Europa, mijn vaderland

[p. 15]

Schaduw van Rome

Er zijn zo van die steden, waarvan je je reeds op jonge leeftijd voorneemt er, als het maar enigszins kan, een bezoek te brengen. Voor mij waren dat Gent, wegens de Leeuw van Vlaanderen, en Napels, omdat ik niet geloofde, dat je zou sterven als je dat zag en Gibraltar, omdat daar apen waren en Trier. Waarom Trier er bij hoorde, weet ik niet, het is er misschien het laatst bij gekomen wegens het gedicht van Stefan George Porta Nigra, dat ik erg mooi vond, hoewel ik niet erg op Stefan George gesteld was, omdat hij, meen ik, in fluwelen kamerjassen heeft gelopen en de regels van zijn gedichten zonder hoofdletters liet beginnen.

Trier had zoiets geheimzinnigs, Colonia Augusta Treverorum, een stad van keizers en kerkvorsten en het lag zo midden in Europa en toch ver van alle grote en belangrijke steden, een vergeten centrum op de grens van Frankrijk en Duitsland. Waarom kwam die stad zo vroeg in de geschiedenis en ging ze er zo vroeg weer uit?

Daar kom je met je eigen verstand niet zo gauw achter als jongen en om er nu meteen maar dikke boeken over te gaan lezen is te veel moeite en zo zeilde Trier mijn geheugen uit. Ik dacht er nog wel eens aan als aan een vage droom, Porta Nigra, de zwarte poort, waarom zwart? Later las ik wel eens iets over de Dom en over de Liebfrauenkirche, beide in werken over kunstgeschiedenis nadrukkelijk genoemde bouwwerken, over overblijfselen der Romeinen. Zonder precies na te kijken wat dat waren. Er was nog een belangrijke bibliotheek ook, stond me zo voor.

Veel weet je met al je zogenaamde belezenheid en belangstelling toch niet van zo'n stad af: een paar kerken, een paar handschriften, een poort, de naam van Constantijn de Grote en Helena, zijn moeder, die het kruis van Christus in Jeruzalem liet opgraven, bisschoppen of zo, die veel macht hadden.

[p. 16]

Geen idee, dat de stad precies 15 voor Christus door Augustus gesticht werd, ofschoon de Latijnse naam daar toch op wijst; geen idee, dat ze binnen haar geslechte wallen, nu boulevards, nog precies de rechthoek vormt, die ze ook in de Romeinse tijd vertoonde, geen idee van de enorme Keizersthermen en het amphitheater, van de markt, nu deels verwoest, van het paleis, verbrand, van de geweldige Dom, de wonderlijke vroeg-Gothische Liebfrauenkriche, de Matthiaskerk, waar het gebeente van de Evangelist Mattheus bewaard wordt, van één der mooiste Barok-kerken, door de meester van de Duitse Barok, Balthasar Neumann, ontworpen, de St. Paulinus.

Als men van Koblenz af de Moezel opwaarts volgt, is de ligging van Trier verklaarbaar: een flink eind achter de grens met de Germanen, de Rijn, moesten de Romeinen een vesting hebben, waar ze zich op konden terugtrekken, van waaruit ze geravitailleerd konden worden, een verzorgingsstad. Trier, waarschijnlijk ook nog een kruispunt van wegen, was een goed gelegen vesting, dicht achter de grens. Militair kon het niet gunstiger liggen, overal dichtbij, van handelstechnisch standpunt bezien was de plaats echter niet goed gekozen: de rivier, waaraan het lag, was te klein, het lag op een grens van vijandige volken, de Romeinen en de Germanen, later de Fransen en de Duitsers, geen oorlog of Trier werd het slachtoffer.

Zo is Trier een provinciale grensvesting gebleven ondanks de machtige inzet: een provinciale afschaduwing van Rome, tijdelijk bijna de gelijke, maar door zijn kwetsbare positie weldra weer verre de mindere. En toch is Trier een beetje ‘klein Rome’, men vindt er een heel klein staalkaartje van de gebouwen, die men daar ook vindt. Van elke bouwperiode is een bouwwerk bewaard en alvorens men naar Rome gaat, zou men Trier moeten bezoeken, een vereenvoudigde grammatica van de historie der Europese bouwkunst. Het gekke is, dat de kwaliteit van de ‘bezienswaardigheden’ helemaal niet

[p. 17]

bij die van Rome achterstaat. Zo'n machtige Porta Nigra, één van de poorten van de oude stad, oorspronkelijk van lichte zandsteen gebouwd maar door verwering zwart geworden, zou in Rome geen slecht figuur slaan; het is een poort als een kasteel zo groot en vroeger heeft men er dan ook een kerk in gebouwd, die Napoleon heeft laten afbreken. De Keizersthermen van Constantijn de Grote, die hier van 306 tot 324 het Westelijk deel van het Romeinse Rijk beheerste, vormen een geweldig baksteencomplex, waar alles wat met koude, lauwe en warme baden verband houdt nog te vinden is. De Dom is waarlijks groots, een beetje te dik, de Liebfrauenkirche een wonder van een glazen vogelkooitje, maar het pronkstuk van Trier is de St. Paulinus uit het midden van de achttiende eeuw.

Wat Neumann hier geschapen heeft grenst aan het wonderbaarlijke en ofschoon ik Vierzehnheiligen alleen ken van photo's, deze kerk kan bijna niet mooier zijn dan deze volmaakte uiting van de Duitse barok. Een kerk kan men deze balzaal van God niet meer noemen; daarvoor is ze te frivool, maar de inspirerende kracht van het geloof, nu blijmoedig en onbezorgd geworden, toont zich hier van haar weelderigste en wuftste kant. Als Neumann en zijn medewerkers nog gelovig waren, moeten ze zich zo de hemel voorgesteld hebben, met roze engeltjes die van de hoge consoles der schijnpilaren omhoog zweven onder de bont beschilderde zoldering, weliswaar geheel bedekt met religieuze voorstellingen (de legende van de Heilige Paulinus) maar de indruk gevend van een met bloemen bezaaid veld. Bleekgroene guirlandes hangen omlaag, vreemde groene planten staan hoog boven in de kerk in potten, zo natuurgetrouw, dat men zich afvraagt hoe ze begoten moeten worden, totdat men tot de ontdekking komt, dat ze van gips zijn. Op het koorhek prijkt een mandje met gouden rozen en rozen en ranken slingeren zich langs en over de zwarte spijlen, en vreemde, gouden dingen, nog juist geen planten of dieren, maar levend in hun vorm, kruipen en

[p. 18]

hangen in het rond. En daarachter, in het koor, troont de madonna voor een gouden stralenkrans en ze wordt geflankeerd door heiligen in een ruimte, die van wit en goud straalt.

Het geloof viert hier voor het laatst feest voor het de grauwe negentiende eeuw binnengaat, maar het is geen wild feest, het is een weloverwogen festijn, want Neumann heeft elk effect precies berekend. Van de vooruitspringende toren die zo slank lijkt, omdat de architect de voorkant van het schip in halve cirkels achteruit buigt, waardoor dit smal lijkt en de ‘vleugels’ in spiralen omhoog laat golven naar de toren, tot de versmalling van het schip tot koor in lijnen van geleidelijkheid heeft deze kunstige kunstenaar precies geweten wat hij deed. De bontheid van de zoldering heeft hij opgeheven met het felle licht uit de hoge ramen, het wit van de muren, het goud van de ranken en rozen, het tere groen en het roze van slingers en festoenen, het orgel heeft hij met goud omkranst; de arme gelovige vindt hier zijn lang verbeide weelde, de rijke voelt zich hier thuis als in zijn eigen paleis.

Welk een begoocheling van hoge orde, waarin aards geluk en geestelijk welbehagen harmonisch samenklinken, muziek van steen en kleur, vol beweging, vol licht, waar de stof doorzichtig en helder geworden is.

Zo en nog mooier is de Paulinuskerk in Trier, geboren in een tijd, waarin men weldra zijn brood met tranen zou eten.