Europa, mijn vaderland

[p. 19]

De generaal van de duivel

In 1948 en later is in bijna alle grote steden van Duitsland een stuk gespeeld, Des Teufels General (De generaal van de duivel), door Carl Zuckmayer, dat een ongewoon succes had. Het is eerder handig dan goed geschreven en zit ook niet overal even logisch in elkaar, maar het onderwerp scheen de Duitsers zelfs drie jaar na de val van het nationaal-socialisme nog te boeien: de verhouding van de ‘goede’ of half ‘goede’ Duitser tot de ondergrondse beweging in zijn eigen land.

De handeling is ontleend aan het leven van de beroemde Duitse vlieger, vooral bekend om zijn Pooltochten, generaal Udet die tijdens de oorlog bij het invliegen van een nieuw type vliegtuig verongelukte.

Zuckmayer stelt Udet voor als een ruwe, joviale doch fatsoenlijke man, die meedeed, omdat hij zijn hart nu eenmaal aan de vliegerij verpand had. Hij had echter Joodse vrienden, wilde niet lid van de partij worden, verachtte de bonzen en stak dit niet onder stoelen of banken. Hij wordt bespionneerd, doch trekt zich daar niets van aan, zelfs niet als men hem verantwoordelijk gaat stellen voor een aantal onverklaarbare ongevallen, welke het gevolg moeten zijn van een constructiefout. Hij is vrijwel onmisbaar, doch men vertrouwt hem niet, hij wordt veertien dagen vastgehouden en men geeft hem daarna tien dagen tijd de oorzaak te vinden. Ten slotte ontdekt hij, dat zijn voornaamste medewerker, ingenieur in het luchtvaartministerie, de saboteur moet zijn. In een laatste gesprek vraagt Udet, in dit stuk Harras genaamd, of zijn vermoedens juist zijn. De ingenieur houdt een pleidooi voor de ondergrondse beweging, Harras gaat naar het vliegveld, stapt in één van de machines uit de serie, waarin de constructiefout proefondervindelijk geconstateerd is, doordat ze verongelukken en ook hij valt.

Het stuk is, zoals ik reeds zei, knap, maar meer ook niet. Er

[p. 20]

is een chantagekwestie in verwerkt (een meisje, dat hem wil hebben, vindt een brief van een Joodse vriend en dreigt deze brief aan de Gestapo te geven als hij niet met haar trouwt), maar deze wordt niet uitgewerkt. Het lijkt in het begin alsof de Gestapo Harras in de val wil lokken, omdat hij zich laatdunkend over Hitler, Göring, Himmler en wie dan ook uitlaat, de rassentheorie verwerpt, kortom het hele nationaal-socialistische gedoe aan zijn laars lapt.

Men denkt dus eerst: de Gestapo pleegt sabotage, doch ineens wordt het dan de ondergrondse. Er wordt met een karwats gedreigd en de generaal imponeert een SS-agent door met een revolver in de roos te schieten, allemaal nogal sterke toneeleffecten.

De tendens is goed, maar alles is niet even fijnzinnig uitgewerkt. Om alle grappen ten koste van de Nazi's werd in 1948 hard gelachen en men applaudisseerde heftig, de zalen waren vol.

Dit is merkwaardig, omdat in 1948 in ons land geen boek of stuk over de bezetting nog succes zou hebben, tenzij het van zeer bijzondere kwaliteit was. Er zijn echter enkele redenen, waarom vele Duitsers zo lang na het einde van de wereldoorlog van dit stuk konden genieten: in de eerste plaats is Harras een ‘goede’ Duitser, die dwaalde. Zelfs een generaal van de luchtvaart kon dus nog ‘goed’ zijn in zekere zin. Dat is een troost voor velen, die half en half hebben meegedaan.

In het leger werd gesaboteerd: dat is een troost voor degenen, die nog steeds niet aan een eerlijke nederlaag wilden geloven. De verkapte nationaal-socialisten dus. En ten slotte: het Duitse volk als zodanig was niet schuldig, het werd misleid en getyranniseerd door een paar boosdoeners. Weer een troost: er zijn zondebokken en deze zondebokken leven niet meer.

Zo ziet men dus, dat Zuckmayer een ‘elck wat wils’-stuk voor het huidige Duitsland heeft geschreven, waarmee ik geenszins wil zeggen, dat niet velen ook een grote troost vin-

[p. 21]

den in het feit, dat althans een deel van hun landgenoten tijdens de oorlog gesaboteerd heeft. Een zeker gevoel van bevrijding, van opluchting moet dit stuk de gemiddelde Duitser geven. ‘Ik ben gelukkig niet zo slecht als ik wel dacht’, zegt hij bij zichzelf en deze troost heeft hij nodig, anders zou menigeen zich te zeer schamen. En om te kunnen werken, niet moedeloos te worden, zelfs niet in de moeilijke omstandigheden, waarin elke Duitser verkeert, mag men zichzelf niet verachten. Daarom is dit stuk van Zuckmayer goed, ondanks zijn fouten.