Groot lied-boeck

[p. 281]

Woordverklaring

aeolisch - z. kerktonen.

air de cour - verzamelnaam voor het Franse strofelied, vnl. solo met luitbegeleiding, in de periode 1571-c. 1670.

allemande - Fr. danse allemande, Dts. deutscher Tanz, Eng. alman; dans in rustige tweedelige maat, populair tussen 1550 en 1750; wordt vaak gevolgd door de courante.

antifoon - oorspr.: door het volk gezongen refrein bij een psalm in de Latijnse kerkzang, later door vrije toepassing belangrijker geworden dan de psalm zelf en ook inhoudelijk daarvan verwijderd geraakt (bv. Maria-antifonen).

ballet de cour - vocaal en instrumentaal, fraai geënsceneerd ballet, vnl. opgevoerd aan het Franse hof tussen 1580 en 1660.

binair (ternair) metrum - muziektheoretische term, hier oneigenlijk gebruikt voor twee- resp. driedelige versmaat.

bran(s)le, brande - verzamelnaam voor groot aantal Franse en Italiaanse danstypen, bijna alle in tweedelige maat, 16de-18de eeuw.

contrafact - lied gemaakt naar model en op de melodie van een reeds bestaand lied.

contredans - vanuit Engeland omstreeks 1685 naar het continent gekomen country dance, vooral in Frankrijk en Nederland populair geworden; (samengesteld-) tweedelige maat.

courante - oorspr. Franse dans, tussen 1600 en 1750 in heel Europa in gebruik; snelle driedelige maat; vaak nadans bij allemande.

discantus - bovenstem van meerstemmig muziekstuk.

dorisch - z. kerktonen.

frygisch - z. kerktonen.

gaillarde - oorspr. Franse of Italiaanse dans, in 16de en 17de eeuw in zwang; snelle driedelige maat; vaak nadans bij pavane.

gavotte - oorspr. Franse dans, behorend tot de branles; levendige tweedelige maat.

hemiool - omzetting van twee driedelige maten of maatdelen in drie tweedelige, bv. twee 3/4 maten vormen samen een 3/2 maat.

homofoon - alle stemmen in een meerstemmig stuk ritmisch (vrijwel) identiek.

hypo-jonisch (-mixolydisch) - z. kerktonen.

incipit - aanhef van genoteerd muziekstuk.

kerktonen, modi - het toonsysteem van de middeleeuwen. Men onderscheidde aanvankelijk vier ‘authentieke’ toonreeksen: dorisch (re), frygisch (mi), lydisch (fa) en mixolydisch (sol), en vier

[p. 282]

‘plagale’: hypodorisch, hypofrygisch enz. Later werd het stelsel uitgebreid met aeolisch (la) en jonisch (do) en hun plagale reeksen.

lydisch - z. kerktonen.

madrigaal - literair georiënteerd meerstemmig lied van de 16de en eerste helft 17de eeuw, vooral op Italiaanse tekst (o.a. Monteverdi), ook in het Engels (o.a. Byrd), minder in andere talen.

menuet - oorspr. Franse dans, ongemeen populair van 17de tot 19de eeuw, aanvankelijk in rustige, galante 3/4 maat.

mixolydisch - z. kerktonen.

moresca, morris - verzamelnaam voor vanuit Spanje (?) over Europa verspreide vechtdansen, vaak erotisch of grotesk van aard, solo of in groepsverband uitgevoerd door gecostumeerde dansers met gemaskerde of beschilderde gezichten. De naam herinnert volgens sommigen aan de Moren. De Engelse morris is een nog steeds bestaande ommegang met vergelijkbare elementen, maar wellicht van andere herkomst.

ostinate bas - Ital. basso ostinato; gelijkblijvende basmelodie of opeenvolging van accoorden, toegepast in o.a. folia, passamezzo en passacaglia.

passamezzo, passamede - Ital. pass' e mezzo = anderhalve pas (?); oorspr. Italiaanse dans met ostinate bas, vnl. 16de eeuw; wordt vaak gevolgd door saltarello.

pavane - van Ital. pavo = pauw, waarschijnlijker van Padua; statige dans, meestal in tweedelige maat; wordt vaak gevolgd door gaillarde.

saltarello - oorspr. Italiaanse dans, snelle 6/8 maat; vaak nadans bij passamezzo.

sequens - muzikaal gegeven met herhaling(en) op andere toonhoogte(n). Ook: Latijns strofisch gedicht, oorspr. bedoeld bij lange tekstarme Alleluia-melodieën (z. ook trope), later zelfstandige poëtische en muzikale vorm.

Stollen-vorm, Bar-vorm - driedelige strofevorm aab, waarbij de twee Stollen a, met gelijk rijmschema en melodie, het Aufgesang vormen, b het Abgesang; zelden is er een tweedelig Abgesang bb; voorbeeld: Ein feste Burg.

ternair metrum - z. binair metrum.

trope - latere invoeging in Latijnse kerkzang, a) als nieuwe melodie zonder tekst, b) als nieuwe tekst bij bestaande tekstarme melodie, c) als nieuwe melodie met nieuwe tekst, vooral in de Introitus van de mis. De Alleluia-trope is als sequens (z. aldaar) een zelfstandig genre geworden.

vaudeville - opvolger (volgens sommigen ook voorganger) van de air de cour (z. aldaar): eenvoudig eenstemmig lied, in Frankrijk in de 18de eeuw populair, veel gebruikt in het zangspel (comédie en v.).

volte - oorspr. Provençaalse dans in snelle driedelige maat, verwant met gaillarde.