Europa, mijn vaderland

[p. 11]

Spel van eenvoudige lijnen

In Keulen stonden op een oppervlak van misschien een kwartier gaans in het vierkant ongeveer twaalf Romaanse kerken. Ze zijn er nog, deerlijk gehavend, onherstelbaar verwoest of voor een deel weer opgebouwd. De machtige rompen staan als verminkte, voorwereldlijke beesten tussen de dunne, stakerige, uitgebrande ramen van de moderne gebouwen. Zij voeren een hopeloze strijd tegen hun eigen bouwvalligheid en brokkelen van dag tot dag iets meer af.

Als men ze vergelijkt met de ruïnes uit zoveel vroeger tijden, met de Romeinse en de Griekse, waarin de dood reeds zo bestorven ligt, dat ze weer deel uit zijn gaan maken van de levende aarde, dan schrikt men van hun onnatuurlijke gedaante. Wel zijn de breukvlakken vergrijsd en verzacht, de dreigende gewelven gestut, maar hun stoer staketsel wankelt en men verwacht, dat ze elk ogenblik zieltogend voor goed ter aarde zullen storten.

Hebben wij dit onze ‘vijanden’ aangedaan of onszelf? zo vraag ik me onwillekeurig af. De gedenktekenen van onze beschaving gingen nacht op nacht verloren en wij hebben ons verheugd over onze eigen ondergang.

Men hoopt nog steeds een aantal kerken te kunnen redden: de St. Gereon met zijn wonderlijk octogoon, dat een groot gat vertoonde, is dicht, met de St. Apostelen is men bezig, van St. Maria im Kapitol is een deel in gebruik en daar kan men ook de prachtige oude deuren, die nu willekeurig tegen een wand gezet zijn, bewonderen, maar groot St. Martin, klein St. Martin, St. Alban, St. Kunibert, St. Pantaleon en wat al niet meer, staan, zij het ook enigszins beschermd, te vergaan. Zij gaan zienderogen achteruit en verschillende zal men moeilijk zo kunnen herbouwen dat iets van de oude sfeer terugkomt. Het Gothische raadhuistorentje heeft een betonskelet

[p. 12]

als kern gekregen, waardoor het niet verder achteruitgaat en de prachtige Renaissancevoorbouw van het Raadhuis, in zo zuivere vorm haast uniek zo hoog in het Noorden van Europa, is vrijwel onbeschadigd: hij zal de ingang vormen van het gerestaureerde oude Raadhuis, dat in de toekomst alleen voor ontvangsten dienst zal doen.

St. Apostelen is al een heel eind klaar en lijkt als ‘restauratiewerk’ een beetje op het Münster in Bonn. De versieringen heeft men niet aangebracht en de dwerggalerij aan het koor en de nissen zien er ‘kaal’ uit. Toch zou het misschien aanbeveling verdienen het zo maar te laten, want er zal wel geen metselaar of beeldhouwer te vinden zijn, die een geest van bijna duizend jaar geleden zal kunnen oproepen en deze herstelde kerken zijn nu ten minste eerlijk opgelapt, meer mag men niet eisen.

Een mens is een wezen, dat gemakkelijk onder de invloed komt van de hoeveelheid en zo komt het misschien, dat een rondgang langs deze ruïnes de meeste ‘voldoening’ schenkt. Alweer één en weer één, telt men vol wroeging en men betrapt zich op een zekere teleurstelling als het niet erg genoeg is. Terwijl men zich van aandoening voelt verbleken bij het aanschouwen van één verwoest meesterwerk, bij de Asamkerk in München of de fresco's van Mantegna te Padua, maakt een wilde zelfspot, een ruwe zelfhaat, een droge ironie zich hier van de wandelaar meester, men haalt zijn schouders op: zo zijn we, we zullen steeds weer afbreken wat ons voorgeslacht heeft opgebouwd.

Intussen zijn er dan maar weer een stuk of tien, waarvan men later in de gidsen zal lezen, dat ze gerestaureerd zijn en men voelt zich dan altijd een beetje bekocht; het is niet ‘echt’ meer en merkwaardigerwijze is het nog dikwijls te zien ook. Zoveel van die Romaanse kerken zijn er niet in het Rijnland overgebleven, want ook die in Koblenz, Bonn en Andernach zijn er niet geheel zonder schade afgekomen, ze stonden wel

[p. 13]

niet in de boekjes als meesterwerken, maar de meesterwerken alleen vormen niet de sfeer of de cultuur van een land, zoals een paar grote schilders nog geen schilderschool vormen; het waren niet Hals en Rembrandt en Vermeer, die onze Nederlandse schilderkunst groot maakten, het waren zij én Dou, Cuyp, de Van der Veldes, Saenredam, Flinck, Metsu, Bol, Van Mieris, Honthorst, Heda, Hobbema, Ruysdael en nog de tientallen kleine anderen.

En meer dan bij elke andere stijl geldt dit voor de Romaanse. Een Gothische dorpskerk mist de indrukwekkende constructie van een kathedraal, zij is door de vereenvoudiging ook ineens minder interessant, maar een Romaans dorpskerkje kan in zijn soort even mooi zijn als een machtige dom met zeven torens, zoals die in Limburg aan de Lahn. Bekoorlijk of innemend kan men de Romaanse kerken in het algemeen niet noemen: daarvoor zijn ze te zeer stoere burchten van het geloof, die van buiten door hun stevige bouw vertrouwen inboezemen en van binnen een gevoel van geheimzinnigheid en tevens van veiligheid geven, voornamelijk door het spaarzame licht en de dikke muren. Ogenschijnlijk zijn ze zeer eenvoudig; men herkent ze onmiddellijk door het samenstel van ronde bogen en rechte lijnen. Slechts de schuine hoeken van de torenspitsen en de zuilengalerijen aan het koor of de door een zuil gedeelde vensteropeningen in het torenlichaam doorbreken de meetkundige strakheid. Soms, als in Maria Laach, werkt de kleur nog mee om de regelmaat van rond en recht sterker te doen uitkomen, hier worden de ronde bogen onder het dak op een bepaalde afstand afgewisseld met zwarte lijsten, de lisenen genaamd, en afsluiting van de grote gele vlakken met deze donkere banden versterkt de strengheid van het patroon.

Maar in de torens en torenspitsen, hun vorm, de plaatsing vaak midden op de kerk op de kruising van het schip en de dwarsbeuken, op de viering dus, door ze slank te maken of massief, door overal nissen, galerijen, kleine en grote bogen

[p. 14]

boven elkaar te plaatsen, krijgt men een oneindige variatie en bij elke kerk verwondert men zich over de speelsheid van de bouwmeester, die een schijnbaar log gevaarte neerzettend, toch kans gezien heeft bij alle regelmatigheid iets onverwachts te brengen, een eigenzinnigheid, die juist nog in het gareel blijft, een gebreidelde fantasie. In Schwarzrheindorf is het de dwerggalerij, die op twee of driemaal manshoogte bijna geheel om de kerk lopend de gedachte aan een kasteel opwekt, in Maria Laach de gesloten vorm van het schip en de open torens, rond, achthoekig of vierkant, in Limburg, een stad waar allemaal Hans en Grietje-huizen staan, de eindeloze boognissen en boogvensters tot aan de daklijsten, waardoor blijkt, dat de bouwmeester, die deze kerk in het begin van de dertiende eeuw bouwde, al bekend geweest moet zijn met de Franse Gothiek, maar de hem eigen bouwtrant niet heeft willen prijsgeven, in Bonn die gekke hoge toren op de viering, waardoor men zich voorstelt de kerk aan die ene spits te kunnen oplichten.

Neen, hoe degelijk, hoe krachtig, hoe duidelijk in de constructie deze bouwwerken ook zijn, hun gelijkvormigheid is nooit eentonig; in de rustige versiering spreekt de weerbaarheid van het ridderslot, het vertrouwen in eigen kracht, het besef van de geestelijkheid, dat het geloof het zwaard zal overwinnen al moet dat geloof soms met het zwaard verdedigd worden. Van hoger streven, zoals bij de Gothiek, waar de mens zich met kunst- en vliegwerk tot de hemel trachtte te verheffen, was nog geen sprake. De Godheid troonde in de kerk zelf en in de harten van de gelovigen, die blij waren, dat de priester hun geest beschermde, zoals de landheer hun schamele aardse goederen.