Voor en na de zondvloed

[p. 5]

‘Ich habe nicht nur Abschied genommen, ich habe den Beginn von Vorgängen erlebt, die weit über all das hinauswirken werden, was wir in unseren verbrauchten Kategorien zusammenzufassen vermögen.’

Carl J. Burckhardt aan Hugo von Hofmannsthal, 4 aug. 1923 Briefwechsel, blz. 127

[p. 7]

Woord vooraf

‘Ik heb niet slechts afscheid genomen; ik heb het begin beleefd van gebeurtenissen die in hun invloed ver boven alles zullen uitgaan wat wij in onze versleten categorieën kunnen samenvatten.’ Getuigenis van de historicus Carl J. Burckhardt, een van hen die hun levensloop door de beide wereldoorlogen beheerst wisten. Zijn tijd was ook mijn tijd. En de tijd van vele anderen, die zich afvroegen hoe het zicht kon worden behouden op jaren van afsterving en vernieuwing.

Voor de beoordeling van wat tot ondergang is gedoemd of wat beloften voor de toekomst inhoudt, kan levenservaring zowel een voordeel als een nadeel zijn. Deze overweging prikkelt tot zelfkritiek, in het bijzonder tot een verlangen om na te gaan in welke mate het eigen denken in ‘verbrauchten Kategorien’ rondcirkelt.

Wie later op doorleefde geschiedenis terugziet, weet wel hoe moeilijk het is daarover tot een oordeel te komen. Ik denk aan een opmerking uit een brief van Flaubert aan George Sand (1867): ‘Welke vorm moet men kiezen om soms zijn mening over de dingen van deze wereld weer te geven zonder te riskeren later voor een imbeciel te worden aangezien?’ - ‘sans risquer de passer, plus tard, pour un imbécile? Cela est un rude problème.’

[p. 8]

Een nog geduchter probleem in onze jaren van ‘versnelde geschiedenis’ waarin de wereld onoverzichtelijk is geworden en iedere poging tot plaatsbepaling tot fundamentele onzekerheid leidt.

Er zou iets gewonnen zijn, indien historische plaatsbepaling door een dialoog kon worden gesteund, een gesprek tussen hen, die terugzien en jongeren, die van de toekomst vervuld zijn. Een discussie tussen ongelijke partners, waarbij zij die in feite ‘reeds afscheid hebben genomen’ niet veel anders doen dan hun kaarten op tafel leggen om toe te lichten hoe het verleden bijdroeg tot kleuring van het herinneringsbeeld. Beschouwingen kennen steeds een existentiële achtergrond. Waar zij betrekking hebben op het tijdsgebeuren, mogen biografische of autobiografische gegevens niet achterwege blijven. Ze krijgen in dit boekje dan ook hun plaats in de vorm van notities over omstandigheden, die in eigen geschiedbeleving meespraken. Ik trachtte ze te ordenen als bijdrage tot de bepleite dialoog. Een subjectief relaas, dat toelaat om uit enkele bijzonderheden van één levensloop facetten van het algemene te zien en om uit het algemene iets over het persoonlijke af te leiden.