Europa, mijn vaderland

[p. 5]

Voorwoord

In de tweede eeuw na Christus heeft een Griek, Pausanias genaamd, een aantal reizen gemaakt en in een tiental boeken de heiligdommen en kunstschatten van zijn vaderland beschreven. Het grootste deel van wat hij zag is nu vervallen of verwoest, voor altijd verdwenen. De Griekse beschaving, zij moge dan de basis vormen van de onze, is gestorven en ons blijven slechts schamele resten, schamel althans in vergelijking met de veelzijdigheid van gedachten en vormen, welke zij tijdens haar leven vertoonde.

Het heeft weinig zin de ondergang van de Griekse cultuur na te gaan, men vindt ze opgetekend in alle historische studies: niet de Romeinen alleen waren het, die Korinthe met de grond gelijk maakten, noch de Turken, die van het Parthenon een kruithuis maakten, dat in de lucht sprong. Dit waren slechts de krachten der vernietiging, maar de kracht van het leven had immers dezelfde uitwerking: bij elke Gothische kathedraal, die gebouwd werd, bij iedere wandschildering van de Renaissance, bij elk kantoorgebouw van beton is een deel van wat eens de glorie der wereld was uit de geest van de mensheid gebannen.

Het verleden is als een schip, dat wegvaart van het heden, kleiner en kleiner wordt tot de bijzonderheden van bemanning en zeilen, masten en romp niet meer te onderscheiden zijn. Het verdwijnt tenslotte achter de horizon.

Zo ook is de Griekse beschaving geheel achter onze horizon verdwenen: wij hebben de afbeeldingen, de bewijzen, dat ze er eens was, bewaard; naarmate zij vervagen en vergelen worden zij ons dierbaarder, omdat de mens zich niet met de dood kan verzoenen, maar wij kunnen niet verhinderen, dat elke seconde een ander schip afvaart, de horizon der vergetelheid tegemoet.

Zo zal het ook met ons gaan. Daarom behoeven we niet met

[p. 6]

een romantische drang tot zelfvernietiging over de ondergang van het avondland te praten, we behoeven niet schuldbewust in de spiegel te kijken of onze tijdgenoten verwijten te maken. Dit neemt echter niet weg, dat er weemoed in onze harten mag zijn en dat wij onnodige haast bij de onttakeling van de stoffelijke herinneringen aan ons bestaan en dat van onze voorgangers mogen betreuren.

Zulk een onnodige haast is gemaakt tijdens de eerste en in nog heviger mate tijdens de tweede wereldoorlog. Toen wij de bommenwerpers boven onze hoofden hoorden af- en aangonzen en later vernamen, dat Keulen of Lübeck, München of Frankfort getroffen waren, toen we de veldtocht van de Amerikanen en Engelsen in Italië en Noord-Frankrijk volgden, van de Duitsers in Polen, Rusland en Nederland, van de Russen in Oostenrijk, Roemenië en Hongarije moet menigeen tijdens deze wederzijdse zelfvernietiging aan ons gemeenschappelijk bezit, de afbeeldingen en documenten van onze beschaving, gedacht hebben, dat verloren ging, omdat geen volk nog wist, dat de gedachten en eigendommen van de vijand ook de zijne waren.

Degenen echter, die beseften, dat elke bom en elke kartets een onvervangbaar deel van ons zelf verminkte, leerden tijdens deze strijd van de onzen tegen de onzen zichzelf kennen. Deernis bracht ons samen, deernis, ootmoed en liefde vormen de grondslagen voor de eenheid van dit, ons vaderland Europa.

Het zijn pathetische woorden, doch zij geven de stemming weer, waarin de belevenissen tijdens enkele reizen door Frankrijk en Italië, Engeland en Duitsland, Nederland en België werden opgetekend.

Er was geen vastomlijnd doel, slechts de behoefte bestond om te constateren, dat niet alles verloren was en te getuigen, dat ook het tijdelijke recht op een zekere levensduur heeft.

Zo ontstonden deze schetsen, artikelen, essays, beschouwingen, soms met enige pretentie, soms losweg geschreven,

[p. 7]

in hoop en vrees, juichend om hetgeen bewaard bleef, terneergeslagen bij hetgeen verloren ging. Men zal er niet veel meer uit kunnen lezen dan de bekommernissen van een verontrust mens en de vreugde en trots van een in al zijn vezelen aan Europa verbonden sterveling.

Voor mij is de wereld als geheel nog te groot, te weinig gekend om haar als een eenheid te zien. Theoretisch, in gedachten en bij het lezen van de gedachten van veelomvattende geesten, gelukt dat zo nu en dan, maar al kan men zich Vuurland of Japan als woonplaats voorstellen, daarom blijft Rome of Harlingen, Toulouse of Dresden nog onze geboortestad, waar de geluiden vertrouwder klinken dan in den vreemde.

Ik geef het toe: de stap is niet groot van Nederland tot Europa, maar wij behoren nog tot de eerstgeborenen der aarde.

Zo ruimtelijk beperkt deze opstellen zijn, door gebrek aan kennis, zo geestelijk beperkt zijn ze door de omlijndheid der persoonlijkheid: men kan niet voortdurend in een staat van ontroering verkeren en niet elke ontroering is in woorden uit te drukken. De keuze van onderwerpen is ‘toevallig’ voorgeschreven door een onderdeel of een geheel.

Ik had gaarne meer gezien en beter geschreven, logischer gedacht, zuiverder gevoeld. Bescheidenheid en hooghartigheid, onkunde en kennis zullen als bij elk mensenwerk afwisselend aanwezig zijn. Het doet er niet toe: hoofdzaak is dat de bedoeling: een indruk te geven van onze haastig vallende en moeizaam opstaande beschaving, tot uiting komt. Dat de bezinning op heden en verleden niet tot mismoedigheid stemt, maar tot gematigde trots en vreugde.

Want ondanks alle pogingen tot zelfvernietiging geloof ik te mogen hopen, dat mij of mijn tijdgenoten niet de rol is toebedeeld van Pausanias, die de monumenten van Griekenland slechts in zijn schrift vermocht te bewaren kort voor het ogenblik, dat zij van de aardbodem werden weggewist.