad medium, malum decrescit meritò, quia eousque homo fit ad omnia aptiorGa naar voetnootd); hinc bonum decrescit, malum crescit, quia homo corrumpitur.

Ga naar margenoot+Utamur igitur in pueritiâ moderatè calidis, mediâ aetate frigidissimis, id est tantò frigidioribus, quò haec aetas pueritiâ est calidior. Utque à pueritiâ ad mediam aetatem in calore augmentum sumis, sic sumat diaeta augmentum in frigore; à mediâ verò aetate, ut calor naturae minuitur, sic calor virtus crescat, ita ut calor primae aetatis semper sit medium inter diaetam et naturam.

Ga naar margenoot+Sic caloris, humoris primigenij, et excrementi media habent diversa subjecta. Medium enim caloris est in pueris. Nam etsi quarta aetas eundem caloris gradum obtineat, quia tamen deficiens est, ideòque malum, impropriè potest dici

[pagina 136]
[p. 136]

Ga naar margenoot+ medium boni caloris, sicut neque autumnus, sed ver medium temperamenti annui meritò habetur. Medium humoris primigenij est in mediâ aetate; medium excrementi in quartâ aetate. Puerorum enim excrementum |, etsi tantum quantum hujus aetatis possit dici, quia tamen minuitur et deficit, id est ad meliùs vergit, indies corrigitur naturamque perficit et voluptate afficit, unde impropriè id excrementum vitiosae rei medium diceretur.

 

Ga naar margenoot+PueriGa naar voetnoot1) nutriuntur commodè similibus. Senes non item, quia puerorum natura tendit ad medium, senum verò à medio. Id est; etiamsi pueri utantur hodie similibus, erunt nihilominùs cras propiores medio, et meliùs se habebunt; senes verò, etsi omninò contrarijsGa naar voetnoota) hodie uterentur, forent tamen cras à medio remotiores et pejus se idcirco haberent. Quid ergo fieret si similibus uterentur? Indies autem se meliùs habere delectat, etiam tardissimo alterationis motu, unde pueri jucundè vivunt, etsi tardè ad medium progrediantur. Indies verò se pejus habere sensum mali movet, etiam tardissimo alterationis motu.

Ga naar margenoot+Ventres puerorum, id est, meatus, pori, omnesque cavitates et capacitates, suntGa naar voetnootb) calidiora quàm proportio fert, caeteris paribus, quia hae omnes capacitates exiguae sunt, ideòque habent tunicae, corporaque circumposita. Id est earum capacitatum superficies magnam proportionem <habet>Ga naar voetnootc) ad ipsas capacitates, eo modo quo saepiùs diximusGa naar voetnoot2) superficies magnorum globorum minorem proportionem habere ad eorum corporeitatem quàm parvorum superficies ad horum corporeitatem. Concoquunt igitur pueri alimentum suum meliùs quàm pro ratione caloris; id est tantus calor in membris majorum et adultorum hominumGa naar voetnootd) non tam benè cibum coquere posset.

[11 november 1620]

T'Utrecht, den 11en Novemb.

Cardanus, in Commentarijs in Ptolemaeo de Astr. judic., cap. 4, textu 29Ga naar voetnoot3), dicit: ‘Luna Sole potentior est in nocte, quia lucere solet in nocte. Quamvis igitur Luna sit sub Terrâ nocte, sicut et Sol, attamen Luna plus poterit quàm Sol, quia Lunae non repugnat lucere de nocte, sicut Soli’Ga naar voetnootf).

Addo simile: Quaedam mulieres se meliùs calefaciunt hypocaustis (stoven Belgae Ga naar voetnoote)

[pagina 137]
[p. 137]

Ga naar margenoot+ vocant) parvulis sub veste positis, aliae verò potiùs igni assident prout consuetae sunt. Sic viris muliebris vestitus, et mulieribus virilis, friget. Id fit quia calor diverso loco excipitur et arcetur: consuetudine enim hoc loco prohibitus, calor non nocet; nocet verò hoc locoGa naar voetnoota), non solito exceptus et solito prohibitus. Sic Solis qualitas, in Terrâ relictâ de die, ob similitudinem excitatur, noctu verò ob absentiam Solis supprimitur; tumque potentior est vis Lunae, quia praeter Lunae corpus, etiam multae Ga naar margenoot+nocturnae qualitates, solitae noctu unâ cum Lunâ agere, excitant eas vires, quas cum Lunâ solebant exercere, eo modo quo dicitur camelus saltum discere. Calefit enim pavimentum ita, ut necesse sit camelum vicissim pedes tollere; interim autem tympani sonus editur; camelus verò, diu hoc pacto assuefactus saltare, etiam postea solo tympano audito, saltat pavimento non calido existente. Sic uno homine viso duorum, quos unâ solemus videre, etiam alter in memoriam incidit.

Qualitates igitur nocturnae, ut sunt stellarum lux, vapor nocturnus etc., impingunt rebus terrestribus, quibus reliquiae Lunae ut et Solis inhaerent. Excitant verò reliquias Lunae potiùs, quia ad hoc familiariùs se habent, cùm circa Lunae reliquias nonnihil etiam suae naturae conjunctum reperiant, cum quo aliàs Lunae vis conjunctim res terrenas afficiebat.

Oportet autem credere noctu semper corpuscula quaedam volitare in aere, quae de die non volitant; cùmque volitent ratione absentiae solaris, non minus volitant non splendente quàm splendente Lunâ. Haec corpuscula conjunguntur cum radijs lunaribus penetrantque res terrenas. Cùm igitur Luna noctu non splendet, tum nihilominùs volitant haec corpuscula. Ac eo modo, quo diximus, penetrando res terrenas, excitant vires lunares, quibus nonnulla corpuscula talia adhae | rent, cum quibus Lunae radij, cùm noctu luceret Luna, rerum terrenarum poros ingrediunturGa naar voetnootb). Motis igitur hisce corpusculis fieri nequit quin et Lunae vires, ijsdem adjunctae, moveantur.

 

Ga naar margenoot+Saepiùs ventis agitatur ingens/pinus, inquit HoratiusGa naar voetnoot1), atque omninò experientiâ comprobatur fulmina potiùs summos montes ferire; unde non obscurè colligitur fulminum, ventorum nubiumque originem non procul abesse à Terrâ. Si enim procul abessent, parvam haberent rationem altitudo pinûs et montisGa naar voetnootc) ad distantiam eam, potiùsque ob reflectionem Terrae viciniora afficerentur; cùm verò propinquitas jam plus possit, necessariò nubes tam propè nos sunt, ut altitudo montis ad altitudinem nubium multum habeat momenti, sitque vel tertia, vel etiam secunda ejus pars. Sic illa quae igni admoventur, si longiùs ab eo absint, ob reflectionem calefaciunt magis aerem sibi proximumGa naar voetnootd), ita ut calidior sit eo qui igni propior est; quae verò prope ignem locantur, non possunt aerem sibi proximum per reflec-

[pagina 138]
[p. 138]

Ga naar margenoot+tionem ita calefacere quin is, qui igni est proximus, sit calidior remotiori. Loquor de aere qui est inter ignem et corpus, igni admotum.

 

Ga naar margenoot+Anno 1572 apparuit cometa absque caudâ in sidere Cassiopeae supra Saturnum ex observatione Tychonis BrahaeGa naar voetnoot1); reliqui cometae sunt infra Saturnum et supra Lunam juxta ejusdem sententiamGa naar voetnoot2). Ille immobilis fuit, nisi fortè <motus>Ga naar voetnoota) cum stellis octavi coeli motu diurno; hi verò etiam ab Occidente in Orientem secundùm signorum consequentiam moventur, non aliter ac planetae, etsi confusiùs.

Quid si igitur dicamus unum genus cometarum concressere ex defluxu, id est vaporibus, ut ita dicam, fixarum stellarum, alterum ex superfluitatibus ejectis a planetis? Unde fit ut non aliter ac planetae moveantur; confusiùs quidem, quia ex Ga naar margenoot+particulis omnium eorum constant. Hae autem particulae è stellis ejectae, manent eo motu, in quo fuerant cùm adhuc in planetis essent, eo modo quo lapides, in aerem emissi, dicuntur moveri motu Terrae.

De caudae carentiâ aliàsGa naar voetnoot3), si benè meminiGa naar voetnootc), locutus sum, cujus ratio cum octavâ sphaerâ quadrabat, Sole caudam à centro mundi perpetuò extendente, unde nobis, si sit in cometis octavi coeli, invisibilis est, vel fortassis nulla est.

Particulae quas dixi planetarum, sunt radij earum, qui praeter motum, quem habent conformem planetae, ex quo ejectae sunt, habent et motum emissionis qui est in omnes plagas. Cùm igitur eae particulae in coelis colliguntur, sibi mutuò occursando remittunt quidem nonnihil de hoc motu emissionis, quia hic plerumque unicuique planetae contrarius est; attamen non omninò perit, quia unius planetae emissio violentior est alîus emissione, ob vim corporis et propinquitatem corporis cometae colligendi. Per hanc variam vim plerumque cometae extra zodiacum eijciuntur. Motus autem particularum, quem habent ab ipso motu planetarum, non perit, quia omnium ferè idem est motus circa zodiacum secundùm signorum successionem.

Ga naar margenoot+Dicuntur igitur, si velis, solae fixae de se radiosGa naar voetnootd) emittere quia scintillant, ideòque ardent; a Sole verò et caeteris fixarum radios reflecti. Etsi enim Sol immobilis habeatur, non tamen scintillat. Hinc sequiturGa naar voetnoote) cometas octavi coeli, ex materiâ ardente collectosGa naar voetnootf), ardere; planetarum verò duntaxat radiosGa naar voetnootg) reflectere, utpote ex vaporibus planetarum non accensarum collectosGa naar voetnooth). Sed de his antè alibiGa naar voetnoot4) copiosiùs dixi.

[pagina 139]
[p. 139]
Ga naar margenoot+

Hoc autem adijciendum, si verum est quod hîc dico, planetas non minuiGa naar voetnoota) splendendo, non magis quàm speculum. Nec particularum eorum, quae eijciuntur, motus perit, non magis quàm vaporum terrestrium supra aerem ascendentium: quàm primum enim ad Terram redeunt, animadvertuntur nihil de motu suo perdidisse, cùm et inter ascendendum cum Terrâ moverentur. Nihil igitur aut motûs aut substantiae perit in mundoGa naar voetnoot1).

Nec absur | dum videatur particulas quasdem, à Terrâ et reliquis planetis (cum lumine, aut, si mavis, igneis radijs octavae sphaerae ad Solem reflexis, mixtas)Ga naar voetnootb), ascendere ad summum hoc coelum; in viâ verò sibi invicem conjungi atque ita cometam constituere. Etsi enim nubesGa naar voetnootc) aeri duntaxat innatant, sunt tamenGa naar voetnootd) Ga naar margenoot+nonnullae terreae particulae, quae cum tot radijs mixta sunt, ut etiam longè supra aerem ascendant antequam a radijs possint solvi atque ad Terram relabi, quod et reliquis planetis contingit. Collectus autem, cometa a radijs solaribus dissolvitur et unumquodque tendit ad suum locum: ignis ad coelum octavum, terra ad Terram, substantia planetarum ad planetas. Nec verendum est ne aliquando cometa propè Terram colligatur; non enim potest substantia aliorum corporum aerem nostrum penetrare, et, si penetraretGa naar voetnoote), a ventis discuteretur et in primas substantias solveretur; atque ita ad suum principium extemplò excussae, redirent.

Fortè etiam in vacuo inter planetas multa corpuscula planetarum perpetuò haesitant, quae eousque a calore ignis educta sunt. Ubi verò is ab ijs separatus est, remanent in vacuo, ubi nullam vim inveniunt quae ea moveat; ibi tam diu haesitant, donec, a diversis radijs agitata, ad proprium aerem perveniant, ubi vim tractionis planetae sentiunt.

 

Ga naar margenoot+Cardanus in Comment. in Ptol. de jud., cap. 9, Lib. 2, textu 54Ga naar voetnoot2), ubi de multiplicatione effectûs syderum, docet conjunctionem duorum planetarum plus posse quàm uterque separatim, idque multiplicatis viribus inter se, ut, si unus habeat tres vires, alter quatuorGa naar voetnootf), poterunt simul duodecim vires.

Ga naar margenoot+Hujus augmenti ratioGa naar voetnootg) ob conjunctionem exemplariter demonstratur in duabus candelis. Hae enim, siGa naar voetnooth) flamma flammae conjungatur, multò clariùs splendebunt quàm si à se invicem paulò sejungantur; atque etiam conjunctae, plus saevi obsorbent quàm separatim aequali tempore.

Quod antè alubiGa naar voetnoot3) demonstravi. Quâ demonstratione perlectâ, intelliges etiam ad aspectûs pertinere. Reflectitur enim ab oppositâ planetâ radius alterius, atque

[pagina 140]
[p. 140]

Ga naar margenoot+ ita sibi iterum conjungitur, eo modo quo candela clariùs ardet, si speculum ei opponatur, non alitèr ac antè alubiGa naar voetnoot1) probavi candelas non tremere suis flammis, inclusas loco à quo possit fieri radiorum reflectio ad eas.

 

Ga naar margenoot+Cardanus, ibidem, textu 63Ga naar voetnoot2), dicit, in omnibus congressibus Solis et Lunae, locum LunaeGa naar voetnoota) etc. observandum principaliter, deinde Solis, praeterquam in conjunctione.

Ratio haec videtur, quia tum Solis medietas, quae a Lunâ afficitur, ad nos conversa est, Lunae verò à nobis aversa, unde fit ut ea qualitas vel corpuscula, quae per radios solares à Lunâ deraduntur, versus aversam à nobis partem coeliGa naar voetnootb) projiciantur. Semper autem medietas Lunae et Solis se mutuò respiciuntGa naar voetnootc), verùm non semper omnia corpuscula, per radios directos à Lunâ et per reflexos à Sole derasa, ad nos diriguntur, sed interdum magis, interdum minus, pro remotione luminarium à punctis conjunctionis vel oppositionis.

 

Ga naar margenoot+Ibidem magnam vim tribuit in criticis, quando Luna 40 vel 45 gradibus à Sole abest, quia eodem die et octavam et nonam partem coeli perficit.

Hae autem partes constituunt in musicis tonum majorem et minorem. Quid autem possit talis divisio, etiam absque respectu reflectionum, docent consonantiae, unde vocum suavitas et divisio chordarum, de quibus abundè antèGa naar voetnoot3) diximus, ubiGa naar voetnoot4) etiam probavimus chordam non tactam moveri, motâ aliâ huic consonante. In distantiâ autem Lunae à Sole 40 vel 45 graduum, illustratur quidem, ut semper, Lunae dimidium, sed, quoad nos, duntaxat octava et nona pars.

 

Ga naar margenoot+In conjunctione hemisphaerium Lunae, à nobis aversum, illustraturGa naar voetnootd) ita ut Lunae vis à nobis videatur averti. Verùm a radijs Solis, quibus conjungitur, deorsum ad nos detruditur et vehitur.

 

Scripsi antèGa naar voetnoot5) ventum Orientalem fieri, si Sol aut coelum aerem calefaciat, atque Ga naar margenoot+ita auctus aer cum motu coeli ad Occidentem defluat. At Cardanus in textu 69Ga naar voetnoot6) dicit ventum fieri, eliso va | pore à regione frigidâ versus nos, unde sequeretur aerem a coelo frigefactum considere, atque ita exprimere vapores et halitûs in aere contentosGa naar voetnoote). Semper autem multi tales vapores in aere latitant, qui non sunt aer, sed terra aut aqua cum igni mixta. Hoc fortasse magis congruet cum venti Orientalis frigiditate; nihilominùs tamen habebit et praecedens speculatio suum usum.

[pagina 141]
[p. 141]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Ptolomaeus, textu 68Ga naar voetnoot1), dicit Lunam turbidis temporibus etiam apparereGa naar voetnoota) in eâ parte, in quâ non illustratur.

Ratio est quia tum radij Solis et coeli aerem vix penetrant, sed sursum reflectuntur Lunamque secundis radijs illustrant, quae tum ex obscuro loco, qualis tum Terra est, videtur.

 

IbidemGa naar voetnoot2) dicit Lunam ventos suae declinationis ciere.

Ga naar margenoot+Nam etsi LunaGa naar voetnootb) meridie nobis semper Australis est, non ideò semper movet ventos Australes. Si enim semper in aequinoctiali foret, vel uno in loco, non moveret ventos, quia Terra, et aer semel dispositus secundùm Lunae naturam, non ampliùs se extenderet aut contraheret. At si Luna inde versus Boream moveatur, jam etiam aer Borealis afficitur, quia antè et Australis et Borealis aequaliter afficiebantur et jam a Lunâ perpetuò Australi. Sic si Sol repentè à Capricorno ad Cancrum raperetur, afficeretur maximopere plaga Borealis, licet et Cancer nobis sit Australis; jam verò, cùm lentè progrediatur, pedetentim et insensibiliterGa naar voetnootc) disponit aerem secundùm suam naturam: ventus enim non fit, quia in hac parte aer calidior aut frigidior est, sed quia talis fit, idque repentè. Nam Sole existente in Capricorno, calet aer magis in Austro quàm in Septemtrione, nec tamen ideò spirat; verùm si SolGa naar voetnootd) subitò Cancrum ingrederetur, caleret et sic aer magis in Austro; sed partes quaedam Australiores, quae primò calebant, jam fiunt frigidiores, et quaedam Septemtrionaliores, quae primò frigebant, fiunt jam calidiores. Sive igitur motus aeris fiat ad aerem calefactum, sive ad frigefactum, fiet ventus aut Septemtrionalis aut Meridionalis.

 

Ga naar margenoot+Expertus sum hodiè ovum in bulliente aquâ diutissimè coctum molliusculum fuisse, quâ de re antèGa naar voetnoot3) exactè loquutusGa naar voetnoote) sum. Hîc addendum est ignem in aquâ multò celeriùs ascendere quàm in aereGa naar voetnootf) ob aquae cum igni majorem differentiam, eo modo quo lignum in argento vivo celeriùs ascendit quàm in aquâ.

[22 november 1620]

Den 22en Novemb., varende van RotterdamGa naar voetnoot4) na Utrecht.

Ga naar margenoot+Videbam ante Solis exortum, aere omni ferè vento experto existente, nubes subitò colligi in coelo et omnem stellarum aspectum nobis adimi; et, quod magis propositum meum probat, obscuratioGa naar voetnootg) coepit àGa naar voetnooth) plagâGa naar voetnooti) adversâ vento. Hoc probat

[pagina 142]
[p. 142]

Ga naar margenoot+ nubium materiam in aere sparsam fuisse, ideòque visui vix fuisse impedimento. At haec materia quadrante unius horae ad superficiem aeris ascendit, ubi necessariò omnis haec materia cogebatur, quae antè spargebatur inter superficiem aeris et Terram, quod est ingens locus; superficies verò exiguus et ferè planum duntaxat. Necesse autem erat ibi colligi, quia ulteriùsGa naar voetnoota) haec materia nequit ascendere ob gravitatem: supra aerem enim vel vacuum est, vel alia levissima substantia, differens ab aere sicut aer ab aquâ.

[26 november 1620]

Ga naar margenoot+In Scholâ Salernitanâ dicitur: ‘Fons, speculum, gramen, haec dant oculis relevamen’Ga naar voetnoot1).

Relevamen autem quod per speculum accidit, videtur esse <in oculo>Ga naar voetnootb), quia solemus res quaslibet ex certâ quâdam distantiâ optimè cernere, ideòque eam distantiam perpetuòGa naar voetnootc) quaerimus cùm aliquid cupimus aspicere. At cùm speculum plerumque uno in loco sit pensile, resque per id conspectas videamus ex majore distantiâ, fit ut oculos alio modo tum intendamus et constringamusGa naar voetnootd) quàm cùm immediatè res aspicimus. Nequientes enim solitam distantiam accipere, nitimur tamen accuratè aspicere ex quâvis distantiâ quam speculum suppeditat. Haec autem varietas contentionis in oculorum musculis jucunda est et eos reficit, non aliter quàm varietas motuum et sitûs in toto corporeGa naar voetnoote) animalia recreat, et alacriora magis sana reddit.

Fons verò est aqua frigida quae oculis admota, frigore exprimit omnia aliena, et constringendo firmat omnemque materiam inflammationum intrò pellit. Manè igitur excrementa per noctem collecta, moderato visûs actu excutienda è poris; vesperi verò pori dilatati diuturno motu, frigidâ oculi sunt constringendi.

Den 26en Novemb. |

 

Ga naar margenoot+SomnusGa naar voetnootg) meridianus fugiendus, uti habetur cap. 3, Scholae SalernitanaeGa naar voetnoot2), quia die excrementa tertiae regionis excutiuntur, noctu verò ea nutrimur, somno ejus omnem motum impediente. Cibus verò in ventriculo, et chylus in hepate, noctu et die concoquuntur: calor enim qui de dieGa naar voetnooth) musculorum motum producit, è cerebro potissimum proficiscitur. Quoniam autem à capite nonnihil spirituum etiam ad ven-

[pagina 143]
[p. 143]

Ga naar margenoot+triculum et hepar accedit de die, et nonnihil caloris interni ad exteriora, fit ut ubique excrementa de die commodiùs excutiantur; noctu verò concoctio etiam ventriculi et hepatis meliùs peragatur. Post prandium, id est statim à sumpto prandio, magis nocet somnus, quia ipse ventriculus sese circa cibum, constringendo calorem externum, attrahit, qui, si per motum continuum in musculis non retineatur, sponte suâ libenter sequitur trahentem ventriculum, atque ita membra calore privata, opplentur excrementis eijciendis.

Noctu quidem etiam vapores per somnum ad cerebrum perveniunt, verùm ij nullis excrementis sunt mixti, sicut sunt vapores diurni. His enim conjunguntur ea excrementa, quae per diem excutienda erant, sed jam hoc intempestivo somno ad interiora sunt retracta, suntque jam acria et arida, utpote antemeridianis horis ad excussionem praeparata. Et cerebrum quiescens facilè recipit omne ad quod ascendit, cùm vigilans sese contrahendo firmet et vapores arceat; et qui admittuntur, eos statim excutiat.

 

Ga naar margenoot+Perpensis omnibus, quae cap. 5, Scholae Salern.Ga naar voetnoot1) dicuntur, dico coenam majorem sumendam esse, quantum ad facilitatem concoctionis; quantum verò ad noxam attinet; quâ vapores caput afficerent, coena minor est sumenda. Ergo ubi nulla noxa timetur ex vaporibus cibi, sumatur coena magna; noxam verò diurna concoctio à capite arcet. Si autem vesperi necdum concoctus est cibus prandij, coenato parùm aut nihil.

 

Ga naar margenoot+Waerom roocket min op den heert by het vier dan midden in de keuken, als de schouwe door eenighe oorsaken niet wel en trect?

Omdat het by het vier warm is, also dat oock den roock, daer synde, warmder is; en daerom vliecht sy daer omhooghe door haer lichticheyt. Daerenteghen int midden van de keuken ist kouder, also dat den roock, syn warmte verliesende, leegher daelt. Sy kan oock door de schouwe beter wech. Oock so licht het vier omleeghe ende treckt daerom na sich de leeghste locht, dewelcke minst met roock gemengelt is, welcke, byt vier kommende, wort aldaer verdunt; endeGa naar voetnoota) meerder plaetse soeckende, stoot sy den roock, die van selfs omhooghe wechGa naar voetnootb) vliechtGa naar voetnootc), van het vier wech.

 

Ga naar margenoot+Scholae Salern., cap. 8Ga naar voetnoot2). - Frisca vina sunt levia quae spumam tenuem agunt inGa naar voetnootd) medio. Signum autem hoc est tenuitatis et caliditatis. In medio enim hujus parvae bullae est spiritus vini qui fundendo attenuatus vapor factus est; circumdatus verò aquositate vini, cùm statim perrumpat, indicat eam aquositatem esse minimè len-

[pagina 144]
[p. 144]

Ga naar margenoot+ tam. Fiunt autem hae bullae potissimum in medio vitri, quia ibi plus caloris est, cùm sit centrum et locus fusionis. Ast aqueum vinum magnas bullas erigitGa naar voetnoota) sicut aqua, in quâ bulla non est particula spiritûs, sed aeris interceptiGa naar voetnootb), quae bullae magnae sunt ob aquae lentorem et crassitiem intercepti aeris. Fugiunt verò ad margines vasis, pulsae à medio per motum qui ibi est maximus; diuturniores eas facit aquae tenacitas et lentor. Ex bono verò et forti vino emergunt bullae minores, etiam quia spiritus vini per minimas particulas, cùm aquae tenuis parvis particulis mixtus est. Hujus igitur spiritûs unica particula in vapores soluta, extendit circumdantem aqueam particulam cumque eâ superficiei ob levitatem innatat. Hae bullae exiguae, cùm tardè ascendant, etiam motu fusionis deorsum pulsae, descendunt, videnturque in vino atomi ascendentes et descendentes.

 

Ga naar margenoot+Substantia calida et humida dupliciter potest dici. Aut enim calorGa naar voetnootc) constatGa naar voetnootd) ex ipsis particulis humoris attenuatis, velut calidum et humidum primigeneum; vel particulae caloris diversae sunt à particulis humoris veluti <in>Ga naar voetnoote) aquâ fervidâ, ubi caloris particulae sunt ignisGa naar voetnootf), cum particulis aqueis mixtus.

 

Ga naar margenoot+Ferrum candens in loco undique clauso, non extinguitur, sed pedetentim suum calorem, quem conceperat, dimittit; candela verò et pruna suffocantur.

Ratio est quia ferrum non nutrit suum calorem sicut pruna et candela.

Cur autem in vase undique clauso, ignis nequit nutriri? An non etiam è candelâ pedetentim posset emitti? An pruna in vacuo magis suffocaretur quàm ferrum candens? Cur statim haec frigescit, cùm ferrum tam diu calescat in clausis locis?

Hujus causa videtur esse aer. Is enim est materia venti cùmque prunae immediatè incumbat, attenuatus dissilit; atque ita materiam ignis dissolvit, qui per se ob levitatem statim ascen | dit, nec materiae relictae incumbit. Unde fit, etiamsi in mille particulas dissolvatur, <ut> vix materiam tangeretGa naar voetnootg). Aerem verò diximusGa naar voetnoot1) ob gravitatem fortissimè omnibus rebus incumbere easqueGa naar voetnooth) violenter incubitus premere inque omnes poros sese fortiter insinuare, In loco igitur undique clauso aer calefactus quidem exit, sed non reditGa naar voetnooti); ideòque in eo loco deficiens, non potest fortiter omnibus poris incumbere, in quibus attenuatus, latera eorum percutiendo dissolveret.

Ga naar margenoot+In vacuo ergo candela non arderet. Ignis enim particulae tam tenues sunt per se, ut quidlibet transeant absque ejus solutione; aer verò mediae est consistentiae, ita ut non attenuatus vix poros magnos ingredi possit. At attenuatus eos ingreditur, minoresque aperit, eosque, in quibus erat dilatatus, disrumpit.

 

Ga naar margenoot+Multum refert an cibi, aut medicamenta composita, exactè aut minus exactè

[pagina 145]
[p. 145]

Ga naar margenoot+ sint mixta. Sic butyrum et panis (quod vocamus boteram) alium gustum etc. edit quàm si haec intus et in cute forent mixta. Sic etiam cerevisia, post panem commestum sumpta, meliùs sitim restinguit quàm si per minima fuisset pani mixta. Tum enim terrae et aquae particulae sibi invicem tam tenaciter fuissent conjunctae, ut aqueae vix potuissent separariGa naar voetnoota) ad tollendam sitim ascendendo ad stomachum; cibus verò jam compactus est sibi mutuò totumque cum paucâ aquâ potest comprehendere, cùm multa aqua per omnia vix ei potuisset misceri.

Sic etiam differunt medicamenta a nobis composita ab ijs, quae a naturâ elaborata sunt, sicut antè alubiGa naar voetnoot1) diximus. Sic hîc Scholae SalernitanaeGa naar voetnootb) commentator cap. 13Ga naar voetnoot2) dicit caepe sitim exitare, sed acetum, ei mixtum, eam tollere; quod non fieret, si medicamentum aliquod simplex in se omnes partes qualitatum caepae et aceti contineretGa naar voetnootc), sed tum etiam adversus reliquos morbos foret minus efficax. Quae igitur ita mixta sunt, ut unum homogeneum efficiant quoad nos, ea constituunt unum simplex simplicemque naturam, ita ut jam non sint calidum et frigidum, sed ejus temperamenti effectum edit, quod est medium; id est, si mixta sint aequis gradibus calida et frigida, fit compositum homogeneum, simplex, temperatum.

 

Ga naar margenoot+Als de pot siedt, soo en bobbelt se maer ordinaris aen één syde. De reden is omdat die plecke alderheets is. Nu daertGa naar voetnootd) alderheetst is, daer wort meest water in damp verandert; dien damp opgaende, is tgene dat bobbelt. Maer dewyle dat het alom heet is, waerom en kommender de heele pot over gheen bobbelsGa naar voetnoote)? Om dieswille dat al de hitte na de heetste plaetse treckt, omdat die plaetse alderledichst is, doordien datter vandaer meest dampen na boven gaen. Daerom de hitte, ofte oock de dampen, noch ontrent den bodem wesende, gaen gemackelick door haer lichticheyt na de ledighe plaetse om die te vullen; daer kommende ende de hitte verdobbelt synde, vlieghense terstondt opwaerts. Dat dese dampen altyt aen de kanten kommen, is omdat het water daer alderheetst is, doordien dat de substantie, daer de pot afgemaeckt is, heeter kan worden dan water. Oock so moet al het vier van onder aen den boom kommende, te kantewaert uyt vlieghen, also dat de hitte daer verdobbelt wort. Het vleesch helpter oock veel toe, dat in de pot is, dat de dampen in de midden niet opkommen en konnen, omdat het daer licht; ende maeckt oock dat de dampen dickwils opkommen niet juyst daert alderheetst is, maer daert seer heet is ende plaetse gemaeckt heeft, ollâ columnari existenteGa naar voetnootf).

 

Ga naar margenoot+Aer non motus putrescit, quia vapores et exiguae particulae halituum uni eidem particulae aeris diu adhaerent, unde fit ut aqua, terra, aer et ignis sibi mutuò con-

[pagina 146]
[p. 146]

Ga naar margenoot+jungantur. Ex his autem diu junctis fiunt corpuscula composita, igni reliqua elementa inter se miscente et fermentante, non aliter ac vermes et pulices et muscae in locis putridis creanturGa naar voetnoot1). Motus verò haec elementa separat, ita ut fermentari, conjungi, et per minima misceri nequeant, particulis perpetuò novis alijs convenientibus et non eo modo quo antè, a novis socijs affectis ob variam dislocationem. Unde fit ut jam tale mixtum fieret, antè verò ex priori dispositione aliud; interrumpiturque actio antequàm perfecta est. Nihil igitur potest creari in aere moto; ergo motus aeremGa naar voetnoota) conservat à putredine. Ergo apertâ Orientali fenestrâ domûs, ingreditur eâGa naar voetnootb) magis motus, cùm ingrediendo debeat moveri contra motum Terrae et aeris diurnum; Septemtrionalis fenestra etiam recipit purum, quia eo loco propè domum semper frigidissimusGa naar voetnootc) est.

Ga naar margenoot+SiGa naar voetnootd) quis | autem existimet nunquam aerem omninò quiescere exiguumque quemvis motum sufficere ad arcendam et praeveniendam putredinem aeris, is fallitur. Nam parvae particulae aeris, ignis, aquae, terrae connexae, hoc levi motu non separantur, sed indisjunctae et cohaerentes simul moventur, ita ut compositum ex quatuor his particulis elementorum una sit particula moti aeris, eo modo quo fumus exiguo flatu non disijcitur, sed visibiliter unitus, leniter unâ cum aere, non separatus, movetur.

 

Ga naar margenoot+Analysis oratorum videtur potissimum consistere in definitionibus et divisionibus, sed ita ut definitiones etiam saepe constent ex multis partibus, et divisio tota sit una tantùm definitio. Quae autem particulae interseruntur: qui, nam, in, ut, etc. significant terminos logicos, ita ut quiGa naar voetnoote) possit haberi pro subjecto, nam causâ, in objecto, ut similitudine etc., ita ut nihil aliud sint quàm notae logicae. Ac si diceremus pro veritas in verbisGa naar voetnootf) servanda est: veritas servanda est in objecto suo verbis; pro poculum factum est ex auro: poculi materia est aurum.

 

Ga naar margenoot+Cap. 16. Scholae Sal.Ga naar voetnoot2) dicit commentator senibus multum, pueris nihil vini dandum quia hi humidi sunt et calidi.

Crediderim autem humorem eorum, facilè in calorem convertibilemGa naar voetnootg), requirere hanc viniGa naar voetnooth) abstinentiam. DiximusGa naar voetnoot3) enim eos esse temperatos respectu caloris et frigoris, at humor eorum videtur ab humore feminarum differre, quòd hicGa naar voetnooti) non sit tam sincerus, sed pluribus alienitatibus mixtus. Aliàs enim mulieres ob humores et frigus diutiùs viverent viris, quòd, cùm non fiat, mulierum humor primigenius non constat tanto spiritu; id est ex eo nequit tantus calor excitari aequali portione, cum humore puerorum totaliter accessâ.

[pagina 147]
[p. 147]
Ga naar margenoot+

Longè aliter tamen feminae sunt humidae quàm senes. Senum enim humiditas est excrementia in vasis; feminarum verò impurior in partibus solidis.

 

Ga naar margenoot+Ad cap. 19Ga naar voetnoot1). - Hyeme pori corporis et meatûs ventresque calidissimi sunt, quia parùm evaporat; verùm partes solidae etiam parum resolvuntur in calorem. Ejusdem igitur quantitatis diaeta hieme pingues redderet; sunt ergo tum ventres calidi respectu solidarum partium. Aestate verò solidae calidae sunt respectu ventrium, quia calor, ut a solidis in ventres concessit, per poros statim avolat. A calore autem solidarum partium omnes facultates exercentur, Hyeme ergo utere calidis, ut alacrior fias, educto calore solido per calefacientia; abstine ab humidis: sat enim humoris retinetur intus ob expirationis incommoditatem. An verò plus edendum sit quàm aestate, in medio relinquatur; rariùs autem et plus unâ mensâ concedatur ob tarditatem concoctionis in tertiâ regione.

 

Ga naar margenoot+Comment. ad Cap. 27Ga naar voetnoot2) dicitur elixatio in multâ aquâGa naar voetnoota) imbecillior. Quod intelligendum est quando res, quae elixatur, suâ naturâ fit calidior ipsâ aquâ. Tum enim multa aqua absorbet ejus calorem et suâ mixturâ copiosâ frigefacit. At cùm res elixanda frigidior est ipsâ aquâ, quò plus est aquae, eò citiùs calefit. Sic lapis in aquam multam immissus, citiùs calefiat quàm in paucâ. Sed ubi jam calorem aquae attigit, si aqua pergat bullire, videtur in aquâ paucâ majorem calorem nacturus.

 

Ga naar margenoot+Salsae, Graecis ἐμβάμματα, quales etiam sunt sal, sinapi, acetum etc., non ad corrigendas duntaxat qualitates cibi adhibentur. Correctiones enim hae poterant in praeparatione ciborum admisceri, sed potiùs hae serviunt gustui. Nudae enim occurrentes palato et linguae, instrumenta gustoria aperiunt suâ attenuante qualitate, excitantque ea ob excessum quem habent salsae caloris ante frigorisGa naar voetnootb). Gustus igitur, apertus et se movens, aptus fit recipiendis etiam particulis cibi mansi, qui solus et per se mansus, gustum lateret ob obscuritatem essentiae. Sic butyrum pani additur, quia sola panis particula non satis jucundè ingreditur poros palati. Hasce salsas ad excitandum gustum et accercendos spiritûs ad palatum adhiberi, poterit colligi ex eo quòd in defectu sinapi carnem salsam dictam edimus per acetum, quod sinapi et qualitate contrarium.

 

Ga naar margenoot+Ad Cap. 29Ga naar voetnoot3) commentator enumerat multas aves, quae mortuae debeant antequàm edantur, per diem suspendi idque ut earum caro friabilis fiat, quae antè erat dura minusque mollis.

[pagina 148]
[p. 148]
Ga naar margenoot+

Ratio est, quia calor in earum corpore per illum diem exeunsGa naar voetnoota), crassas particulas carnis secat, in minimaque divideret fieretque putredo et inde vermes, si diutiùs hoc pacto suspenderentur.

At cur viventibus ijs hoc non contigit, cùm longè major calor singulis momentis Ga naar margenoot+ab interioribus per cutem et carnem foras transierit? | Quia tum omnes avium particulae plenae sunt spiritu animali, quo mediante punctionem caloris et vaporum exeuntium sentiunt, eosque à se pellunt semet contrahendo, ita ut calor et halitus non per ipsas particulas, sed per poros transeant. Particulae verò, spiritu hoc fortiter compactae, non dissolvuntur et duriores permanent et aptaeGa naar voetnootb) ad suas actiones exercendasGa naar voetnootc).

 

Ga naar margenoot+Nadien dat het gesmolten roet, inde assche vallende, wel brandt, sonder ander steunsel van lement, gelyck voorenGa naar voetnoot1) met de reden daervan geseyt is, ende nadien dat het snuyten van de keersen een groot gebreck is - omdat te weeren sal men in een deel gesmolten roet, wel heet, de keersen afsoppenGa naar voetnootd), datselvighe roet eerst met assche wel gemeynght hebbende. Want also sal de asscheGa naar voetnoote) met het roet in de lementen trecken ende maken, datter veel roet sal konnen door de vlamme verslonden worden met weynich cattoen of lement; want de assche sal oock helpen de vlamme vermeerderen, wesende in stede van cattoen. Maer dewyle de assche licht is, sal se sonder neuse te maken verdwynen, also dat men soveel te minder neusen hebben sal, welcke kleyne neuse door de groote vlamme lichtelick sal verwaejet worden ende sonder snuyten; ende meughelick watter meer goets van kommen sal int benemen van het daveren der vlamme ende grootte des lichts. Alsmen dan na het afsoppen suyver roet gebruyckt, so sal dese assche, in de lementen maer synde, meugelick de keersen niet over <en>Ga naar voetnootf) doen loopen, gelyck andersins de vuylicheyt in het roet doet. Kont oock assche nemen, die lichter is dan roet, sooser is.

 

Ga naar margenoot+Pisa flatulentum spiritum dicuntur parere, cùm nec cortex per se, nec interior, quasi caro sola sumpta, id faciunt.

Ratio est, quia cùm medulla eorum sumitur, quae laxativa est, tum spiritus aut flatus tenuis ex eâ emergens, nullo negotio per poros corporisGa naar voetnootg) et intestinorumGa naar voetnooth) laxos foràs evolat. At cùm cortex pisorum unâ manditur, astrictoriâ suâ vi poros eos coarctat, ita ut is flatus eos nequeat pertransire ideòque in intestinis retinetur.

 

Ga naar margenoot+Al begiet ghy de steenen soseer met water alst moghelick is, so en sullense so glat niet syn, gelyck alse besneuwt syn ende de sneuw doydt, omdat men het water

[pagina 149]
[p. 149]

Ga naar margenoot+ daer so dick niet oplegghen en kan, ende ten steunt niet teghen. Daerom is een klompken ys noch glatter daer op int gaen. Maer alst niet en doyt, so sackt de sneuw in, doort optrappen, sonder natticheyt te maken.

Merckt in alle dynghen hoeveel verscheyden saken uyt weynige lichamen met weynich veranderinghe kommen, gelyck hier door water ende koude, ys, snee, water, glat etc. So gaet het oock toe binnen in ons lichamen int causeren van sieckten etc.Ga naar voetnoot1).

 

Ga naar margenoot+Loquutus sum in praecedente paginâ, quae est fol. 152, bGa naar voetnoot2), de salsisGa naar voetnoota): eas potissimum adhiberi ad excitandum gustum. His adde ideò pueros expetere vel nullum vel paucum sinapi, quia caro illorum mollis nullo negotio irritatur. Sic quibus est sensus obtusior, ij pleno ore sumunt sinapi antequàm gustui excitando sufficiat.

 

Ga naar margenoot+Friget corpus aliquod pro densitate et raritate magis et minus; sic etiam calefactum eâdem ratione calet. Sic hyberno tempore lignum parùm friget, lapis magis, aurum maximè si sit laeveGa naar voetnootb); cùm enim asperum et coelatum est, pauciores ejus particulae manum applicatam tangunt. Pro multitudine enim tangentium particularum eandemGa naar voetnootc) portionem applicatae manûs, fit sensus frigoris vel caloris. Non jam loquor de ijs materijs quae ipsos poros cutis ingrediuntur, qualis est aqua.

Hinc patet cur marmor laevigatum tam sit frigidum hyeme, et. ferrum candens tam calidum.

[6 december 1620]

Ga naar margenoot+Antonius AemiliusGa naar voetnoot3), rector scholae Ultrajectinensis, vraeghdeGa naar voetnootd) my desen 6en DecemberGa naar voetnoote), alserGa naar voetnootf) eenen syden draet ware so lanck als eenen toren, ende datter duysent pont gewichte onderaen hinghe, ende dat den draet allom even sterck ware, waer hy breken soudeGa naar voetnoot4)?

Ick antwoordde: ‘Boven, omdat daer het gewicht van den draet meer op kompt.’ ‘Maer’, seyde hy, ‘imagineert datse boven soveel stercker ware als dat bedraecht, ende so voorts, naer advenant.’ Ick seyde: ‘Sy en soude niet breken, maer dien draet soude soveel gewichts verdraghen’.

Maer niemant en is meer machtich dat te proeven dan eenen stock overeynde int water te setten, want desen soude oock blyven staen, indien se eens recht stonde, ende het water, noch de locht, niet en beweechde. Ejusmodi sunt aeterna super punctis motaGa naar voetnoot5).

[pagina 150]
[p. 150]
Ga naar margenoot+

[11 december 1620]

Ga naar margenoot+Abraham Melis, desGa naar voetnoota) voorschrevens broederGa naar voetnoot1), wilde wedden, dat hy, met syn voeten in een schale staende, ende syn handen aen den balck houdende tusschen het huysken ende het yser, daer de schale aenhanckt, dat hy also vyftich pont gewichtsGa naar voetnootb) meer opweghen soude dan hy swaer weechtGa naar voetnoot2).

Dat kan geschieden alsmen niet met de handen den balck nederwaerts trecken wilt, maer daerteghen doudt, want dan is in de schale, daer u voeten in staen, vooreerst soveel gewichts als ghy swaer weecht, ende daerenboven noch soveel meer als ghy met stooten teghen den balck kryght, twelck noch meerGa naar voetnootc) is dan ghy swaer weecht. Waeruyt het schynet dat ghy meer als eens so veel ophalen soudt als ghy weecht, waert sake dat ghy door dat douwen de schale, daer u voeten in syn, niet wat naer opwaers en drucket. Maer dewyle dat den arm van het huysken tot u handen korter is | dan den arm of steel van het huysken tot de ooghe, daer u schale aenhanckt, so kompter meer gewichts door dat douwen op de schale, daer u voeten syn, dan teghen de plaetse, daer u handen syn, na proportie van de lenghden der armen, gelyck Stevyn bewyst in syn WeechkonstGa naar voetnoot3). Daerom, indien men met de handen recht onder het huysken doude, men soude deGa naar voetnootd) heele kracht van het douwen te baet kryghen. Ende waert dat men aen d'ander syde van het huysken doude, so soude men noch meer te baet kryghen; ja waert dat men teghen de plaetse douwde, daer den rinck van de andere schale aenhanckt, so soude op de schale, daer u voeten in staen, kommen vooreerst het gewichte van u lichaem ende daer dobbel het gewelt van u douwen.

Ga naar margenoot+Hierdoor mach men een instrument maken om met weynichGa naar voetnoote) gewicht van menschen veel groote dynghen op te halen, te verlegghen. etc.

AlsGa naar voetnootf) men tusschen twee mueren staet ende die van malkanderen wilt douwen, teghen d'een met syn rugge ende teghen d'ander met syn handen steunende, so kompter teghen beyde de mueren evenveel gewelts. Waert dan dat de mueren instrumenten waren, die int water vlooten ende lichtelyck vaneen gaen konden, ende datter touwen aen waren, dewelcke vastgemaeckt syn aen yet, dat men voorttrecken wil, of aen cattrollen of schalen etc., so sal men bevinden, dat een manGa naar voetnootg) doen sal konnen veel meer als andersins, maer t'sal terstont gedaen syn.

[pagina 151]
[p. 151]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+By t'voorgaendeGa naar voetnoot1) mach men voeghen, dat den loop van den hemel also gemaeckt is gelyck ick seyde van den draet ende den stock, want die is allom gelyck-vormich ende den assche en heeft geen dickte, daerom drayt sy eeuwich, gelyck ick vooren ergensGa naar voetnoot2) verklaert hebbe, alsoock van de kracht van steunen. Maer gelyck wy het eerste niet nadoen en konnen, so heeft het ander oock syn incommoditeyt. Want neempt dat ghy tusschen die twee schepen stondt ende doudet, ende dat ghy eenen stock in deen handt ende in dander hadt om de schepen te verder van u te konnen steken, of datter twee mansrugghe teghen malkanderGa naar voetnoota) stonden ende staken, so het een schip alleen voort gaet, so sal het noch eens so rasch voortgaen als ofse beyde tsamen weken.

 

Ga naar margenoot+LansbergheGa naar voetnoot3) heeft het gebruyck van den quadrant ano 1620, soveel als tot nochtoe gevonden is, in een kleyn boeckxkenGa naar voetnoot4) vervaet, maer daer en staet niet in hoe men daerdoor sal konnen vinden de middachlinie, want de praeparatie, die hy maect int 11 gebruyckGa naar voetnoot5), en krycht niet veel hulpe van den quadrant, maer bestaet alleen genoechsaem.

Daerom, om sonder praeparatie te doen, die alleen bestaen mach, so laet u perpendikel hanghen tot op de aerde toe, recht op een punt dat daer in plano gestelt is, maer maeck aen het lootken des perpendikels een dweershoudtken of stockxken, rechthoeckich teghen het perpendikel ende waterpas ligghende. Nu van het lootken totGa naar voetnootb) den boort van het quadrantken, stelt een styf

illustratie
Fig. 8.


stockxken in stede van eenen draet, ende maeckt aen het opperste daervan oock een dweershoutken, dat teghen den boort van den quadrant schuyft; dat sal maken dat het ondersteGa naar voetnootc) dweershoudtken sal blyven gelyck den quadrant. Aldus:
abc is het quadrantken,
d het lootken, wilt gy,
dg het dweershoutken, dat op denGa naar voetnootd) boort schuyft,
dh het styf houdtken,
ef het onderste dweershoudtken,
h het puntken in plano.
[pagina 152]
[p. 152]
Ga naar margenoot+

Als men dan de hooghte van de Sonne ofte sterren int Oosten eens, ende eens int Westen neempt, even hooghe synde, so sal dat dweershoutken ef de verscheyden gewesten in plano tooghen, ende h sal het centrum syn van de cirkel, wiensGa naar voetnoota) circumferentie tusschen de twee gewesten in tween moet gedeelt worden. Aldus sal men oock in een ooghenblick, de hooghte van twee sterren nemende, de middachlinie vinden, als men de globe op syn tyt stelt, ende daeruyt weet hoe die sterren geleghen syn.

 

Ga naar margenoot+Galenus, Περὶ κατακλίσεως ἐκ τῆς μαθηυατικῆς ἐπιστήμης, 474, 8Ga naar voetnoot1): πρὸ παντὸς δέον σκοπεῖν τὴν ☾ κινουμένην κατὰ πρόθεσιν καὶ ἀφαίρεσιν τοῖς ἀρι,θμοῖς, οὐ τοῖς φωσὶν, ὥς τινες πεπλάνηται.

Cùm in haec primùm inciderem quid essent οἱ ἀριθμοί, non intelligebam, cùm semel duntaxat cursum astronomiaeGa naar voetnootb) accuratèGa naar voetnootc) legerim, ratus repetitum tempus non redimere. Cùm hunc locum aliquoties accuratè inspexissem, accessi ad bibliothecam Ultrajectinensem ibique Latinam versionemGa naar voetnoot2) super hac re consului; cùm-que necdum quid vellent οἱ ἀριθμοί caperem, integrum hunc tractatum percurri, visumque mihi est significareGa naar voetnootd) celerem et tardum motum Lunae. Quod aliquot diebus post Cardanus mihi confirmavit in Comm. in Ptol.Ga naar voetnoote) de Jud., Lib. 3, Capite 3, textu 9Ga naar voetnoot3), sic dicens: Robur planetarum per se sumptum est, quòd sint numero aucti, id est veloces; nam cùm planeta est velox, vocata aequatio medio motui additur; ideò tunc planeta auctus numero dicitur, diminutus, cùm aufertur |Ga naar voetnoot4).

 

Ga naar margenoot+Hic dies estGa naar voetnootg) undecimus Decembris, primus verò secundùm stylum veterem, id est Julianum; nos autem Gregoriano utimur et semper in hoc libro usi sumus ac in posterum utemur. Hoc die dimittar à conrectoratu scholae Ultrajectinensis ultimamque praelectionem post semihoram explicabo; hoc die, horâ decimâ antemeridianâ, accepi pecuniam a PollioneGa naar voetnoot5), quae mihi debebatur ob praestitum munus; debebatur autem quotannis 550 gl. Hoc die ago primum diem anni trigesimi secundiGa naar voetnoot6): natus enim sum heri horâ decimâ vespertinâ hujus mensis anno 1588Ga naar voetnoot7).

Cras igitur, si Deo placet, quod tamen ob auram adversam non videtur futurum,

[pagina 153]
[p. 153]

Ga naar margenoot+ proficiscar cum totâ familiâGa naar voetnoot1) Roterodamum, subsidio futurus fratri meo Jacobo Beeckman, rectori scholae ibidem nuperrimè creatoGa naar voetnoot2), idque absque stipendio publico: convenit enim inter nos utGa naar voetnoota) cuique nostrûm dimidium et stipendij rectoris et reliqui lucri cederet. Jamque Dei gratiâ contigit quod antè multos annos speravimus futurum et de re tamquam certò futura consilia contulimus. Faxit Deus ut in ejus honorem nostrumque bonum cedat.

IckGa naar voetnoot3) was aengenomen tot conrector den 17/27 Novemb. ende hebbe, door requeste versoeckende, ontfanghen totten 17/27 Decembris, nietteghenstaende dat myn lessen ophielden den 1/11 December.

 

Ga naar margenoot+Ist dat men sneeuwGa naar voetnoot4), die gansch niet en wrynght, in een blase doet met een wydt gadt, sonder die soveel moghelick is te douwen, ende so men dan de blase wel dicht knoopt, men sal bevinden, dat de blase niet en sal konnen pladtGa naar voetnootb) gedouwen worden so langhe de snee, die daerin is, noch niet ontdoydtGa naar voetnootc) en is; maer so haest alse ontdoydt ende warm wort, so sal men se lichtelick pladt douwen, twelck een teeken is, datter met de sneeuw gheen lucht of windt gemeynght is, want die en souder doort doyen niet uytgaen, de blase gesloten synde.

Daerom moet men weten, dat de sneeuw een ander dispositie van deelkens heeft alst sneeuw is, dan alst water is, ende de deelken hebben een ander fatsoen, also datse malkanderen wel raken, maer daer blyven tusschen tween al meer ledighe gaetkens dan int water syn, twelck toegaet gelyck int quicksilver ende argentum sublimatum, als oock gelyck het is met gegoten silver ende tgene door sterck water gescheyden ende seer licht gemaeckt is, ende eenen grooten hoop geworden. De quibus antèGa naar voetnoot5).

 

Ga naar margenoot+Schola Salernitana, cap. 39Ga naar voetnoot6), dicit cruda pyra esse venenum, id est, ait commentator, nocent humanae naturae; nam, inquit, extra hoc quod sanguinem seroso atque ebulliente replent succo, inflationes et colicos cruciatus excitant, phlegmata et scabiem generant.

Ratio autem eadem quae vinum, cerevisiam, citer recentia ad ebulliendum exci-

[pagina 154]
[p. 154]

Ga naar margenoot+tant. Cruda enim haec constant homogeneis, id est homogeneorum particulis crassioribus, quae, dum attenuantur, per insitum calorem cupiuntGa naar voetnoota) majorem locum eijciuntque tenues quosdam vapores qui erant in medio particularum. Sed hi vapores calore majus spacium quaerentes, extendunt eam particulam, quae nec satis secta etGa naar voetnootb) tenax quodammodo est, fitque flatus dupliciter: primò ipsis particulis extensis in locoGa naar voetnootc) angusto existentibus, unde fit ut membranae ejus loci disjunctae, nimiùm doleant; secundò is vapor supervacuus, extra particulas emergens, manet tamen in corporis meatibus eosque ampliando laedit.

[13 december 1620]

Ga naar margenoot+Den 13en Decemb. t'Amersfoort.

Een kercke moet inde mueren de glaesveynsters veel dicker hebben dan een huys om even wel te sien; want de mueren van een kerckeGa naar voetnootd) hebben een kleynder proportie tot de capaciteyt van de kercke dan de mueren van een huys tot de capaciteyt van het huys, om dieswille dat in solidis de proportie van de superficie gequadreert is tot de capaciteyt. Ende men moet weten dat het licht door de vensters inkompt gelyckt water door buysen; daerom, hoe grooter back, hoe grooter buysen daertoe van node syn om in gelycke tyt vol te syn, in welcken tyt eenen kleyner back vol loopt.

 

Ga naar margenoot+Den Amersfortschen toren schyndt van buyten de stadt gesien synde, een onfatsoenlicker proportie te hebben dan alsmer naderby is, want het werck dat op het steenwerck gemaeckt is, schyndt van buyten de stadt soGa naar voetnoote) kleyn te syn, dat het gheen bescheet en is, maer als mer nader by is, so en heeft niet alleene dit opperste werck, maar oock deGa naar voetnootf) bysondere stucken des steenwerckx een beter ooghe.

De reden is, myns bedunckens, omdat een dynck, uyt verscheyden plaetsen gesien synde, verscheyden hoecken des gesichts in d'ooghe maken. Nu so achte ick dat het fray is dat al de deelen eens pylaers door gelycke hoecken gesien worden van d'ooghe nederwaerts; so sal dan de pylaer hoe leegher hoe dicker moeten syn, want de gelyckheyt geeft vermaeck, gelyck voorenGa naar voetnoot1) dicwils bewesen is. De ooghe en kan niet mercken dan de hoecken, ende niet de lenghde of breete. Nu dewyle de reden leert, dat het opperste kleynst moet syn, so ist best dat het also verkleynet gelyck of onse ooghe effen so hoogh stondt als den top van den toren, ende also na beneden saghen met gelycke hoecken; so sal den toren lanckx so dicker syn. Maer als men naby staet, so sal het verschil van dickte veel grooter syn. Daerom den Amersfortsen toren boven van verde te kleyn synde, wort frayer van naby gesien, want dan worden de hoecken gelyck, die te vooren van onder teGa naar voetnootg) groot waren.

[pagina 155]
[p. 155]
Ga naar margenoot+

Tis wel also dat den toren van ons ooghe af opwaers | verdunnen moet, omdat de reden leert dat het dickste het dunsteGa naar voetnoota) behoort te draghen, maer nochtans om de vercleyninghe ordentelickst te maken, so en kander voor de ooghe gheen beter gelyckheyt gevonden worden, dan dat een toren, die na boven toe verdickende de ooghhoecken even groot maeckt, omgekeert wort, twelck de imaginatie genoegh bemercken kan, ende vindt daer een gelyckheyt in, te weten van een proportionele verminderinghe van de hoecken. Maer hieruyt volcht dat eenen toren van een seker distantie aldercierlickst schyndtGa naar voetnootb), te weten vandaer men de hoecken even groot hebben soude, waert dat den toren gekeert ware, Want als men verder gaet ende dat men den toren bedocht gekeert te syn, so soude het opperste te dick syn ende de bovenste ooghhoecken grooter als de onderste, want de proportie van de dickte teghen de distantie vermindert dan; jae so verde mocht mer af syn, den toren ware best ende frayst even dicke. Doch dit kan genoechsaemGa naar voetnootc) geometricè bewesen worden.

[15 december 1620]

Ga naar margenoot+DesenGa naar voetnoot1) 14en December snachs daerna ist sterck begonnen te doyen, also dat mentGa naar voetnootd) den 15en smorgens doort druppen van de daken merckte, daert den 14en nochtans den heelen dach noch vroosGa naar voetnoot2).

Ick moet ter gelegener tyt besien wat reden dat het was dat het, ontrent 8 daghen lanck te vooren gevrosen ende seer gesneut hebbende, nu juyst snachs begonnen heeft te doyen.

[pagina 156]
[p. 156]
Ga naar margenoot+

20 december 1620

Ga naar margenoot+DenGa naar voetnoot1) 20en December ben ick te Rotterdam met de woonstee gekommen Ga naar voetnoot2).

24 december 1620

Ga naar margenoot+Den 24en December te Rotterdam.

Elck weet, dat als men vleesch aent spidt braeydt, dattet best is, dat het vleesch na het vier toe drayt, dat is dat het opperste van het vleesch na het vier toekompt ende alst naest het vier is, omleeghe gaet, ende also van onder na de koude toe, totdat dat deelken wederom omhooghe kompt ende vandaer na het vier toe.

De reden is vooreerst, omdat het vier van nature omhooghe vliecht, want die deelkens des viers, die het vleesch raken, worden door de draey nederwaerts gedruckt ende blyven daerom te langer aen het vleesch hanghen; so oock de locht wort door den dray ontrent het vier, dat het vleesch byna raeckt, nederwaerts beweecht met vier met al datter in is. Waeruyt volcht dat het vier te langher ontrent hetGa naar voetnootb) vleesch blyft, dewyle het vleesch omleeghe is ende het vier omleeghe gedreven wort, ende het vier, dat geduerich uyt den heert vliecht, niettemin het vleesch en genaeckt, also dat het vier daer vele ende dicht opeen wort nedergehoudeGa naar voetnootc), alst van nature op begeert te vlieghen. Ende al wort het nederwaerts gedrayt, so en vliecht het niet gansch van onder deur, omdat het al na boven toestreckt; ja indient oock so seer nederwaerts gaet dat het onder deur kruypt tusschen de vloer ende het vleesch, so is het te beter, want dan wort die syde oock heet ende het vier, na boven toe willende, pranckt het vleesch van onder te stercker. DaerenteghenGa naar voetnootd), als het vleesch anders draejdt, so jaecht den dray het vier opwaerts, ende vliecht so veel te rasscher wech na boven toe, ende onder en kompt als gheen hitte.

Ten anderen, so wort het vleesch eer genoech als ment na het vier toe draeyet, omdattet veeltyts heel leeghe by de vloer licht, also dat de principaelste hitte aen het oppersteGa naar voetnoote) haemisphaerium kompt, waerom goet is dat den draej die contrarieert, om also de meeste hitte te doen vertraghen int opvlieghen. Daerom kant gebeuren, dat het spit so hooghe licht dat het beter ware (soveel dese reden aengaet) het vleesch averechs te drayen, want dan kompt de meeste hitte van onder

[pagina 157]
[p. 157]

Ga naar margenoot+ deur, ende men moet maken dat de meeste hitte meest door den draey gesteudt wert.

Cum his confer ea, quae de motu Terrae versus Orientem dicuntur; ea quoque, quae de applicatione et defluxu planetarum.

 

Ga naar margenoot+Men en kan niet loochenen of het onderste van water of locht wort meer geperst dan het opperste, omdat het meer op sich heeft, gelyck een sponse, die groot is: het onderste daervan, dat op de vloer licht, is dichter ineen gedronghen dan het opperste. Maer dat en kan in de locht niet veel maken omdat se in haer nature niet te veel gedronghen en kan worden, ende is niet bysonders swaer; nochtans moet men gelooven dat se alreede hierbeneden soveel gedronghen is alse door de bovenste locht gedronghen kan worden ende is daerom inderdaet omleeghe dichter ineen dan boven. Ende het kan oock altemets gebeuren, dat sommighe wolcken tusschen tween dryven, te weten lichter synde dan de onderste locht ende swaerder dan de bovenste; maer als dat gebeurt, so gaen se veel op ende neer met groote veranderinge, omdat de locht, in één distantie van de aerde, niet allom even dicht en is, ende op één plaetse verandert se lichtelick. Oock en kan een wolck niet langhe so dryven omdat se altyt swaerder wort, het vierGa naar voetnoota) geduerich uytvliegende; maer alse veel lichter is dan de locht, so dryft se langhen tyt int oppervlack van de lucht. Het water is so dicht, dat het schier niet meer gedronghen en kan worden; daerenboven en is het onderste niet diepe van het bovenste, also dat het eene niet veel meer last en lydt dan het andere. Daerom ist, als yet int water of locht begint te syncken, so syncket voorts tot de gront toe.

Hier moet men oock weten dat de lucht, al isse van de opperste locht gedronghen, dat se hier van ons wel noch meer gedronghen kan werden, want tot de eerste swaerte kompt nu oock onse kracht, die wy gebruycken tot de persinghe daervan. |

 

Ga naar margenoot+Scripsi antèGa naar voetnoot1) multa de corporum resultatione aut reflexione. Tenendum verò hactenus est esse quasdam atomos raras instar spongiae, quae compressae resiliant et iterùm dilatentur posseque eas atomos vel aequè exiguas aut minores esse solidis, suâque facilitate comprimendi quoslibet poros penetrare. Constare autemGa naar voetnootb) hae atomi videntur quidem solidis fibris, sed quomodo flecti possint fateor me non intelligere. Nihilominùs tamen nolo admittere rarefactionem peripateticam, quae hîc quidem est necessaria, sed nullo pacto animo comprehensibilis, ut neque atomus, solidis fibris constans, majorem et minorem locum vicissim occupatGa naar voetnootc). Hoc tamen fortassis aliàs per aliorum corporum conjunctionem intelligam, atque ita aeris et ignis levitas, raritas, tenuitas, velocitasque explicabitur.

[pagina 158]
[p. 158]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Als een pot, over t'vier hanghende, te seere siedt, also datse overloopt, so set mense af neffens het vier, also dat het vier haer slechts aen deen syde genaeckt ende blyft aen die syde siedende, ende men bevint datGa naar voetnoota) hetgene in de pot is, ruym alsoGa naar voetnootb) haest genoech is, alsof se hadde blyven over t'vier hanghen. Waeruyt blyckt, dat de kracht van t'vier op t'gene, dat in water gesoden wort, niet veel bysonders en vermach ende dat het water heeter, oft tenminsten also heet wort, alst naulickx siedt, dan oft sterck sode; want in den staenden podt en siedt het water aen den versten kant niet met allen, twelck voorenGa naar voetnoot1) noch klaerder geseydt is.

 

Ga naar margenoot+Die verstandt hebben van heertysers teghen de schouwen te setten, laten een ruyme plaetse achter het yser ende de schouwe open, waerin de hitte, spelende door een gaetken, dat boven ergens ontrent het opperste van het heertyser gemaeckt wort, uytvliecht. Want als het yser ronsomme teghen de schouwe dicht toe is, so en kan de hitte, die achter het yser is, tusschen het yser ende de schouwe nergens uyt; ende aldaer vermenichvuldigende ofte de locht of vochticheyt verdunnende, ende van plaetse doende vermeerderen, so berst het yser, gelyck eenGa naar voetnootc) glasen vlessche, die gestoptGa naar voetnootd) synde ende water in hebbende, ontstucken breeckt, na de broosheyt der substantien de breuke licht of niet licht gebeurende.

 

Ga naar margenoot+De vrouwen, die haer mueren alderwits ende fraeyst witten willen, die doen een vyngherhoet vol swartsels in den witselpot ende dan wittet alderbest ende witst. So doet men oock blausel int styfsel ende men bevindt metterdaet dat de kraghen, die blauw gesteven syn, witter ende frayer schynen dan die sonder blausel gesteven syn, twelck blyckt als mense byeen brenght. Also siet men oock dat in de sneuw yet swarts moet gemejnght syn, want hoe langher ende hoe dickwils men de handen daermede wast, het water daervan is altyt vuyl, twelck so met ander reghenwater niet en gebeurt.

Maer, soude ymandt moghen dyncken, hoe kan swart, in wit gedaen, het witsel witter maken? Ratio est, quia contraria juxta se posita, magis elucescunt. Nigredo autem ob paucitatem nullo modo apparet, sed tantùm albedinis decus extollit; unus enim duntaxat radius niger oculos penetrat, dum centum aut plures radij albi eos pungunt; quae proportio, cùm sit maxima, tanti majoris aestimatur albedo, nigerque hic radiusGa naar voetnoote) sufficit contrario repraesentando; ideò necesse est tantum eum esse ut non omninò visum lateat. Sic gigas, homuncioni appositus, major videtur; domus magna parvae.

Cur igitur, inquies, in medio pariete non fit macula nigra exigua? Quia cupimus album in seipso albiùs videri. Oculi autem acies nequit multa simul intueri; necesse

[pagina 159]
[p. 159]

Ga naar margenoot+ ergo erat vicissim tum maculam, tum album aspicere, quae vicissitudo potiùs facit ad differentiamGa naar voetnoota) magnitudinis quantitativae amplificandam. Verùm ubi simul eodemque temporis momento, haec proportio excessûs repraesentatur, tum ipsa essentia rei videtur augeri, ipsaque in seGa naar voetnootb) albedoGa naar voetnootc) magis alba fieri.

 

Ga naar margenoot+Quaerunt Anatomici an per easdem venas mesaraicas chylus ascendat ad jecur et sanguis à jecore descendat ad nutrimentum intestinorum, etc.

Verùm nonGa naar voetnootd) necesse est de hac re dubitare, cùm intestinorum partes vicissim et plena et vacua sunt chylo. Eo igitur tempore quo chylus in ijs est, exprimatur ejus utilis pars ad jecur. Post aliquot verò horas, ubi is chylus ad alias partes intestinorum recesserit, exprimitur sanguis a jecore in intestina vacua et nuda chylo; tum enim venae tunicarum earumGa naar voetnoote) non sunt compressae, sed nullo negotio dilatantur ab influente sanguine. Ubi autem haec pars intestinorum demiserit chylumGa naar voetnootf) ad alia intestina, haec eadem patiuntur quae superiora passa fuêre; atque ita tantum chyli simul descendit, quantum unâ vice confecit ventriculus. Dumque alius cibus in eo coquitur, fit in intestinis dicta vicissitudo.

 

Ga naar margenoot+Het grootboeck int Italiaens boeckhouden soude bequamelick den credit ende debet op één syde hebben, ende <men>Ga naar voetnootg) also de blaren altyt vol schryft kryghen, daer nu den teghenoverighen debet of credit dickwils heel of half leegh staet, aldus: (Boeckh. Stevyn, Grootboeck, fol. 10, 11 der Coopmans <boeckhoudingh>Ga naar voetnooth)Ga naar voetnoot1))Ga naar voetnooti).

Pieter de Witte

£ ß illustratie debet credit £ ß illustratie
360 8 0 0 <Ianuar.>Ga naar voetnootk) Per capitael verschy-
nende 20en Iunius 1600, fol. 3
1      
648 0 0 30 Meye per verschey-
den partyen verschy-
nende den 5en Iulius 1600
3      
      8 Iulius per casse opt ver-
schenen 20 Iunius 1600, fol. 4
4 360 8 0
      8 Iulius per casse opt ver-
schenen 5 Iulius 1600, fol. 4
4 200 0 0
_____ ___ ___ ___   ___ _____ ___ ___
1008 8     Somma Somma   560 8 0
      31 Decemb. per capitael fol. 2 hier gestelt by slote van desen   448 0 0
          ___ _____ ___ ___
        Somma   1008 8Ga naar voetnootl) 0|

[pagina 160]
[p. 160]
Ga naar margenoot+

Ga naar margenoot+Vooren hebbe ick erghensGa naar voetnoot1) getwyffelt wat het soude moghen voor ys syn, hetgene de schippers grondtys heeten. Waerover Sr van UffelGa naar voetnoot2) van gevoelen was, dat het geschiede als het water soo leeghe was dat de platen drooch liepen. Want dan vroos het water aen de opene grondt; daerna wies het water daer wederom over, twelck, wederom leech wordende, so vriester noch eens wat aen, ende also wort het dicke. Alst dan begint te doyen, so wort het aen de grondt los; los synde, kompt het op een hoogh water boven ende maeckt de schepen dickwils ronsom in het ys ligghende. Waeruyt volchtGa naar voetnoota), dat nerghens grondtys en is dan daert water hooght ende leeght.

margenoot+
Fumarium comitis Ernesti correctum.
voetnoot4)
Ernst Casimir, comte de Nassau-Dietz, né à Dillenbourg le 22 décembre 1573, fils de Johan et d'Elisabeth de Leuchtenberg. Depuis 1595 il prit part à divers combats. En 1607 il fut nommé gouverneur de la Gueldre et en 1610 lieutenant-général d'Utrecht, quoiqu'il demeurát avec sa femme, Sophia Hedwig, duchesse de Brunswyk-Wolfenbuttel, à Arnhem. Le comte était un contra-rémonstrant très zêlé, et après le coup-d'état du prince Maurice le magistrat d'Utrecht le pria de laisser son parent dans cette ville pour surveiller les affaires. Cependant dès août 1620 il fut nommé stadhouder de la Frise et en 1625 de Groningue aussi. Il mourut devant Ruremonde le 2 juin 1632.
margenoot+
8-19 janvier 1620
Fol. 146r-146v
voetnoota)
ongevaerlyck.
voetnootb)
om.
margenoot+
Fumaria superiùs lata, optima.
voetnootc)
hoe omis.
margenoot+
Fol. 146v-147r
8-19 janvier 1620
margenoot+
Pueris praescribenda.
voetnoota)
Aenis.
margenoot+
Trambleren in de clavercyne curGa naar voetnootb) gratum.
voetnootb)
cum.
voetnoot1)
Pour ce recueil, cf. t. I, p. 319.
voetnootc)
voeght.
voetnootd)
onsoet omis.
margenoot+
Articuli Fidei quomodo Ultrajecti canantur.
voetnoot2)
De Artykelen des Christelicken geloofs est emprunté à un recueil compose par Jan Wtenhove qui avait travaillé surtout pour l'église hollandaise de Londres: Hondert Psalmen Davids, mitsgaders het ghesangk Marie, t ghesangk Zacharie, etc. (Londen, John Daye, 1561). Le cantique fut adopté par les églises de Hollande pendant deux siècles au moins.
margenoot+
19 janvier 1620
Fol. 147v
margenoot+
Formas rerum in aere cubiculi obscuri repraesentare.
voetnoota)
tatumniodo.
voetnootb)
d'abord foramine; le e barré et i écrit dans l'interligne.
voetnootc)
d'abord plumo; le u surchargé par a et le m barré à l'encre des notes marginales.
margenoot+
Affectus vocibus et cantu concitare.

margenoot+
Tonitrus cum aquâ, in fervens oleum infusâ, comparatur.
voetnoot1)
Cet e (cf. ci-dessus p. 7, n. 1) est la lettre qui appartient à la date citée. Elle est en même temps la lettre dominicale pour l'année bissextile 1620. Le 19 janvier 1620 était donc un Dimanche.
voetnoot2)
Cf. ci-dessus p. 9 n. 1.
margenoot+
Fol. 147v-148v
19 janvier-22 février 1620
voetnoota)
de omis.
voetnootb)
omhooge ende alsoo het roet niet wijcken en can. Denckt.
margenoot+
Claustra of sloten worden stram alst vriest. Cur.
voetnoot1)
Antonius Aemilius, de son vrai nom Melis, était né à Aix-la Chapelle le 20 décembre 1589. Ses parents ayant dû s'enfuir à cause de leur religion, il fréquenta l'école latine de Dordrecht; puis les Universités de Leyde (1607), Heidelberg (1611), Saumur, Montauban et Genève. Au lieu de devenir ministre, il accepta en 1615 le rectorat de l'école latine de Dordrecht et le 25 octobre 1619 celui de l'Ecole de St. Jérôme à Utrecht. C'est grâce à lui que Beeckman en avait été nommé co-recteur. Plus tard Descartes nomma Aemilius ‘le principal ornement de l'Académie’. La Bibliothèque de l'Université d'Utrecht possède de lui un manuscrit: Libellus de Graecorum tonis. Aemilius mourut à Utrecht en 1660.
margenoot+
19 janvier-22 février 1620
Fol. 148v-149r
voetnoot1)
A la fin de cette note se trouve un signe de renvoi (3) qui est répété ci-dessous.
margenoot+
Vox per fistulas subterraneas longè ducitur.
voetnoot2)
Il s'agit sans doute de l'ouvrage le plus connu de cet auteur: Io. Bapt. Portae Neapolitani Magiae naturalis Libri XX. Ab ipso authore expurgati et superaucti, in quibus scientiarum naturalium divitiae et dilitiae demonstrantur I de Mirabilium rerum causis. II de Variis animatibus gignendis. III de novis plantis producendis. IIII de augenda supellectili. V de Metallorum transmutatione. VI de Gemmarum adulteriis. VII de Miraculis magnetis. VIII de Portentosis medelis. IX de Mulierum cosmetice. X de Extrahendis rerum essentiis. XI de Myropoeia. XII de Incendiariis ignibus. XIII de Raris ferri temperaturis. XIII de Miro conviviorum apparatu. XV de Capiendis manu feris. XVI de Invisibilibus literarum notis. XVII de Caioptricis imaginibus. XVIII de Staticis experimentis. XIX de Pneumaticis. XX Chaos (le tout encadré d'une vignette) Cum privilegio. Neapoli, Apud Horatiuni Salvianum, DD. LXXXVIIII (sic pro MD.LXXXVIIII); in-fol., XIV et 303 pp. où l'on trouve la question mentionnée aux pp. 257 et 288.
voetnoot3)
Cf. t, I, pp. 46, 83 et 261.
margenoot+
Musicae praxin facili negotio addiscere.
voetnoot4)
Cette note est précédée d'un signe de renvoi (3) se référant au texte de la note 1 ci-dessus.
margenoot+
Nota re cur non notetur cruce sicut ♯ vt et ♯ fa.
voetnoota)
Dans tout ce passage les noms des notes musicales sont mis entre crochets.
voetnootb)
pas de guillemets, mais des crochets.
margenoot+
Fol. 149r-149v
19 janvier-22 février 1620
voetnoota)
problematis.
voetnoot1)
Les problèmes musicaux cités au t. I, p. 319 et ci-dessus p. 11.
voetnootb)
Les noms des notes placés entre parenthèses.
voetnootc)
voorss.
margenoot+
Diminuandi modus optimus cum ictibus chordarum comparatus.
voetnoot2)
Evert Verhaer; cf. ci-dessus p. 4.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 52-54.
margenoot+
19 janvier-22 février 1620
Fol. 149v-150r
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 54-55.
margenoot+
Aer vapido coelo pulmonibus vix sufficit.
voetnoot2)
Vs 375-376.
margenoot+
Nota quam saltu canimusGa naar voetnootb) debet esse consona.
voetnootb)
canibus.
voetnoot3)
Evert Verhaer; cf. ci-dessus pp. 4, 5 et 15.
voetnoota)
Swellingh.
voetnoot4)
Jan Pietersz. Sweelinck, le célèbre organiste, né à Deventer en 1562. Il voyagea beaucoup dans l'étranger, jusqu'il fut nommé, en 1577, organiste de l'Eglise Ancienne à Amsterdam. Il mourut à Amsterdam le 16 octobre 1621 laissant plusieurs compositions qui ne furent publiées que de nos jours (1894).
voetnoot5)
Cf. t. I, pp. 118, 228, 231, 274, 328 et 338-339.
margenoot+
Claustra, de sloten, wanneer sy stram syn.
voetnoot6)
Cf. ci-dessus pp. 13-14 et 14.
margenoot+
AsthmaticiGa naar voetnootc) cur coelo nebulosoGa naar voetnootd) difficulter spirent.
voetnootc)
astmatici.
voetnootd)
nebulosa.
voetnoot7)
Cf. ci-dessus pp. 6 et 7.
voetnoote)
aerem.
voetnootf)
haustos nos (sic).
voetnootg)
attrahere.
voetnooth)
Ac si.
margenoot+
Clavicymbali species ingratae.
margenoot+
Fol. 150r-150v
22 février 1620
margenoot+
Clavicymbali falsas consonantias invenire.
voetnoot1)
Evert Verhaer; cf. ci-dessus pp. 4, 5, 15 et 16.

margenoot+
Nebuloso coelo, cur ligna et lintea extendantur.
voetnoot2)
Antonius Aemilius; cf. ci-dessus pp. 13-14.
voetnoota)
scholâ omis.
margenoot+
Gelu quomodo res dilatet.
voetnootb)
porae sunt ex igni.
margenoot+
22-[28] février 1620
Fol. 150v-151r
voetnoota)
d'abord febris; le e barré et i écrit dans l'interligne de la même écriture que celle du texte
voetnootb)
d'abord adjungebantur; le dernier n barré.
voetnootc)
et omis.
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 21-22, 60, 127, 155 et 281.
margenoot+
Cadentiae precedentes notas etiam in consensum trahunt.
voetnoot2)
Evert Verhaer; cf. ci-dessus pp. 4, 5, 15, 16 et 17.
voetnootd)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
margenoot+
Syllogismus ex plenis comparationibus.
voetnoote)
in ratio (à la fin de la ligne).
voetnootf)
natura.
voetnootg)
est 1 ad ergo.
voetnooth)
quatuor.
voetnooti)
1 omis.
margenoot+
Fol. 151r-151v
[28] février 1620
margenoot+
Dissonantiae et cadentiae conjunctio.
voetnoota)
affere.
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 89, 119-120, 120, 185-186, 229-230, 270 et 338.

voetnoot2)
Evert Verhaer; cf. ci-dessus pp. 4, 5, 16, 17 et 18.
voetnoot3)
Horace, Epp., I, 10, 24.
voetnoot4)
Cf. t. I, pp. 181, 190 et 324.
margenoot+
Crepitus ventris a flammà accenditur.
voetnoot5)
Cf. ci-dessus pp. 8-9.
voetnootb)
arpetis.
margenoot+
Obliqua sectio cur in ligno facillima.
margenoot+
[28] février-11 mars 1620
Fol. 151v-152r
voetnoota)
opt.
voetnootb)
pas de guillemets.
margenoot+
Serrae, cultri, securis etc. ratio in celeritate sita est.
voetnootc)
wel van de.
voetnootd)
deelken omis.
voetnoote)
breeck.
voetnootf)
medoen.
voetnootg)
d'a-bord groot groot; la seconde fois barré de la même encre que celle du texte.
voetnooth)
is omis.
margenoot+
Solaria omnis generis cum ratione describere.
voetnoot1)
A ce sujet, cf. t. I, pp. 10-11.
voetnooti)
sodiaco.
margenoot+
Fol. 152r-152v
[28] février-11 mars 1620
voetnoota)
tuae.
voetnootb)
zenit.
voetnootc)
sic.
voetnootd)
ces deux lignes ne se trouvent pas sous la figure, mais elles sont intercalées dans le texte, entre les mots pacto et eadem; comme ailleurs le copiste actuel a remplacé les italiques par des majuscules.
voetnoote)
dans la figure la ligne cab n'est point verticale.
voetnoot1)
Cf. la figure.
voetnootf)
d'abord medicina; ri dans l'interligne et ci surchargé par a.
margenoot+
Solis altitudo meridiana et poli elevatio dant Solis altitudinem quâvis horâ et vicissim.
voetnootg)
d'abord altido; tu ajouté dans l'interligne de l'écriture du texte; puis do barré et dine ajouté de l'écriture des notes marginales.
voetnooth)
etiam etiam.
voetnooti)
distantia distantia.
margenoot+
[28] février-11 mars 1620
Fol. 152v-153r
voetnoota)
dans le texte suivant le copiste a employé des majuscules au lieu d'italiques.
voetnootb)
le copiste a mal reproduit la figure; dans la sienne f est le point d'intersection de ac et ge (qui est tirée aussi); f à d il y a une droite pointillée, ou plutôt deux qui se réunissent au dessus de ag; ainsi dfe est une ligne brisée. Nous avons restitué la figure de notre mieux.
voetnootc)
quod.
margenoot+
Aeris globum non esse immensum probatur.
voetnootd)
zenit.
voetnoote)
propinquaeres.
margenoot+
Syllogismos hypotheticos 4 terminorum ad cathegoricos reducere.
voetnootf)
après ce mot le copiste avait écrit: homo est animal, Petrus est animal; ergo Petrus sentit. De la même encre que celle des notes marginales le premier animal fut barré, mais animal écrit de nouveau dans l'interligne; le second animal barré également et homo écrit dans l'interligne; puis sentit barré et est animal écrit dans l'interligne. Enfin on a barré le tout et avec un signe de renvoi notre texte a été posé à l'écriture des notes marginales au dessous de la note.
margenoot+
Fol. 153r
[28] février-11 mars 1620
voetnoota)
now possunt.
voetnootb)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
voetnootc)
reduci omis.
margenoot+
Tropici cur plus ferveant quàm equinoctialesGa naar voetnootf).
voetnootf)
d'abord aequinoctiali illis qui habitant; puis illis qui habitant barré.
voetnootd)
d'abord habitant qui habitantum; mais qui habitantum barré.
voetnoote)
aequinoetialis.
voetnootg)
circi.
voetnooth)
zenit.
margenoot+
Montium suprema cur frigeant.
voetnooti)
d'abord radij suivi d'une petite place en blanc; puis le j de radij surchargé par os et omninoque ajouté en dans la même écriture que celle des notes marginales.
voetnootk)
Resp.
voetnootl)
qui.
voetnootm)
omnes
voetnootn)
quiescent.
voetnoot2)
Pour cette media quies, cf. t. I, pp. 53 sqq. et 248.
margenoot+
Manûs depressio longam syllabam requirit.
voetnoot1)
Psalmorum Davidis, Prophetae Regii, Paraphrasis metro-rhythmica, ad melodias gallicas et rhythmos germanicos D. Doct. Ambrosii Lobwasseri κατὰ δύναμιν concinne ac proprie accommodata, exercitium scholasticae inventuti matutinum et vespertinum futura, cum argumentis, diversa metri ratione et quatuor vocum symphoniis. Auctore Andrea Spethe Stolbergensi, Satrapa in Westerburg, Omnis spiritus laudet Dominum, Halleluiah. Utinam omnis populus prophetes. Apud Petrum Mareschallum, bibliopolam Heidelberg. Anno M.D.XCVI. - in 12o; 824 pp. numerotées.
margenoot+
11 mars 1620
Fol. 153r-153v
voetnoot1)
Les pseaumes de David mis en rhythme françoise par Clement Marot et Theodore de Besze.... (Genève), 1560; in-8o. - Le recueil fut amplifié encore plus tard. Cf. t. I, p. 56, n. 2.
voetnoota)
diversioris.
voetnootb)
le copiste a commis ici une erreur; on serait tenté de corriger magis et en duabus, mais toute rectification semble douteuse.

margenoot+
Glacies cur fibris constet.
voetnootc)
paralul.
voetnoot2)
Sur des questions analogues, cf. t. I, p. 60 et ci-dessous pp. 193-194.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 21-22, 60, 61, 155, 215, 281 et 363.
margenoot+
Aeris phaenomenon breve anno 1620.
margenoot+
Salsa cur magis siccent quàm acria.
voetnoot4)
Περί τῆς κατὰ τὸν ῾ΙΠΠΟΚΡΑΤΗΝ διαίτης ἐπὶ τῶν ὀξέων νοσημάτων (de Victus ratione in morbis acutis ex Hippocratis sententiá). Pour le lieu cité cf. p. 89, ll. 42-43 de ΓΑΛΗΝΟΥ E. Galeni Librorum Pars quinta. Catalogum eorum octava pagina cotinet (vignette). Cum Caesareae Maiest. et Regis Galliarum privilegiis. Basileae, M.D.XXXVIII; in-fol., 717 pp. Pour le titre complet de cette édition, cf. t. I, p. 159.
margenoot+
Fol. 153v-154v
15 mars 1620
voetnoota)
aut.

margenoot+
Navem sub aquis navigantem fabricare.
voetnoot1)
Abraham Beeckman à Middelbourg. Il avait laissé à Londres un cousin germain Hendrick, fils du Tielman (cf. la Biographie, t. I, p. II). Les notes généalogiques de notre auteur mentionnent trois enfants de cet Hendrick demeurant à Londres en 1618. On y trouvait aussi Daniel Hasevelt, qui avait épousé en 1594 en premières noces Tanneken, demie-soeur d'Abraham Beeckman.
voetnoot2)
Cornelis Jacobsz. Drebbel, né à Alkmaar en 1572, était vers 1597 élève du graveur Goltzius. Ayant appris divers artifices peu connus, il partit en 1605 pour Londres et entra au service du roi Jacques I. A partir de l'année 1610 il fut employé par l'empereur Rudolphe II à Prague, mais vers 1613 il reprit ses fonctions auprès du roi d'Angleterre. Drebbel construisit des perpetua mobilia, fonctionnant grâce à des différences de température, des automates (orgues), des microscopes (1621) et des pétards (1628). Il mourut à Londres dans l'automne de 1633.
voetnoot3)
Drebbel, assisté de douze rameurs, avait conduit en 1620 son sous-marin, pendant trois heures au dessous du niveau de Ja Tamise. Son secret consistait surtout dans le renouvellement de l'air. L'événement fut observé par quelques milliers de spectateurs et mentionné par des contemporains; la plus ample relation est celle de Boyle (New experiments physico-mechanicall, Oxford, 1660, p. 363 et de Monconys (Journal des voyages, vol. II (1663), p. 33). Cf. G. Tierie, Cornelis Drebbel (Amsterdam, 1932) (en anglais), pp. 59-71.
voetnootb)
nous gardons ici les majuscules à cause du facsimile de la figure.
voetnootc)
CDHE.
margenoot+
[15]-21 mars 1620
Fol. 154v
voetnoota)
sy omis.
voetnootc)
t'geschieden.
voetnoot1)
Il résulte de la fin de la note que l'auteur veut enlever ensuite l'eau versée; alors l'appareil montera. On y peut donc voir une sorte de ‘diable cartésien’ qui ne fut point décrit par Descartes, inais par Raffael Magiotti (1648).
voetnootb)
la figure se trouve en tête de la présente note.
margenoot+
Fol. 154v-155r
[15]-21 mars 1620
voetnoota)
le ms porte: doch.

margenoot+
Imbecillitas curGa naar voetnootb) vapores et humores excutiat.
voetnootb)
cur deux fois.
voetnoot1)
῾ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ προγνωστικὸν καὶ ΓΑΛΗΝΟΥ εἰς ταὐτὸ ὑπόμνημα α´ (Hippocratis Prognosticon et Galeni in eunt librum commentarius I).
voetnoot2)
Pag. 122, ll. 40-41 de la Pars quinta de l'édition de Bâle, 1538, citée plus haut p. 25. (Comm. I, 8).
voetnoot3)
Pag. 124, l. 24 du volume cité dans la note 2 (Comm. I, 10).
voetnootc)
ratio est cur.
voetnoot4)
Cf. t. I, p. 157.
voetnootd)
allijs.
voetnoote)
partibus omis.
voetnootf)
pas de parenthèses.
voetnootg)
compressae.
margenoot+
[15]-21 mars 1620
Fol. 155r-155v
margenoot+
Membranae omnes spiritu sentiente plenae sunt.
voetnoota)
quorum.
voetnootb)
elepsia.
margenoot+
Pus album et benè olens cur optimum.
voetnoot1)
Pour le titre cf. ci-dessus p. 27.
voetnoot2)
Cf. p. 133, l. 43 de la Pars quinta de l'édition de Bále, 1538, citée plus haut p. 25 (Comm. I, 42).
voetnootc)
ipse.
margenoot+
Puris generatio explicata.
voetnootd)
displicet omis.
margenoot+
Fol. 155v-156r
[15]-21 mars 1620
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 25, 31, 61, 86, 117, 171, 175, 176, 196, 213, 233, 239, 267, 275 et 363.
voetnoot2)
P. 135, l. 19 de la Pars quinta de l'édition de Bâle, 1538 (cf. ci-dessus p. 25) (Comm. II, 3).
margenoot+
Syllogismo includere omnia oratorum verbaGa naar voetnoota)
voetnoota)
d'abord argumenta; puis argumenta barré et verba écrit dans l'interligne.
voetnoot3)
Ces mots appartiennent aux vers mnémoniques du ‘pont aux asnes’ de la logique, en usage depuis le Moyen-Age. Ces vers s'appliquent à la division des syllogismes en trois figures dont résultent 19 modes. Cf. les trois ouvrages que Beeckman cite: Molinaeus, Elementa logica (Lugd. Bat., 1603), pp. 61-68 et 69; Keckermann, Systema Logicae, ed. 3a (Hanoviae, 1606), pp. 414-416 et Alstedius, Logicae systema (Herborn, 1614), pp. 396-403. Cf. aussi Aristotelis Opera, ed. Du val, vol. I (Paris, 1629), pp. 39-44 (explication du Analyticorum priorum Liber primus) et Alstedius, Encyclopaedia, vol. I (1630), pp. 436-438.
margenoot+
Purgationum criticarum et symptomaticarum ratio.
voetnoot4)
Pour le titre de ce traité, cf. ci-dessus p. 27.
voetnootb)
138, 6.
voetnoot5)
P. 138, l. 8-10 de la Pars quinta de l'édition de Bâle, 1538 (Comm. II, 14).
margenoot+
[15]-21 mars 1620
Fol. 156r-156v
voetnoot1)
Cf. ci-dessus p. 27 sqq.
voetnoota)
est.
voetnootb)
symptomatin.
voetnootc)
dicidunt.
margenoot+
Ignis est rerum gluten.
voetnootd)
193, 11.
voetnoot2)
P. 139, l. 11 de l'édition citée (Comm. II, 21).
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 21-22, 60, 187 et 281.
margenoot+
Connexio in parvis rebus est validissima
voetnoot4)
Pour le titre de ce traité, cf. ci-dessus p. 27.
voetnoot5)
P. 144, ll. 31-32 de la Pars quinta de l'édition de Bâle, 1538, citée ci-dessus p. 25 (Comm. II, 47).
voetnoot6)
P. 144, l. 32 de l'édition citée.
voetnoote)
ad omis.
voetnootf)
ejus.
voetnootg)
corporitatem.
voetnooth)
corporitate.
margenoot+
Fol. 156v-157r
[15]-21 mars 1620
margenoot+
Humoris extra venas excussio cum mutatione in venis collatio.
voetnoot1)
Même traité et p. 150, l. 3-4 de l'édition citée (Comm. II, 65).
voetnoota)
d'abord debetat; puis li écrit dans l'interligne.
margenoot+
Criticorum dierum ratio Hippocratis explicata.
voetnoot2)
P. 154, ll. 34-35 de l'édition citée (Comm. III, 4).
voetnootb)
mam omis.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 110, 111 et 137-138.
voetnootc)
dies.
voetnoot4)
Cf. t. I, pp. 144-145, et les Thèses de Beeckman que nous donnons au t. IV.
voetnootd)
faetus.
voetnoote)
ut in dans l'interligne de l'écriture des notes marginales.
margenoot+
Febrium intermittentium ratio.
voetnootf)
γ 1650.
voetnoot5)
P. 160, ll. 53-54 de l'édition citée (Comm. III, 27).
voetnootg)
ἐκκρίνουσα.
margenoot+
21 mars 1620
Fol. 157r-157v
voetnoota)
ea.
voetnootb)
exacerbitationibus.
voetnootc)
dans le manuscrit les lignes 13-15 de cette page sont écrites l'une à la suite de l'autre sans interruption; il est donc incertain si la date mentionnée appartient à la note précédente ou à la suivante.

margenoot+
Febrium intermittentium cur tria tantum genera.
voetnoot1)
de Nat. rer., Lib. II, vs 482 sqq.
voetnootd)
post suit, mais le premier t semble barré.
voetnoote)
exisse.
margenoot+
Atra bilis humores in suam naturam convertit.
margenoot+
Febres cur crescant initio.
voetnootf)
convertibilis.
margenoot+
Fol. 157v
31 mars et 3 avril 1620
margenoot+
MicroscopijGa naar voetnoot3) usus in medicinâ.
voetnoot3)
On trouve ce nom pour la fois première dans une lettre de Giovanni Faber au prince Cesi en date du 13 avril 1625. Gassend l'emploie en 1629. Les notes marginales de Beeckman datent de 1628.
voetnoot1)
Τὸ ῾ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ κατ᾿ ἰητρεῖον βιβλίον καὶ ΓΑΛΗΝΟΥ εἰς αὐτὸ ὑπόμνημα α´ (Hippocratis de Medici officina Liber et Galeni in eum commentarius I).
voetnoot2)
Cf. p. 669, ll. 32-33 de la Pars quinta de l'édition citée ci-dessus p. 25 (Comm. I, 11).
voetnoota)
λαμαρότητα.
voetnoot4)
Il s'agit d'un microscope simple (‘vlooglas’). Cf. ci-après p. 298.
margenoot+
Palpitatio cur non sit frequens.
voetnoot5)
ΓΑΛΗΝΟΥ εἰς τὸ ῾ΙΠΠΟΚΡΑΤΟΥΣ Προρρητικῶν βιβλίον πρῶτον, ὑπόμνημα πρῶτον (Galeni in Hippocratis praedictionum Librum I, Comntentarius I).
voetnoot6)
Cf. p. 179, l. 6 de la Pars quinta de l'édition citée (Comm. I, 29).
voetnootb)
etc. manque.
voetnootc)
resp.
voetnootd)
pori manque.
voetnoot7)
Antonius AEmilius. A son sujet cf. ci-dessus p. 13, n. 1.
voetnoot8)
Probablement en vue des vacances que Beeckman alla prendre pour son mariage à Middelbourg.

margenoot+
Luna crescens cur humidissima, decrescens calidissima.
voetnoot9)
Cf. p. 8, l. 51 de l'édition de 1589 de cet ouvrage, citée ci-dessus, p. 14, n. 2.
voetnoote)
rei dans l'interligne en écriture identique à celle du texte.
voetnootf)
jam deux fois.
voetnootg)
Le texte porta encore après affert: quod et ipse Baptista dicit; puis ces mots barrés.
margenoot+
3-20 avril 1620
Fol. 157v-158v
voetnoota)
Resp..
voetnoot1)
Cf. t. I , pp. 78-79, 101, 103-104, 151, 272-273 et ci-avant p. 23.
voetnootb)
angiscit.
voetnootc)
ejus.
voetnootd)
pas de guillemets.
voetnoot2)
O.c., p. 8, l. 50-54.
margenoot+
Vox iu fistulis occlusio nequit conservari.
voetnoot3)
O.c., p. 257, l. 37-38 ou bien p. 288, l. 19-21.
voetnoote)
d'abord ex; l'x surchargé d'un t de la même écriture que celle des notes marginales.
voetnootf)
sincerae.
margenoot+
Fol. 158v
3-20 avril 1620
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 53 sqq., 191-192, 192, 246-247, 248 et ci-avant p. 23.
margenoot+
Ars memoriae qualis in convivio.
voetnoota)
afferre ei.
voetnootb)
jam deux fois.

margenoot+
Coeli Stellati motus qualis.
voetnoot2)
Institutiones Astronomicae & Geographicae, Fondamentale ende grondelycke onderwysinge van de Sterrekonst ende beschryvinghe der Aerden door het ghebruyck van de Hemelsche ende Aerdtsche Globen. Item hoemen op alderleye vlacke superfitien, de principale Circulen des Hemels beschryven ende verscheyden Sonnewysers bereyden sal. Mitsgaders een korte ende klare onderrechtinghe van de noodelycke konst der zeenaert: Inhoudende nieuwe ghepractiseerde instrumenten, konstighe practyken ende regulen daer toe dienende. Alles niet min dienstigh voor Schippers ende Stuerluyden, als vermakelyck voor alle hefhebbers der selver konste. Beschreven door D. Adrianum Metium Alcmariensem, Matheseos professorem in de Universiteyt van Vrieslandt [Vignette] Ghedruct tot Franeker, by Thomas Lamberts Salwarda. Voor Willem Jansz. tot Amsterdam in de Sonnewyser, 1614. Met privilegie voor ses jaren (in-4o).
voetnootc)
pas de guillemets.
margenoot+
Errerum multorum causae.
voetnootd)
acht omis.
margenoot+
Tauri an omnia majora videant.
margenoot+
20 avril 1620
Fol. 158v-159v
margenoot+
Pluviae prognosticum ex littoribus arenosis. Cur.
voetnoot1)
A Dombourg demeurait probablement David van der Molen, qui avait épousé, le 29 juillet 1619, Florence de Cerf, soeur de la femme de Beeckman. Cf. t. I, p. 333, n. 1. Comme il ressort aussi de la note suivante, le texte présent fut dressé le jour même du mariage de l'auteur.
voetnoota)
dan.
margenoot+
Pluviae tempore non statim littora aquâ praebent.
voetnoot2)
Cf. t. I, pp. 272 et 304-305.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 216-217 et ci-avant pp. 17-18.
voetnootb)
gedruckt omis.
voetnoot4)
Par cette note le troisième copiste (celui qui se servit de l'écriture gothique) termina en 1626 ou 1627 la copie des notes restées dans les livrets de Beeckman. A la même page et aux pages suivantes (fol. 159v-178v) il continuait son travail en copiant diverses pièces d'un intérêt spécial (Cf. t. I, Note sur le manuscrit, p. XXVII et Avertissenmet au premier volume, pp. XXXVIII et XXXIX). Nous en avons déjà reproduit la première à la fin du t. I (p. 352); le reste trouvera place au t. IV.
margenoot+
Fol. 116bisr (ou 179r nouveau)Ga naar voetnoot1)
20 avril et 9 mai 1620
voetnoot1)
Pour ce numérotage, cf. la note précédente, la note suivante et notre Note sur le manuscrit (t. I, p. XXVII).
margenoot+
Genealogiae meae nonnihil.
voetnoot2)
Cette note et les suivantes furent écrites de la propre main de Beeckman et sans doute à l'époque même où elles furent conçues. Cf. notre Note sur le manuscrit au t. I, p. XXVI.
voetnoot3)
Nous avons déjà remarqué (cf. la Biographie au t. I) que la femme de Beeckman était née à Nieppe (Nupkerke) (aujourd'hui cant. de Bailleul, arr. d'Hazebrouck). Cf. l'acte des accordailles au t. IV.

margenoot+
Aquarum fluctûs cum sulcis in arenâ comparantur.
voetnoot4)
Cf. ci-dessus p. 36, n. 1.
margenoot+
Baculus cur in aquâ erigi nequeat.
voetnoota)
de wints.
margenoot+
9-21 mai 1620
Fol. 116bisr (179r)-116bisv (179v)
voetnoota)
de wints.
voetnootb)
d'abord hebben, hadde het; puis hadde het barré de la même entre que celle du texte.
margenoot+
Inventie van Daniel Nota om de haven van Middelborg te beteren.
voetnoot1)
Un certain Daniel Nota et sa famille figurent sur une liste de sauvegarde que le comte de Leycester donna, en 1586, à 136 familles qui se refugièrent d'Anvers à Middelbourg. En tout cas le nôtre exerça à Middelbourg à la fin du XVIe siècle le métier de savonnier. Il avait l'esprit très inventif. Vers 1600 il offrit au magistrat de Rotterdam de mettre en train 24 métiers pour la fabrication de tissus de soie. Le 6 janvier 1617 les Etats-Généraux lui accordèrent un octroi pour réparer toutes sortes de machines en fonte; le 28 avril 1617 il acquit un octroi pour une nouvelle sorte de fours, et un autre pour nettoyer les rues et éteindre le feu; ce dernier octroi fut prolongé de 12 ans le 16 février 1618 à condition qu'il montrerait un modèle de sa machine. Je crois qu'il fut enterré à Middelbourg le 29 mars 1625. Un homonyme, né à Gand, fut aussi savonnier à Middelbourg, où il prêta serment de bourgeois le 31 mars 1626 et fit ses fiançailles le 4 février 1634.
voetnoot2)
Un Gelande (ou Claude) de Groote, né à Ypres (Belgique), se fixa à Middelbourg, où il se maria au printemps de 1596 avec Maria Rees Gillesdr. de Dordrecht. Un homonyme se maria vers 1606 avec Johanna Welters. C'étaient, semble-t-il, deux personnes différentes, car une personne de ce nom fut enterrée à Middelbourg le 3 novembre 1615, une autre le 29 septembre 1637. C'était probablement le nôtre qui est appelé en 1601, et encore en 1621, propriêtaire de la maison Culemborg, tout près du Dampoort ou au Haven.
voetnoot3)
Me Nicolas de Vriese, né à Middelbourg vers 1565, fut immatriculé à l'Université de Leyde le 15 octobre 1584. Il s'était marié dans cette ville, à l'église wallonne, le 4 mai 1594, avec Madeleine Verstraten, également née à Middelbourg. En 1613, et encore en 1625, il demeurait aux Armoiries de Bourgogne ('t Wapen van Bourgoigne) au côté sud du Dam (Dwarskade). Il fut enterré à Middelbourg le 5 octobre 1632.
voetnootc)
Middelborsche.
voetnoot4)
Pour Dominicus Melckebeke, cf. t. I, pp. 67 et 172.
margenoot+
Fol. 116bisv (179v)
9-21 mai 1620
voetnoota)
oordeel strycken en houden.
voetnoot1)
Depuis quelques années de grands bancs de sable s'étaient formés devant le port de Middelbourg, surtout aux environs d'Arnemuiden et de Rammekens. Pour éloigner ces sables, Nota, assisté de Nicolas de Vriese, de Gelande de Groote et de Joos Claissen, avait présenté, dès le printemps de 1619 (alors que Beeckman demeurait encore à Middelbourg), certaine invention au magistrat de la ville. Celui-ci nomma, le 11 mars 1619, une commission pour traiter avec lui (Register ten Rade, no. 4, 1614-1622, à date). Ayant appris que l'invention consistait en la construction de certains tournants de mer, le magistrat résolut d'entendre les experts de la ville (entre autres Hans Coenen, l'oncle de Beeckman). Ceux-ci élevèrent diverses objections, de sorte que le magistrat renonça à l'invention, en promettant cependant qu'on consulterait Nota, si l'on mettrait l'invention en pratique (Secreet Register ten Rade, 1599-1687, fol. 42recto). Ce fut également à propos de l'ensablement du port que le magistrat s'adressa encore le 1er février 1620, aux Etats de la Zélande. Cependant quelques mois plus tard (et ce sont les événements auxquels Beeckman fait allusion) Nota, à présent assisté de de Groote et de de Vriese, présentait au magistrat une carte et une démonstration qui furent remises, le 1er mai 1620, à Dierick Heyndricxs, Dominicus van Melckebeke et aux experts de la ville pour en faire rapport (Register ten Rade, no. 4, fol. 150recto). Après des débats fréquents entre les deux partis, la commission établit un rapport défavorable, de sorte que le magistrat résolut, le 5 mai 1620, de ne pas exécuter le projet proposé (Ibid., à date).
voetnoot2)
Jacob Cats, né à Brouwershaven en 1577, fut de 1603 à 1611 avocat municipal de Middelbourg, où il se maria, en 1605, avec Elisabeth van Valkenburg d'Anvers. Depuis 1611 il s'occupait de drainages. Le 30 octobre 1621 il fut nommé pensionnaire de Middelbourg et en mars 1623 pensionnaire de Dordrecht. De 1636 à 1652 il était grand-pensionnaire de Hollande et fut souvent envoyé en ambassade extra-ordinaire. Cats fut un des poètes les plus connus. Il mourut à La Haye en 1660.
voetnoot3)
Le 10 mai 1620.
voetnootb)
de omis.
margenoot+
Waterback, daermede het havenwater opgehouden kan werden.
voetnoot4)
La première édition de l'Hydrostatique de Stevin parut en 1584, mais Beeckman connut l'ouvrage sans doute par la réimpression dans les Wisconstighe Gedachtnissen de Stevin (t. II, Leiden, 1605). Cf. notre t. I, pp. 4 et 26.
margenoot+
21 mai 1620
Fol. 116bisv (179v)-117bisr (180r)
voetnoota)
almen.
margenoot+
Naecksel hout den waterback staen.
voetnootb)
d'abord en ge; puis ge barré.
voetnootc)
d'abord te weten op; puis op barré.
voetnootd)
d'abord teghen eeni; puis eeni barré.
voetnoote)
d'abord Evenwel ick; puis ick barré.
voetnootf)
water omis.
margenoot+
Waterback te groot en kan syn eyghen water niet dragen.
voetnootg)
d'abord moeten; puis en barré.

margenoot+
Pullus ovo fuit prior.
voetnoot1)
Περὶ ἀνατομικῶν ἐγχειρήσεων βιβλία ι´ (de Anatomicis administrationibus Libri IX) qui se trouve aux pp. 119 sqq. de la Prima pars de l'édition Basileae, 1538 (cf. pour le titre exact de ce volume, notre t. I, p. 159, n. 2).
voetnoot2)
Cette question était déjà posée par Plutarque (Convivium sapientum, Lib. II, quaest. 3).
margenoot+
Fol. 117bisr(180r)
21 mai 1620
voetnoot1)
de Rerum natura, Lib. II, vs 868 sqq. Cf. Lib. V, vs 431-433 et 791-798 et t. I, p. 245.
margenoot+
Pullus quomodo natus videatur.
voetnoota)
d'abord vero indies; puis indies barré.
voetnootb)
d'abord hoc et; puis et barré. - Toutes ces corrections de la même encre que cette du texte.
voetnootc)
defluxeris.
margenoot+
Balneum in corpore quid agat.
voetnoot2)
Περὶ χρείας τῶν ἐν ἀνθρώπου σώματι μορίων λόγοι ιζ´ (de Usu partium corporis humani Libri XVII, Lib. I, cap. 13. Le passage cité se trouve aux lignes 41-42 de la page 372 de la Prima pars de l'édition de Bále, 1538 (cf. pour le titre notre t. I, p. 159).
voetnootd)
d'abord calor expec; puis expec barré.
voetnoote)
d'abord in aquam expressus; puis expressus barré.
margenoot+
Animalia quomodo primum nata.
voetnoot3)
Ci-dessus pp. 40-41.
voetnootf)
om(à la fin d'une ligne) no.
voetnootg)
d'abord motum o; puis o barré.
voetnooth)
d'abord commodisse; im ajouté dans l'interligne.
margenoot+
21 mai 1620
Fol. 117bisr(180r)-117bisv(180v)
margenoot+
Animalia prima imperfectiora.
voetnoota)
d'abord id est eam pullem qui; puis eam pullem qui barré.
margenoot+
Musculorum vis unde sit tanta.
voetnootb)
d'abord speritus; le a surchargé d'un i de l'encre plus récente.
voetnootc)
d'abord per poenas; le second p barré et enfin tout le mot poenas.
margenoot+
Membrorum actiones usu facilitantur.
voetnootd)
d'abord confuse eo; puis eo barré.
voetnoote)
mulculi.
margenoot+
Fol. 117 bisv
27 et 31 mai 1620

margenoot+
Articuli quidam debiles ob usum eorum seriùs inventum.
voetnoota)
pag. 391, 14.
voetnoot1)
Pour le traité cité, cf. ci-dessus, p. 41, n. 2. La phrase qui suit se trouve au Lib. II, cap. 17, à savoir à la l. 24 de la page 391 du t. I de l'édition de Bâle, 1538 (pour le titre complet, cf. t. I, p. 159, n. 2).
voetnootb)
d'abord secundu; puis le u surchargé d'un o.
voetnootc)
d'abord inquam eo; puis eo barré.
voetnootd)
d'abord ille articulus; le e surchargé d'un i et le dernier u d'un o; le s barré.
voetnoote)
d'abord et rebus; puis rebus barré.
voetnootf)
d'abord potuit tamen; puis tamen barré. - Toutes ces corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Dei omnimodo sapientia apparet in rerum naturâ.
voetnoot2)
Cf. ci-avant p. 32, n. 1.
voetnootg)
d'abord ex finitis recte prob; puis figuris recte prob barré.

voetnoot3)
Pour ce traité cf. ci-dessus p. 41. Dans l'édition citée le Livre III commence à la page 392. Dans notre manuscrit les lignes reproduites sont les dernières de la première colonne de la page; la discussion du texte semble avoir été oubliée.
margenoot+
Regula de omni et nullo, quomodo sit in reliquis figuris.
voetnooth)
d'abord nullus homo est; puis homo est barré.
margenoot+
31 mai-7 juin 1620
Fol. 117bisv-118bisr
voetnoota)
d'abord homo sit animal etiam animal aliquod est homo; ergo quoniam; puis les huit derniers mots barrés.
voetnootb)
pas de guillemets.
margenoot+
Longitudo aquaeductum an cursui aquae obsit.
voetnoot1)
Abraham Beeckman à Middelbourg.
voetnootc)
d'abord 10 voet hoog; puis hoog barré. - Toutes ces corrections de la même écriture que celle du texte.
voetnootd)
d'abord en sal, ter; puis ter barré.
voetnoote)
dese manque.
voetnoot2)
Pour ce problème cf. t. I, pp. 189-190.
voetnoot3)
Hendrick Strype était Conseiller de la ville de Middelbourg en 1614, 1617 et 1620, échevin de 1615 à 1622. En septembre 1616 il avait ouvert une brasserie dans la maison de Drye clavers, située au côté oriental de la Corte Gortstraet, près du Beestenmarckt, avec une grande sortie sur la Hoogstraet, donc tout près de la maison des Beeckman. Strype, marié avec Pieternella van de Welle, mourut en 1623.
voetnoot4)
Johan ou Hans van Roubergen, né à Diest, s'était marié à Middelbourg en 1589 avec Margaretha Hermans de Malines. Il possédait en 1608, avec Jacob Craem, la brasserie de Dry Tonnekens, dont il était le seul propriétaire en 1612. Cette brasserie était située entre le Boogaerdstraet et le Hofplein actuel. Van Roubergen mourut probablement en septembre 1628 et en tout cas avant 1633. Sa veuve vendit la brasserie le 3 mai 1636. Son fils Johan fut bourgmestre de Middelbourg (1647).
margenoot+
Fol. 118bisr-118bisv
31 mai-7 juin 1620
voetnoota)
of.
voetnootb)
uytloopt omis.
margenoot+
Motus corporum sese tangentium in vacuo prolixè examinatus.
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 61, 104-105, 196 et 303.
voetnoot2)
Cf. le passage cité au t. I, p. 212, n. 1; d'ailleurs p. 117 de la même édition.
voetnoot3)
Pour les règles du choc des corps mous que Beeckman donne dans les lignes suivantes, cf. t. I, pp. 265-267.
voetnootc)
d'abord ad alterum; puis ad barré, le u surchargé d'un j et le m barré.
voetnootd)
Resp.
voetnoot4)
Cf. la règle de la conservation de la quantité du mouvement au t. I, p. 266.
voetnoote)
d'abord infinita possint; puis possint barré.
margenoot+
31 mai-7 juin 1620
Fol. 118bisr-118bisv
voetnoot1)
Cf. la note complémentaire ci-après p. 47.
voetnoota)
après exempli gratiâ il y avait écrit d'abord: si unum corpus quatuor horis movebatur per id spatium per quod alterum movebatur duabus horis, in occursu horum corporum auferendae sunt duae à quatuor horis et duae quae restant, bisecandae sunt; movebuntur ergo corpora haec conjuncta per idem spatium una hora; puis tous ces mots barrés de la même encre que celle du texte.
voetnoot2)
Cf. t. I, p. 266, n. 1, où nous avons relevé la confusion qui subsiste ici, par suite d'un raisonnement incomplet.
voetnootb)
et risiduum.
margenoot+
Fistula perpendiculariter erecta quomodo aquam transmittat.
margenoot+
Fol. 118bisv-118bisr
31 mai-7 juin 1620
voetnoota)
perpendicularitur.
voetnootb)
d'abord si decem; puis decem barré.
voetnootc)
ses.
voetnootd)
vehementisse.
voetnoote)
d'abord enim exeunti; puis exeunti barré.
margenoot+
Aquaeductuum longitudo aquae cursum nonnihil impedit.
voetnootf)
d'abord contactu cum; puis cum barré.
voetnootg)
mollissimus.
margenoot+
Corpus motum quiescenti occurrens.
voetnooth)
d'abord ut et; puis et barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnoot1)
Entre ce mot et les précédents il y a un espace blanc, sans que la note nouvelle soit mise à la ligne. Apparemment elle fut dressée peu de temps après et puisqu'elle se rapporte à la note reproduite ci-dessus pp. 45-46 (cf. p. 46, n. 1), nous avons fait une séparation.
voetnooti)
si.
voetnootk)
d'abord quiescens duplo majus quadruplo majus moto, imaginare; puis les six derniers mots barrés.
voetnoot2)
Il y a de nouveau (cf. ci-dessus, n. 1) un espace blanc, assez grand, entre ce mot et le précédent. La note présente est la continuation de celle de la page 46.
voetnoot3)
Cf. la déduction de la loi de la chute des graves (t. I, pp. 260, 262 sqq. et 267). Cf. aussi t. I, p. 282.
voetnoot4)
Sur cette loi importante cf. ci-après p. 330, n. 3.
margenoot+
7 juin 1620
Fol. 119bisr
voetnoota)
d'abord horisontalem vig; puis vig barré.
voetnootb)
d'abord pedum etiam; puis etiam barré.
voetnootc)
pas de parenthèses.
voetnootd)
quam.
voetnoote)
le ms porte: colligere esse.
voetnoot1)
Cf. les considérations sur le même sujet ci-après p. 54.

voetnoot2)
Cf. t. I, pp. 238-239, 240 et 273.
voetnootf)
d'abord adhibui su; puis su barré.
voetnootg)
d'abord sufficit ad; puis ad barré. - Toutes ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnooth)
d'abord minum; im écrit dans l'interligne de l'écriture des notes marginales.
margenoot+
Oleum cur per ellychnium ascendat usque ad flammam.
voetnoot3)
A ce sujet cf. t. I, p. 102.
voetnooti)
candela.
voetnootk)
qua (à la fin de la ligne) quaversum.
voetnootl)
d'abord vicinum tactu; puis tactu barré.
margenoot+
Fol. 119bisr-119bisv
7-9 juin 1620
voetnoota)
ut omis.
margenoot+
Flamma cur distet à saebo candelae.
voetnootb)
d'abord apparentiae quae est; puis quae est barré.
voetnootc)
ascentionis.
voetnootd)
funde.
margenoot+
Candelâ eversione extinctâ cur accensa in initio clariùs ardeat.
voetnoote)
repleatur.
margenoot+
7-9 juin 1620
Fol. 119bisv-120bisr
margenoot+
Candelae aequalis ellychnij gracilioris clariores.
voetnoota)
d'abord saevum; le m barré et le u surchargé d'un o.
voetnootb)
d'abord converte; puis re ajouté dans l'interligne de l'écriture des notes marginales.
voetnootc)
d'abord saevo. Necesse enim foret; puis les trois derniers mots barrés de l'encre du texte.
voetnootd)
d'abord calidissimum utque in medio flammae situm; puis les cinq derniers mots barrés.
margenoot+
Candela cur primum accensa, statim interdum extinguatur.
voetnoote)
d'abord ut maxima; puis maxima barré.
voetnootf)
d'abord flamma de; puis de barré.
voetnootg)
d'abord saevum consum; puis consum barré.
margenoot+
Fol. 120bisr
7-9 juin 1620
voetnoota)
consummere.
voetnootb)
d'abord ea tardi; puis tardi barré.
voetnootc)
d'abord pars quae; puis quae barré.
margenoot+
Flamma quantum distet ab oleo aut saebo.
voetnootd)
d'abord quantum intervall; puis intervall barré.
voetnoote)
d'abord fit perpe; puis perpe barré.
voetnootf)
d'abord majus. Adest est enim adhuc minimum saevi attrahitur plus satis; puis les neuf derniers mots barrés.
voetnootg)
d'abord si mag; puis mag barré.
voetnooth)
quo. - Toutes ces corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
7-9 juin 1620
Fol. 120bisr-120bisv
margenoot+
Candelae aequalis ellychnij crassiores clariùs ardent.
voetnoota)
ellichnius.
voetnootb)
d'abord autem; puis autem barré.
margenoot+
Flamma quando non trepidat aut contra.
voetnootc)
trepidabunt.
voetnootd)
d'abord mutum; puis l avec un signe d'intercalation dans l'interligne de l'écriture identique à celle des notes marginales.
voetnoote)
susionem.
voetnootf)
lacem.
voetnootg)
rarificent.
voetnooth)
d'abord accidit accidit; le second mot barré.
voetnooti)
praecidit.
voetnootk)
non et.
margenoot+
Fol. 120bisv-121bisr
9 et 10 juin 1620
voetnoota)
opus est.
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 305-306, 306-307, 307-308, 310 et 319-320.
voetnootb)
lacem.
voetnootc)
d'abord in omnib; puis omnib barré.
margenoot+
Candela duplicis ellychnij admodum trepidat.
voetnoot2)
Cf. t. I, p. 239.
voetnootd)
d'abord ob ob; le premier ob barré.

margenoot+
Λοξή πως quid belgicèGa naar voetnootf).
voetnootf)
belige.
voetnoote)
d'abord ἐγχειρ fol. bib. η´ fol.; puis les deux mots fol barrés. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnoot3)
P. 191, l. 16 de la Pars prima de l'édition de Bâle, 1538. Pour le titre du traité, cf. ci-dessus p. 40.
voetnootg)
pas de guillemets.
margenoot+
Νὴ Δία, by gut.
voetnoot4)
P. 432, l. 41 de la Pars prima de l'édition citée (Lib. VI, cap. 8). Cf. ci-dessus p. 41.

margenoot+
τ᾿ οὔνομα toenaem.
voetnoot5)
P. 443, l. 44 (Lib. VI, cap. 21). Cf. la note précédente.
margenoot+
10-21 juin 1620
Fol. 121bisr
margenoot+
Aquae motus in fistulis horisontalibus vix differt à perpendiculari.
voetnoot1)
Cf. ci-avant pp. 47-48. Cf. aussi ci-dessous p. 122.
voetnoota)
solum manque.
voetnootb)
d'abord perpendicularis et; puis et barré.
voetnootc)
d'abord effluit impugnatque et assequuntur; puis les trois derniers mots barrés.
voetnootd)
d'abord nam ejus; puis ejus barré.
voetnoote)
le ms porte: ablato enim motu corporis.
voetnootf)
d'abord pellentis, divide; puis divide barré.
voetnootg)
d'abord corpore quo; puis quo barré.
voetnooth)
quelque espace blanc entre ce mot et le précédent.
voetnoot2)
Allusion peut-être au t. I, pp. 41-44, 325-326 et 327.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 45, 64, 288 et 295-296.
voetnooti)
d'abord autem ante pa; puis ante pa barré.
voetnoot4)
Cf. t. I, p. 189 et ci-dessus pp. 44 sqq. et 47.
voetnootk)
d'abord fluere, hic verò; puis hic vero barré.
voetnootl)
d'abord aer in u; puis in u barré.
voetnootm)
d'abord utramque fist; puis fist barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Syllogismi hypothetici ad categoricum reductio.
margenoot+
Fol. 121bisr-121bisv
10-21 juin 1620
margenoot+
Subjectum minoris ex conclusione apparet.
voetnoota)
quelque espace blanc entre ce mot et le précédent.
voetnootb)
d'abord alias liber; puis liber barré.
voetnootc)
conclusio fuisset manque.
margenoot+
Spiritûs receptaculum molle et densum.
voetnoot1)
Le passage cité du traité en question (pour le titre cf. ci-dessus p. 41), se trouve dans l'édition de Bâle, 1538 (pour le titre exact, cf. t. I, p. 159), à la page 455, l. 31-33 de la Pars prima (Lib. VIII, cap. 6).
voetnootd)
d'abord in ipsis; puis ipsis barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Venae a medicamentis quomodo purgentur.
voetnoot2)
Cf. p. 464, l. 24-28 du vol. I de l'édition citée dans la note précédente (Lib. IX, cap. 4).
margenoot+
21 et 24 juin 1620
Fol. 121bisv-122bisr

margenoot+
Nervi per viam siccam benè ducuntur.
voetnoot1)
Cf. p. 470, l. 13-14 du vol. I de l'édition citée (Lib. IX, cap. 13).
margenoot+
Corpora minora magnam habent superficiem.
voetnoot2)
Cf. les endroits cités ci-dessus p. 29, n. 1.

margenoot+
Medicina requirit mathesim.
voetnoot3)
Cf. p. 484, l. 13-14 du vol. I de l'édition citée (Lib. IX, cap. 14).
voetnoota)
les points manquent.
voetnootb)
globosa.
voetnoot4)
Cf. Joannis Kepleri Dioptrice (Aug. Vind., 1611) (pour le titre exact cf. t. I, p. 304), Prop. 60, où l'auteur expose: ‘Crystallinus humor oculi est lens convexa, forma hyperbolae.’
margenoot+
Galeni, Moisis et Epicuri differentia.
voetnoot5)
Cf. p. 494, l. 1-2 du vol. I de l'édition citée (Lib. XI, cap. 14).
voetnoot6)
Cf. p. 494, l. 20 du recueil cité.
margenoot+
Fol. 122bisr
24-29 juin 1620
voetnoota)
d'abord et maxilla; puis maxilla barré.
voetnootb)
δημιουγοῦντα.
margenoot+
Deus semel rerum principia ponens, vim agendi ijs reliquit.
voetnootc)
d'abord coeant nam, puis nam barré.
voetnootd)
d'abord multas? cur eas non; puis cur eas non barré.
voetnoote)
d'abord perpisit; le second p surchargé de m.
margenoot+
Nervorum filamenta cur tam sint exilia in musculis.
voetnoot1)
Cf. p. 500, l. 12-13 du vol. I de l'édition citée de Galien (Bâle, 1538) (Lib. XII, cap. 3).
voetnootf)
pas de parenthèses.
voetnootg)
d'abord loquor de quies; puis quies barré. - Toutes ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnooth)
demitur longitudini.
margenoot+
24-29 juin 1620
Fol. 122bisr-122bisv
voetnoota)
d'abord exiguus et simi; puis simi barré.
voetnootb)
d'abord negotio haec; puis haec barré.
voetnootc)
d'abord et mino tumi; puis mino et enfin tumi barré.
voetnootd)
d'abord spiritu multo; puis multo barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnoote)
d'abord qui; puis le s ajouté en écriture identique à celle des notes marginales.
voetnootf)
omnes.
voetnootg)
d'abord duplex minuitur; puis minuitur barré.
voetnooth)
d'abord fibrarum tantum; puis tantum barré.
voetnooti)
d'abord musculi quant; puis quant barré.
margenoot+
Nervi exiles a spiritu faciliùs implentur.
voetnoot1)
Cf. ci-dessus (même page).
voetnootk)
est omis.
voetnootl)
unicujusque.
voetnootm)
d'abord respondeo sed; puis sed barré.
voetnootn)
a.
margenoot+
Fol. 122bisv-123bisr
24-29 juin 1620
voetnoota)
d'abord quousque cap; puis cap barré.
margenoot+
Moveri an aliquid possit a minori vi aequali tempore.
voetnootb)
poteri.
voetnootc)
d'abord infixit, haec mota enim; puis haec mota enim barré.
voetnootd)
pate.
voetnoote)
tendines.
voetnootf)
d'abord os ins; puis ins barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Pondus majus seipso, cur homo tollat.
margenoot+
24-29 juin 1620
Fol. 123bisr-123bisv
margenoot+
Subjectum conclusionis fit omnis orationis vox.
voetnoota)
d'abord subjectum, se ipsum defendere; puis se ipsttm defendere barré.
margenoot+
Praedicato additâ quantitatis notâ, probat propositiones.
voetnootb)
d'abord amant omnes; puis omnes barré.
voetnootc)
d'abord animal, ho; puis ho barré.
voetnootd)
d'abord lapis, tali; puis tali barré.
voetnoote)
pas de guillemets.
voetnootf)
d'abord posset autem; puis autèm barré. - Ces corrections en écriture identique à celle du texte.
margenoot+
Mares cur in destro uteri sinu generentur etc.
voetnoot1)
Pour le traité cité, cf. ci-dessus p. 41, n. 2. La phrase qui suit se trouve aux lignes 12-13 de la page 525 de la Pars prima (Lib. XIV, cap. 7) de l'édition de Bále, 1538 (pour le titre complet, cf. notre t. I, p. 159).
margenoot+
Fol. 123bisv
29 juin 1620
voetnoota)
fluxum.
margenoot+
Hermaphroditi cur tam rari.
voetnootb)
d'abord qui; s ajouté en écriture identique à celle des mots marginaux.

voetnoot1)
Cf. p. 531, l. 45-48 de l'édition et du volume cité ci-dessus p. 41 (Lib. XV, cap. 3).
voetnootc)
d'abord γεννᾶν οὐ δύνανται; puis οὐ δύνανται barré.
voetnootd)
les points manquent.
voetnoot2)
Il n'y a aucune discussion de ce texte.
margenoot+
Embryon quid boni accipiat ab aquâ in utero manente.
voetnoot3)
Cf. p. 533, l. 50-52 du volume cité dans la note 1 (Lib. XV, cap. 5).
voetnoote)
innatat.
voetnootf)
d'abord incumbunt eum s; puis eum s barré.
margenoot+
29 juin-5 juillet 1620
Fol. 123bis-124bisr
voetnoota)
d'abord corpus in aqua; puis in barré et le a final de aqua surchargé de ae.
voetnoot1)
Cf. la note 2 de la page 26 de notre t. I.

margenoot+
Consanantiae perfectae cur simul non ascendant aut descendant.
voetnootb)
d'abord aut descendendum nunquam; puis nunquam barré en écriture identique à celle du texte; enfin le m de descendendum surchargé de nt de la même écriture que celle des notes marginales.
margenoot+
Syllogismi hypothetici 4 terminorum non nisi ad duos categoricos reducuntur.
voetnootc)
d'abord non possunt nisi ad videntur; puis possunt nisi ad et le n de videntur barré.
voetnootd)
d'abord syllogismo sic; puis sic barré.
voetnoote)
posterio.
voetnoot2)
Cf. l. 40-41 de la page 550 du volume et de l'édition cités ci-dessus p. 41, n. 2 (Lib. XVII, cap. 1).
margenoot+
Fol. 124bisr-124bisv
5 juillet 1620
margenoot+
Atomorum concursus non est fortuitus.
voetnoota)
d'abord Deo artificiater dimimus; puis li écrit dans l'interligne et le premier m de dimimus surchargé de x; les deux corrections en écriture identique à celle des notes marginales.
voetnoot1)
Cf. ci-avant pp. 56 et 56-57.
voetnootb)
d'abord cum reliq.; puis reliq. barré.
voetnootc)
d'abord formam omnib; puis omnib barré en écriture identique à celle du texte.
voetnootd)
innanima.
voetnoote)
La dernière phrase fut écrite d'une encre différente de celle du texte précédent.
margenoot+
Syllogismi accurata anatomia.
voetnoot2)
Ce terme est emprunté aussi à la figure du ‘pont aux ânes’ de la logique. Cf. celui mentionné plus haut p. 29 et la note y relative.
voetnootf)
ces deux mots entre parenthèses.
voetnootg)
ce mot entre parenthèses.
voetnooth)
ejusmodo.
voetnootg)
ce mot entre parenthèses.
voetnoot3)
Cf. ci-dessus p. 60.
margenoot+
5-14 juillet 1620
Fol 124bisv
margenoot+
Syllogismos ex similitudinibus 4 terminorum coustruere.
voetnoota)
d'abord ad quae; puis quae barré.
margenoot+
Terminorum logicorum accurata distinctio.
voetnoot1)
Il n'y a pas de blanc entre ce mot et le précédent et le mot initial de cette note n'est pas mis à la ligne; cependant l'encre est plus noire.
voetnoot2)
Pierre du Moulin, né en 1568 près de Mantes, en France, avait été nommé, en 1593, professeur extraordinaire de logique à l'Université de Leyde, et plus tard de physique aussi. Il retourna en France en 1598 et mourut comme professeur à Sedan en 1658.
voetnoot3)
La première édition de l'ouvrage parut à Leyde en 1598. Pour le passage cité, cf. Petri Moulin aei Elementa logica, Ab authore recognita (vignette), Ex officinâ Plantinianâ Raphelengij, M.DC.III; in 8o; 267 pp., Lib. II, cap. 15, p. 177.
voetnootb)
d'abord divitijs; hic divitae sunt pε; puis hic divitiae sunt pr barré; enfin l'auteur a mis: et melius sunt partes praedicati, virtus minor terminus; mais ces mots sont barrés aussi.
voetnootc)
d'abord terminus modium ver; puis modium ver barré.
voetnootd)
ces mots entre parenthèses.
voetnoote)
d'abord respondet (diog; puis diog barré.
voetnootf)
d'abord debet, est enim casus qu; puis enim casus qu barré.
margenoot+
Fol. 124bisv-125bisr
5-14 juillet 1620
voetnoot1)
Même remarque que dans la note 1 de la page précédente.
voetnoot2)
Cf. la note 3 de la page précédente.
voetnoota)
d'abord spiritus sub causa; puis sub causa barré.
voetnootb)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
voetnoot3)
Même remarque que dans la note 1 de la page précédente.
voetnootc)
d'abord sede gubernator regit ecclesiam; puis le e final de sede barré et ecclesiam barré.
margenoot+
Singularia aequipollent universalibus et particularibus.
voetnootd)
d'abord omne duplum; puis duplum barré.
margenoot+
5-14 juillet 1620
Fol. 125bisv
margenoot+
Syllogismi integri universale quid supponunt.
voetnoota)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
voetnootb)
d'abord at canis; puis canis barré.
margenoot+
Syllogismos hypotheticos 4 terminorum ad categoricos reducere.
voetnoot1)
Cf. pp. 177-180 de l'ouvrage cité ci-dessus p. 64. Le chapître est intitulé: Comparatio probabilitalis.
voetnootc)
d'abord ut quo; puis quo barré.
voetnootd)
reducit.
voetnoote)
pas de guillemets, mais des parenthèses.
margenoot+
Fol. 125bisv-126bisr
14 juillet 1620
voetnoota)
aequalia.
margenoot+
Termini interdum crypticè includuntur.
voetnootb)
termus.
voetnootc)
pas de guillemets.
voetnootd)
parb.
voetnoote)
d'abord ut idem; puis idem barré de la même encre que celle du texte.
voetnootf)
fiat.

voetnoot1)
Περὶ τροφῶν δυνάμεως βιβλία γ´ (de Alimentorum facultatibus Libri III), Lib. III, cap. 16. Cf. p. 341, l. 53-54 de la Pars quarta, de l'édition de Bâle, 1538.
margenoot+
Venter frigidus et renes calidi.
voetnootg)
d'abord a frigidido; le troisième i surchargé de o et do barré de la même encre que celle des notes marginales.
voetnoot2)
Περὶ κράσεων καὶ δυνάμεων τῶν ἁπλῶν φαρμάκων βιβλία ια´ (de Temperatura et facultatibus medicaminum simplicium Libri XI (cf. t. I, p. 149), Lib. I. cap. 17. Cf. p. 9, l. 49-50 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538.
margenoot+
14 juillet-4 août 1620
Fol. 126bisr
margenoot+
Crassae partes quae dici debeant.
voetnoota)
d'abord multitudi; ni ajouté dans l'interligne de l'écriture identique à celle des notes marginales.
voetnootb)
attribuit omis.
voetnootc)
d'abord crassimarum; puis ssi ajouté dans l'interligne de l'écriture identique à celle des notes marginales.
voetnoot1)
Cf. Lib. I, cap. 24 du traité cité dans la note précédente (p. 11, l. 53 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538).
margenoot+
Febricitantibus quis potus aptissimus.
voetnootd)
d'abord sed compos; puis compos barré de la même encre que celle du texte.
voetnoote)
vide buntur.

margenoot+
Quantitas vocis ex oris majore aut minore amplitudine.
voetnoot2)
Ci cf. t. I, pp. 307-308; cf. aussi ci-avant p. 53, n. 1.
margenoot+
Bevende kele int singhen.
margenoot+
Fol. 126bisr-126bisv
14 juillet-4 août 1620
voetnoota)
groote.
voetnootb)
d'abord overandert; le n ajouté dans l'interligne de l'écriture identique à celle des notes marginales.
voetnootc)
d'abord eveleens als; puis als barré de la même entre que celle du texte.
voetnootd)
d'abord niet te syn; puis syn barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Proportio elementorum certa facit res.
voetnoot1)
Cf. Lib. III, cap. 3 du traité cité ci-dessus p. 67, n. 2 (p. 30, l. 32 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538).
voetnoote)
d'abord illo; rum ajouté dans l'interligne de l'écriture identique à celle des notes marginales.
voetnootf)
d'abord multa; le s ajouté dans l'interligne de l'écriture identique à celle des notes marginales.
voetnootg)
d'abord species, sed; puis sed barré à de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Medium quid in omni specie animalium.
voetnooth)
d'abord etsi foret; puis foret barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Homo cur non interdum generet bestiam.
margenoot+
14 juillet-4 août 1620
Fol. 126bisv-127bisr
voetnoota)
d'abord forsitan etiam; puis etiam barré.
margenoot+
Homogenea minima differunt in animalibus.
voetnootb)
d'abord minimae habent; puis habent barré.
voetnootc)
ex.
voetnootd)
aequae.
voetnoote)
minime.
voetnootf)
longae.
voetnootg)
d'abord quam quae; puis quae barré.
voetnooth)
d'abord sibi mut; puis mut barré.
voetnooti)
rombum.
voetnootk)
d'abord tot vero calidis etc.; puis calidis etc. barré. - Les corrections de l'écriture du teste.
voetnootl)
d'abord constituentibum; puis le m surchargé de s de l'écriture des notes marginales.
voetnootm)
d'abord ex hic; puis le c surchargé de s de l'écriture des notes marginales.
margenoot+
Media hominis constitutio cum innatantibus inter aquam et oleum collata.
voetnootn)
d'abord incumbenti; le dernier i surchargé de e de l'écriture des notes marginales.
margenoot+
Fol. 127bisr-127bisv
14 juillet-4 août 1620
voetnoota)
d'abord pondere quod; puis quod barré.
voetnootb)
d'abord secundo aeq; puis aeq barré.
voetnoot1)
Cf. son Anhang der Weeghconst à la fin du Vierde stuck der Wisconstighe Ghedachtnissen. Van de Weeghconst etc. Beschreven deur Simon Stevin van Brugghe. Tot Leyden, by Ian Bouwensz etc. Anno CIƆ.IƆ.CV, pp. 171-172.
voetnootc)
le ms porte: adhuc esse.
voetnootd)
d'abord ad (à la fin de la ligne) homptum; puis le h barré, le u surchargé de o et le m barré.
margenoot+
Lapidibus duobus aquae injectis, cur duo integri circuli videantur sese secantes.
voetnoot2)
Cf. Lib. III, cap. 16, du traité cité ci-dessus p. 67, n. 2 (p. 36, l. 40-41 de la Pars secunda de l'édition de Bále, 1538).
voetnoot3)
Nous y rappelons que Beeckman, comme d'autres atomistes d'alors, rejetait la comparaison mentionnée tant pour la propagation de la lumière que pour celle du son.
margenoot+
14 juillet-4 août 1620
Fol. 127bisv
voetnoota)
d'abord enim sibi acc.; puis sibi acc. barré.
voetnootb)
d'abord solis; puis le dernier s barré.
voetnootc)
d'abord respectu rerum; puis rerum barré.
voetnootd)
d'abord cum duntaxat ignis; puis duntaxat ignis barré. - Ces corrections de l'encre du texte.
margenoot+
Medicamenta mixta quomodo agant.
voetnoote)
le d ajouté de l'écriture des notes marginales.
voetnoot1)
Cf. Lib. III, cap. 16 du traité cité ci-dessus p. 67, n. 2 (p. 37, l. 22-23 de la Pars seconda de l'édition de Bále, 1538).
voetnootf)
d'abord modo ejus; puis ejus barré de la même encre que celle du texte.
voetnootg)
micam.
margenoot+
Fol. 128bisr
14 juillet-4 août 1620
voetnoot1)
Lib. III, cap. 24 du traité cité (p. 40, l. 34-36 de l'édition de 1538).
margenoot+
In venenis latent alexipharmica.
voetnoot2)
Lib. IV (περὶ χυμῶν), cap. 2 du traité cité (p. 42, l. 7-8 de l'édition de 1538).
margenoot+
Frigus quomodo partium poros contrahat.
margenoot+
Calor distendit membra.
voetnoota)
d'abord tendium; le t écrit dans l'interligne et le m surchargé de r de l'écriture des notes marginales.
margenoot+
Frigus quî hîc majores, ibi minores poros faciat in membro.
voetnootb)
d'abord necesse est ut; puis ut barré.
voetnootc)
d'abord aliquam; puis le m barré. - Ces corrections de l'écriture du texte.
voetnootd)
d'abord supra modo; le o surchargé de u au dessus duquel un trait horizontal de la même encre que celle des notes marginales.
voetnoote)
d'abord frigidissima corpora; puis corpora barré.
margenoot+
14 juillet-4 août 1620
Fol. 128bisr-128bisv
voetnoota)
d'abord concidentus; le u surchargé de o et le s barré. - Les dernières corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Homogenea diversa in eàdem re.
voetnoot1)
Cf. Lib. IV cap. 3 du traité cité dans la note précédente (pag. 43, l. 27 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538).
margenoot+
Pinguedo cùm tota sit ignis, quî possit dici terrestris.
voetnoot2)
Pag. 44, l. 7-8 de la Pars secunda de l'édition citée (Lib. IV, cap. 6 du traité déjà cité).
voetnootb)
pinguedines pag. 44.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 21-22, 187 et 286; cf. ci-avant pp. 6-7, 30 et 50.
voetnootc)
d'abord non potest sec; puis potest sec barré de la même encre que celle du texte.
voetnootd)
nos.
margenoot+
Austeri saporis natura, quae et quî agat.
voetnoote)
d'abord ejus a; puis a barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Fol. 128bisv-129bisr
14 juillet-4 août 1620
margenoot+
Calor noster non semper potest educere calorem cibi ante coctionem.
voetnoota)
d'abord contenter; puis in ajouté dans l'interligne de l'écriture des notes marginales.
voetnootb)
d'abord lactu; puis tu barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Amarum quid sit.
voetnoot1)
Cf. pag. 52, l. 12 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. IV, cap. 19 du traité cité, ci-dessus p. 67 n. 2).
voetnootc)
d'abord dulcus; le u surchargé de i de l'écriture des notes marginales.
voetnootd)
pas de parenthèses.
margenoot+
14 juillte-4 août 1620
Fol. 129bisr
voetnoota)
d'abord aquam ingredit; puis ingredit barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Salsum quid sit.
voetnoot1)
Pag. 53, l. 15 de la Pars secunda de l'édition citée (Lib. IV, cap. 20 du traité cité ci-dessus).
voetnootb)
d'abord non aliter quam; puis quam barré.
voetnootc)
d'abord in succorum a; puis succorum a barré.
margenoot+
Color quid et quid signet in rebus.
voetnoot2)
Cf. t. I, pp. 28 et 327.
margenoot+
Cibus conveniens, quid sit.
voetnootd)
d'abord posse (à la fin de la ligne); puis posse barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Calor noster non nudus est, sed corpusculis multis mixtus.
voetnoot3)
Pag. 57, l. 53 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. V, cap. 6 du traité cité ci-dessus p. 67, n. 2).
margenoot+
Fol. 129bisr-129bisv
14 juillet-4 août 1620
voetnoota)
d'abord refertius; ut fit ut; puis ut fit ut barré.
margenoot+
Calor innatus nunquam fit nimius. Cur.
margenoot+
Calor minor majori accedens, cur totum minus majore.
voetnootb)
d'abord ad calo; puis calo barré.
margenoot+
Calor alijs corpusculis mixtus, cur minus calefaciat.
voetnootc)
d'abord at unumquem; puis unumquem barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnootd)
debilius.
margenoot+
Abstergens pungit.
voetnoot1)
Cf. ci-dessus pp. 74-75.
voetnoote)
praepartatem avec un trait horizontal au-dessus du dernier a.
margenoot+
Magna primordia cur nequeant mixtum constituere.
margenoot+
14 juillet-4 août 1620
Fol. 129bisv-130bisr
voetnoota)
d'abord quantitatis differentia; puis differentia barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Yser roest meer in Zeelant dan in Hollant. Cur.
voetnootb)
also dat set.
voetnootc)
door omis.
margenoot+
Urina et sudor cur varient.
voetnoot1)
Cf. p. 136, l. 3-34, de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. C, cap. 14, de Sudore, du traité cité ci-dessus, p. 67, n. 2).
voetnootd)
d'abord esse la; puis la barré.
voetnoote)
d'abord calidioribus; ib surchargé de es et us barré de la même encre que celle du texte.
voetnootf)
d'abord salis inest nobis; puis inest nobis barré.
margenoot+
Sal quomodo crescat aut fiat.
voetnootg)
d'abord aereis ven; puis ven barré; enfin sanguinis, mais ce mot également barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnooth)
d'abord congresse; le second e surchargé de u et s ajouté de l'écriture des notes marginales.
margenoot+
Fol. 130bisr-130bisv
14 juillet-4 août 1620
voetnoota)
d'abord sic spum; puis spum barré.
voetnootb)
d'abord aqua fit; puis fit barré.
voetnootc)
pas de guillemets, mais une seule parenthèse devant le mot flamand.
margenoot+
Mixtorum medicamentorum cur singula suum agant.
voetnoot1)
Περὶ συνθέσεως τῶν φαρμάκων τῶν κατὰ γένη (de Compositione medicaminum per genera Libri VII), Lib. I, cap. 3. Cf. p. 314, l. 20-21 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538.
voetnootd)
d'abord ἐναντίων ἅμα; puis ἅμα barré.
voetnoot2)
Cf. ci-avant p. 72.
voetnoote)
d'abord omnibus corporis; puis corporis barré.
voetnootf)
d'abord has partes; puis tes barré. - Toutes ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnootg)
d'abord ἀποκρουστικῇ, illud vero; puis illud vero barré.
voetnooth)
sesibilib.
margenoot+
Styptica et resolventia simul juncta quomodo agant.
voetnoot3)
L'encre de cette note est plus pâle que celle de la précédente.
voetnooti)
d'abord ipsas eadem ope ijs n; puis eadem ope ijs n. barré.
margenoot+
14 juillet-4 août 1620
Fol. 130bisr
margenoot+
Medicamenta metallica aceto macera, cur vires habeant majores.
voetnoot1)
Cf. pag. 331, l. 4-5 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. II, cap. 2 du traité cité ci-dessus p.79, n. 1).
voetnoota)
sueunt.
voetnootb)
fiunque.
voetnootc)
d'abord poros penetrant; puis penetrant barré.
voetnootd)
d'abord aequales, qu; puis qu barré.
margenoot+
Metallica cremata cur lavanda.
voetnoot2)
Pag. 331, l. 13 de la Pars secunda de l'édition citée.
voetnoote)
διαζώζειν.
voetnootf)
quam avec un trait horizontal au-dessus du mot.
margenoot+
Heypalen, hoe se best int welsant raecken.
voetnoot3)
Nieuwe maniere van stercktebou, door spilsluysen. Beschreven door Symon Stevin van Brugghe (vignette). Tot Rotterdam, By Ian van Waesberghe, in de Fame. Anno 1617; in-fol.; IV, 59 et 3 pages. - pp. 19-20.
voetnootg)
d'abord eenen; puis en barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Fol. 130bisv-131bisr
14 juillet-4 août 1620
margenoot+
Waterhouwer vol dycken schuert weynich.
voetnoot1)
Pp. 40-43, de l'ouvrage cité dans la note précédente.
voetnoota)
d'abord dander, niet nu; puis niet nu barré.
voetnoot2)
Cf. ci-dessus pp. 44-48 et 54.
margenoot+
Vires eaedem junctae in simplici aliter agunt quàm in composito medicamento.
voetnootb)
v.g.
voetnootc)
d'abord rypticam et aeq.; puis et aeq. barré.
voetnootd)
d'abord ut unumquo; puis unumquo barré.
voetnoote)
l'auteur a écrit par inadvertance elementorum.
voetnoot3)
Ce traité comprend les pp. 1-162 des Commentationum metallicarum Libri quatuor qui constituent la seconde partie d'un recueil portant comme titre général: Alchemia Andreae Libavii .... Francofurti, Ioh. Saurius, impensis Petri Kopffij, 1597 in-4o. (Paris, Bibl. nat., R 7851). Le même traité constitue d'ailleurs le Tractatus primus d'une édition postérieure, dont Beeckman se sert. Cette édition porte: D.O.M.A. Commentariorum Alchemiae Andreae Libavii Med. Doct. Pars secunda, continens tractatus quosdam singulares ad illustratiotiem eorum potissimum quae libro Alchemiae secundo habentur difficiliora laboriosioraque, quaeque plurium simul artium adminiculo indigent, et veluti ex multis constituta, peculiarium scientiarum dignitatem et nomen merentur (vignette). Cum gratia et privilegio speciali. Francofurti. Typis Ioannis Saurii, impensis Petri Kopffii, Anno M.DC.VI. - in-fol.; 192 pp. (Paris, Bibl. nat., R 991). - Le cap. 1 s'intitule: Quid metallum; le passage en question se trouve à la page 4. Pour des éditions d'autres traités, également in-fol., cf. la note suivante et ci-après pp. 124 et 126.
margenoot+
14 juillet-4 août 1620
Fol. 131bisr-131bisv
voetnoota)
d'abord sua natura; puis natura barré.
margenoot+
Connexio rerum ob magnas exiguarum particularum superficies maxima.
voetnootb)
d'abord exiguus; le second u surchargé de o et le s final barré.
voetnootc)
aegent.
voetnootd)
d'abord connexionum in exig; puis in exig barré.
voetnoote)
d'abord respectu totius; puis totius barré.
voetnootf)
d'abord hamis et hoc mutu; puis et hoc mutu barré.
voetnootg)
d'abord pensili grav.; puis grav. barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnooth)
habent omis.
voetnootl)
vero ijs.
voetnootk)
frixionis.
margenoot+
Essentiae rerum quî ex elementis fiant.
voetnoot1)
Le de Pyrotechnia constitue le Liber secundus de D.O.M.A. Commentariorum Alchymiae Andreae Libavii Med. D. Pars prima, sex libris declarata, continens explicationem operationum chymicartrum priore artis libro comprehensarum, adjectis fornacum et aliorum vasorum figuris, partim ex impressis antehac autoribus, partim aliunde acceptis, et ex latibulis officinarum productis, Praemissa est Defensio Alchemiae et refutatio objectionum ex Censura scholae Parisiensis, quae licet videri nolit hanc Alchemiam, sed Quercetani damnasse, nimis tamen frigide de arte sentit, eaque proponit, quae in ludibrium et ignominiam artis simpliciter possunt converti, nec sonant aliter: Pag. 15 Antiturq. Alchymiae hîc caussa agitur, non Quercetani (vignette). Cum gratia et privilegio Caesareo speciali ad decennium. Francojurti ad Moenum. Excudebat Ioannes Saurius, impensis Petri Kopffij (s.d., mais la dédicace est du 6 Id. Febr. 1606 vieux style), -in-fol.; 402 pp. (Paris, Bibl. nat. R 990). - Le cap. 22 s'intitule: de Humido et sicco, et le passage en question se trouve à la page 237.
margenoot+
Fol. 131bisv
14 juillet-4 août 1620
voetnoota)
d'abord constituens, sec; puis sec barré de la même encre que celle du texte.
voetnootb)
d'abord dicetur illi; puis illi barré.
voetnootc)
le d ajouté de la même écriture que celle des notes marginales.
voetnootd)
ab
voetnoote)
compositam omis.
voetnootf)
le ms porte: sed.
voetnootg)
d'abord duobus conjunctis; puis bus barré, le i surchargé d'un u et le d barré.
margenoot+
Essentiae etiam ex atomis immediatè fiunt.
voetnoot1)
Cf. t. I. pp. 132-133, 134, 154, 155, 216 et 276; cf. ci-dessus p. 4.
voetnooth)
ijs est manque.
voetnoot2)
Cf. p. 345, l. 39-40 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. III, περὶ νουροτρώτων du traité cité ci-dessus p. 79, n. 1).
margenoot+
4 août 1620
Fol. 131bisv-132bisr
margenoot+
Exercitio sensuum cur ego non studuerim.
voetnoota)
sensusque.
margenoot+
Myopes ad res herbarias cur sint inepti.
voetnootb)
d'abord herbas Qoa; puis Qoa barré.
voetnoot1)
Jan van den Broecke à Rotterdam, Cf. t, I, pp. 194 et 217. Le terme idiota est employé dans le sens de professeur privé.
voetnootc)
d'abord annos quatuordecim usus; puis quatuordecim usus barré.
voetnootd)
d'abord ut homines; puis homines barré.
voetnoot2)
Par octroi du 7(17) août 1614 les Etats de la province d'Utrecht avaient fixé la durée de la foire à Utrecht à vingt jours, à partir de huit jours avant la Ste Madeleine, c'est-à-dire à partir du 14 juillet nouveau style (van de Water, Utrechts Placaatboek, 1729 vol. III, p. 843). Il résulte aussi des notes ultérieures de Beeckman (cf. ci-dessous p. 93) que la date indiquée ici, doit avoir été le 4 août 1620.
margenoot+
Sensibus deficiens, animo studeat.
voetnoote)
d'abord unde fit; puis fit barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnoot3)
En haut de la seconde colonne qui commence ici, se trouve copié d'une encre plus ancienne un passage d'Herodote (fol. 32, comp. 16). Cf. notre Note sur le manuscrit (t. I, p. xxv).
voetnootf)
d'abord infitities; le premier t surchargé de n de l'écriture des notes marginales.
margenoot+
Fol. 132bisr-132bisv
4-7 août 1620
voetnoot1)
P. 352, l. 4-5 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (pour le titre complet du traité, cf. ci-dessus p. 79, n. 1).
voetnoota)
d'abord lacte; puis te barré de la même encre que celle du texte.
voetnootb)
d'abord vitae alio; puis alio barré de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Iris in convexitate nubis.
voetnootc)
terra.
voetnootd)
refexi.
margenoot+
Essentia rerum quam quintam vocant, quomodo ex elementis fiat.
voetnoote)
d'abord figura nos; puis nos barré.
voetnoot2)
Cf. t. I, pp. 133, 216 et 344; puis ci-dessus p. 83.
margenoot+
4-7 août 1620
Fol. 132bisv
voetnoota)
aequalis.
voetnootb)
d'abord occultam pro; puis pro barré.
voetnootc)
creandum.
voetnootd)
d'abord quo quadrifariam; puis quadrifariam barré.
voetnoote)
creaverant.
margenoot+
Atomi singulae omnibus conveniunt.
voetnootf)
inepti.
voetnootg)
aptum.
margenoot+
Medicamentorum compositorum ex cera, ιῷ et alijs metallicis, ratio.
voetnoot1)
Cf. p. 363, l. 12-16 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. IV, cap. 4 du traité cité ci-dessus p. 79, n. 1).
voetnooth)
d'abord compositum sit; puis sit barré.
voetnooti)
d'abord virium comp; puis comp barré.
voetnootk)
d'abord sit nostro; puis nostro barré.
voetnootl)
atque ob.
voetnootm)
sit.
voetnootn)
maximae.
voetnooto)
d'abord efficiendo dista; puis dista barré.
voetnootp)
d'abord infra aeram; puis aeram barré et medium ajouté dans l'interligne.
voetnootq)
d'abord supre eam; puis eam barré et id ajouté dans l'interligne. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
margenoot+
Fol. 132bisv-133bisr
5-7 août 1620
voetnoota)
d'abord quia partes; puis partes barré.
voetnootb)
d'abord ab Galeno ibidem dicta; puis le b de ab et le mot dicta barré de la même encre que celle du texte.
voetnootc)
solet.
voetnootd)
d'abord requiritur verum; puis verum barré.
voetnoote)
d'abord metallica plus; puis plus barré.
voetnootf)
d'abord propinquiora contra licet; puis contra licet barré.
margenoot+
Medicamentorum a naturâ compositorum ratio.
voetnootg)
d'abord nam en; puis en barré.
voetnooth)
est.
voetnooti)
d'abord aequaliter et; puis et barré. - Ces corrections de la même encre que celle du texte.
voetnootk)
d'abord a quam; le d a ajouté de la même écriture que celle des notes marginales.

margenoot+
Medicamenti ulcus sanans compositio admodum minuta.
voetnoot1)
Cette ligne et la précédente sont écrites bout à bout, mais la couleur de l'encre de la note présente diffère de celle du texte précédent.
voetnootl)
d'abord ne si; le t ajouté de la même écriture que celle des notes marginales.
voetnootm)
validium.
margenoot+
4-7 août 1620
Fol. 133bisr-133bisv
voetnoota)
d'abord partibus id; puis id barré.
voetnootb)
d'abord partibus ab eo; puis eo barré, mais le b de ab conservé.
voetnootc)
au lieu de remotum, le manuscrit porte: absque id.
voetnootd)
d'abord quaestio 16; puis 16 surchargé de 8.
voetnoote)
aliquo.
margenoot+
Medicamenta cur ex pluribus ingredientibus praestantiora.
voetnootf)
d'abord praestantiora pos; puis pos barré. - Les corrections de l'encre du texte.
voetnootg)
d'abord naturae subst; puis subst barré.
margenoot+
Condimentorum in cibis ratio probat graduum multiplicitatem.
voetnoot1)
Même remarque que ci-dessus p. 87, n. 1.
voetnooth)
suminus.
voetnooti)
d'abord tantum minus; le m de tantum barré et le u sur-chargé de o; minus surchargé de plus.
margenoot+
Fol. 133bisv-134bisr
4-7 août 1620
voetnoota)
d'abord saporis re; puis re barré.
voetnootb)
d'abord sal med; puis med barré.
voetnootc)
diversae.
voetnoot1)
Cf. t. I, p. 216 et ci-dessus pp. 83 et 85-86.
voetnoot2)
Ce mot et le précédent sont écrits bout à bout, mais la couleur de l'encre est différente.
voetnootd)
d'abord vero gene; puis gene barré.
margenoot+
Medicamentum quid sit optimum.
voetnoot3)
Le texte est continué sans interruption à la dernière ligne de la note précédente mais il se réfère à la note pénultième. C'est nous qui avons mis une ligne de blanc.
voetnoote)
d'abord unum long; puis long barré.
voetnootf)
d'abord exigua, invento vero tertio medicamento; puis les quatre derniers mots barrés. - Ces corrections de l'encre du texte.
margenoot+
Medicamentorum compositio figurâ declaratur.
margenoot+
4-7 août 1620
Fol. 134bisr
voetnoota)
an.
voetnootb)
d'abord directa hab; puis hab barré.
voetnootc)
d'abord habet ab; puis ab barré.
voetnootd)
d'abord qualitas et absonia; puis et absonia barré.
voetnoote)
d'abord se ha; puis ha barré.
voetnootf)
accommodent.
voetnoot1)
Cf. ci-dessus pp. 72, 83 et 85-86.
margenoot+
Medicamenti multum 2 gradûs non efficit quod paucum 4 gradûs.
voetnoot2)
Ce mot ne se trouve pas à la ligne; c'est nous qui avons mis une ligne de blanc.
voetnootg)
d'abord redditurum; puis r barré et le d surchargé de e.
voetnooth)
d'abord rediturum; puis le r barré.
voetnooti)
d'abord particulis par; puis par barré.
voetnootk)
d'abord quam vim magnum; puis vim magnum barré.
voetnootl)
pertinatia.
margenoot+
Medicamentorum vires cur ab invicem
voetnootm)
mecamentum. - Les corrections de l'encre du texte.
margenoot+
Fol. 134bisr-134bisv
4-7 août 1620
margenoot+
non admodum obtundantur.
voetnoot1)
Cf. ci-dessus p. 79; cf. aussi pp. 81, 83 et 86-87.
margenoot+
Medicamentum crassarum partium quid sit.
voetnoota)
Cum pas à la ligne, mais l'écriture est un peu changée.
voetnootb)
amittent.
voetnootc)
sejuncti.
voetnootd)
exerant.
voetnoote)
d'abord vim nequeunt; puis nequeunt barré.
voetnootf)
le ms porte: naturae talia.
voetnootg)
d'abord causis cupia; puis cupia barré. - Les corrections de l'encre du texte.
margenoot+
Medicamentorum vires manent in composito.
voetnoot2)
Pas à la ligne, mais la couleur de l'encre est changée à nouveau.
voetnoot3)
Le Lib. V est intitulé: Περὶ τῶν ὑπὸ ᾿´Ηρᾳ γεγραμμένων. Pour le titre du traité cf. ci-dessus p. 79, n. l, et pour le texte p. 377, l. 56-57 de la Pars secunda, de l'édition de Bále, 1538.
voetnooth)
d'abord medicamentum adhiberi; puis adhiberi barré.
voetnooti)
d'abord πολυχρεω (à la fin de la ligne); puis χρεω barré.
margenoot+
4-7 août 1620
Fol. 134bisv-135bisr
voetnoota)
d'abord particulas omni; puis omni barré.
margenoot+
Medicamentum imbecillius etsi quantitate amplum, nihil tamen aget.
voetnootb)
d'abord particula membri; puis membri barré.
voetnootc)
adsunt manque.
voetnootd)
composita.
margenoot+
Medicamentorum ingredientia quomodo agant in membra.
voetnoote)
d'abord particulae uni; puis uni barré.
voetnootf)
d'abord trahit, magisque a me; puis magisque a me barré. - Ces corrections de l'encre du texte.
voetnootg)
aliculi.
voetnooth)
demidisla.
voetnooti)
frangunt.
voetnootk)
le ms porte: priores.
margenoot+
Fol. 135bisr
7 août 1620
voetnoota)
d'abord sicciorum quae; puis quae barré de l'encre du texte.
margenoot+
Polychrestum an sit
voetnootb)
pas à la ligne, mais l'écriture diffère.
voetnoot1)
Cf. p. 379, l. 39-40, de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. V du traité cité p. 79, n. 1).
voetnoot2)
Ibid., l. 52-53.
margenoot+
Qualitas praedominans quando ex colore judicetur
voetnootc)
d'abord juditium vi; puis vi barré, à l'encre du texte.
voetnoot3)
Cf. t. I, pp. 28, 327 et plus haut p. 76.
voetnootd)
ad suam naturas produre.

margenoot+
Medicamentorum ingredientia quomodo agant in membrorum particulas
voetnoot4)
Cf. ci-dessus p. 84, n. 2.
voetnoote)
ή.
voetnoot5)
Cf. pp. 392, l. 57-393, l. 1 et p. 393, l. 14-17 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. VI, Περὶ τῶν πολυχρήστων φαρμάκων, du traité cité ci-dessus p. 79, n. 1).
voetnoot6)
Cf. ci-dessus p. 91, n. 1.
margenoot+
7-19 août
Fol. 135bisr-135bisv
voetnoot1)
P. 398, l. 19-22 (πολύχρηστοι φαιαί) de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. VI du traité cité ci-dessus p. 79, n. 1).
voetnoot2)
Ibid., p. 398, l. 10-11.
margenoot+
Aquae duplum in vase colummari duplo tempore vaporabitur.
voetnoota)
d'abord ratio ea qo; puis ea qo barré.
voetnootb)
d'abord solus igni; puis igni barré.
voetnootc)
d'abord hoc f vas f implebis; puis le premier f, le second f et le mot implebis barré.
voetnootd)
d'abord auferat aeq; puis aeq barré.
margenoot+
Carnis duplum cur in duplici aquâ magis coquatur quàm dimidium carnis in dimidio aquae.
voetnoote)
d'abord consistat, in; puis in barré.
voetnootf)
d'abord consumpta non; puis non barré.
margenoot+
Fundi magnitudo evaporationem maturat.
margenoot+
Fol. 135bisv-136bisr
7-19 août 1620
voetnoota)
interstis.
voetnootb)
altitudo.
voetnootc)
le ms porte: eosque.
voetnoot1)
L'écriture de la dernière phrase diffère légèrement de celle du texte précédent; peut-être la phrase futelle ajoutée en une circonstance ultérieure.
margenoot+
Mulier menstrua à cibo non abstineat hypochondriaque premat.
voetnootd)
expressa.
voetnoote)
d'abord l'auteur avait continué: Haec uxori meae jamdudum videntur contingere secundum eundem modum; non enim; puis tous ces mots furent barrés.
margenoot+
Calidum in poris quomodo attrahat.
voetnoot2)
Cf. p. 402 (περὶ τῶν διαφορητικῶν καὶ ἐπισπαστικῶν ἐμπλαίστρων), l. 39-40 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. VI du traité cité ci-dessus p. 79, n. 1).
voetnoot3)
Pour divers ouvrages de Jean Fernel, cités par Beeckman, cf. t. I, pp. 22, 23, 34, 102 et 103.
voetnootf)
d'abord vicinis particulis; puis particulis barré.
margenoot+
7-19 août 1620
Fol. 136bisr
margenoot+
Astringens quomodo repellat.
voetnoota)
existentem.
voetnootb)
d'abord venula quae; puis quae barré.
voetnootc)
d'abord contineri cum quo; puis cum quo barré.
voetnootd)
cumque.
margenoot+
Ignis minimum non est atomus sed homogeneum ex atomis compositum.
voetnoot1)
Cf. t. I, pp. 10, 25, 26, 28, 38-39, 45, 96, 99-101, 103-104, 151, 187, 194 et 273; cf. ci-avant pp. 25 et 28.
voetnoote)
pas de parenthèses.
margenoot+
Ignis quomodo accendatur.
voetnootf)
d'abord solutus unico; puis unico barré. - Ces corrections de l'encre du texte.
margenoot+
Fol. 136bisr-136bisv
7-19 août 1620
voetnoota)
d'abord parasangis ign; puis ign barré.
voetnootb)
d'abord partes ampliores; puis ampliores barré.
margenoot+
Ignis minimum quî sit minus minimo reliquorum elementorum.
voetnoot1)
Le début de cette note et la fin de la précédente sont écrits bout à bout, sans aucune interruption.
voetnootc)
Resp.
margenoot+
Ignis comprimitur et resultat.
voetnoot2)
Cf. t. I, p. 12. Le passage en question n'a été retrouvé dans aucun des ouvrages de Quercetan que nous avons consultés.
voetnootd)
d'abord divisa quos; puis quos barré. - Ces corrections de l'encre du texte.
margenoot+
Emollientia, et digerentia qui agant in scirrum.
voetnoot3)
Cf. p. 406, l. 15 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. VII, cap. 1 du traité cité ci-dessus p. 79, n. 1).
voetnoote)
Resp.
margenoot+
7-19 août 1620
Fol. 136bisv-137bisr
voetnoot1)
Cf. ci-dessus p. 97.
margenoot+
Scirrus quomodo a calore malè curetur.
voetnoota)
d'abord poris, idcirco; puis idcirco barré.
voetnootb)
d'abord emolliens materio; puis materio barré.
voetnootc)
d'abord calida est; puis est barré.
voetnootd)
d'abord humidis fi; puis fi barré.
voetnoote)
d'abord scirro parum; puis parum barré.
voetnootf)
d'abord calidioribus; puis bus barré.
voetnootg)
d'abord ijs po; puis po barré. - Ces corrections de l'encre du texte.
voetnooth)
d'abord ita si; nt ajouté de l'écriture des notes marginales.
voetnooti)
d'abord libentius moll; puis moll barré.
voetnootk)
d'abord impleant quod; le o surchargé de i et le d barré.
voetnootl)
d'abord adsit potius; puis potius barré. - Ces corrections de l'encre du texte.
margenoot+
Fol. 137bisr-137bisv
7-19 août 1620
voetnoota)
d'abord naturaria; le r second surchargé de l en écriture identique à celle des notes marginales.
margenoot+
Cocta in pauco aut multo oleo quomodo differant.
voetnoot1)
Cf. p. 408, l. 56-57 (Lib. VII, cap. 5 du traité cité) de la Pars secunda de l'édition citée.
voetnootb)
d'abord sit enim ubique fu; puis enim ubique fu barré.
voetnootc)
occurrat.
voetnootd)
particula omis.
margenoot+
Coctionis in oleo ratio particularis.
voetnoote)
d'abord olei plu; puis plu barré.
voetnootf)
le s ajouté de l'écriture des notes marginales.
voetnootg)
d'abord easque esse; puis esse barré.
voetnooth)
d'abord minuque; un s ajouté dans l'interligne en écriture identique á celle des notes marginales.
voetnooti)
d'abord dico neque; puis neque barré.
voetnootk)
d'abord esse quandam; puis quandam barré.
voetnootl)
Avant ce mot, l'auteur avait écrit d'abord: Verum si pro quantitate olei vas augeatur, forma permanente cubicâ, si fuerit cub (ces trois lettres barrées) ante cubica etc., tum res ita se habet ut Galenus: ait; puis tous ces mots barrés.
voetnootm)
d'abord permanente eaque; puis eaque barré.
voetnootn)
d'abord et mi; puis mi barré. - Ces corrections de l'encre du texte.
voetnooto)
dictâ.
margenoot+
Meditata animo incidentia cur optima.
margenoot+
7-19 août 1620
Fol. 137bisv
voetnoota)
que.
margenoot+
Reflectio sive resultatio rerum atomos ex naturâ tollit.
voetnootb)
admittunt omis.
voetnootc)
locum omis.
voetnoot1)
Pour l'explication de l'élasticité des lames, cf. t. I, pp. 40, 85, 85-86, 122, 178 et 279. L'auteur reviendra sur cette question à plusieurs reprises. Cf. déjà ci-dessous p. 105 et 106.
margenoot+
Reflectio quomodo esse nequeat in compositis ex atomis; anatomica demonstratio.
voetnootd)
d'abord fiat circulus; puis circulus barré.
voetnoote)
ut omis.
voetnootf)
convexae.
voetnootg)
d'abord ante necesse est; puis necesse est barré.
voetnooth)
dilata (à la fin d'uneligne) tatam.
margenoot+
Fol. 137bisv-138bisr
7-19 août 1620
voetnoota)
d'abord sequitur id quod potest flecti; puis id quod potest flecti barré.
voetnootb)
atomi.
voetnootc)
divisibiles.
voetnootd)
supponimus omis.
margenoot+
Principijs summis an sit inhaerendum.
voetnoot1)
Περὶ κράσεων τῶν ἅπλων φαρμάκων βιβλία ια´. Cf. p. 12, de la Pars secunda de édition de Bále, 1538 (Lib. I, cap. 26 du traité cité ci-dessus p. 67, n. 2).
voetnoote)
le ms porte: de quibus inter.
margenoot+
7-19 août 1620
Fol. 138bisr-138bisv
margenoot+
Motus et tempus non habent minima naturalia.
voetnoota)
le ms porte à tort 15.
voetnoot1)
La note de Minimo naturali. Et de quanti occupatione per motum se trouve à fol. 35recto de l'édition de 1557 de l'ouvrage de Scaliger, dont nous avons donné le titre complet au t. I, p. 8, n. 1. La note y porte cependant à tort le no. 5.
voetnoot2)
de Rerum natura, Lib. I, vs 314, que Scaliger d'ailleurs ne cite pas.
voetnoot3)
Pour des considérations analogues, cf. t. I, pp. 26-28.
margenoot+
Spacium, motus et tempus in infinitum sunt divisibilia mathematicè.
voetnootb)
d'abord miliare per; puis per barré.
voetnootc)
d'abord miliare perque; puis perque barré.
voetnootd)
ce nombre est répéte au commencement d'une nouvelle ligne; puis barré.
margenoot+
Intemperies
voetnoot4)
de Compositione medicaminum per singulas corporis partes.
voetnoot5)
Cf. p. 171, l. 25-26 de la Pars secunda de l'édition de Bâle, 1538 (Lib. II, cap. 1 περὶ κεφαλαλγίας ἁπαστης καὶ ἡμικρανίας, καθολικὴ διδασκαλία).
margenoot+
Fol. 138bisv
7-19 août 1620
margenoot+
simplex et cum humoribus minutim explicata.
voetnoota)
d'abord nostros; le o surchargé de u et le i de m en écriture identique à celle des notes marginales.
voetnootb)
variae.
margenoot+
Int