Swart mar leaflik

[p. 42]

VII

Swarte Gelf is nei de úttocht fan syn jonges nei ûnbekende oarden en it stjerren fan Kike deselde net mear.

De heislike toanielen, dy't der ôfspiele binne, binne sa linkendewei wrâldkundich wurden en sa waard Swarte Gelf, dy't nea net sa heech oanskreaun wie, no foargoed skoudere.

De earste jierren hat er de wrâld om him hinne mei rjochte rêch trotsearre.

Sels yn syn eigen hûs, dêr't Jantsje it wurk diich, de húshâlding fersoarge, mar him as heit net mear achtsje koe, omdat dei oan dei it stjerren fan har mem har bybleau, hâlde er him noch hear en master, liet Jantsje baas yn 'e hûs, lykas er it syn wiif ek litten hie, mar fierders behannele er har ek krekt allyk as er it Kike dien hie.

Allinne as de wylde see drige en bút ûnthjitte, wiene heit en dochter ienriedich en fleagen beide oan 'e hals ta troch it wetter.

Mei arguseagen gie er har nei, oft Jantsje ek lykas de jonges fan de bút foar harsels hâlde soe.

En lykas de jonges it rêden, rêde Jantsje it ek, wist altiten wol wat efterút te smokkeljen, dat se foar harsels hâlde en oan sinten makke.

Se bestiel har heit krekt sa fûl en noch folle mear ynlein as de jonges, dy't der moai waar fan spilen op merken en yn herbergen.

Mar sa diich Jantsje it net, hja stiel net foar harsels, mar fûn altiten wol objekten om har hinne, dêr't se it risseltaat fan har bedragerijen oan kwyt koe.

[p. 43]

Sa waard se yn mannich húshâlding, dêr't need wie, in tige wolkomme gast.

En sa wie Swarte Gelf syn libben gâns iensumer as Jantsje harres en op 'n doer koe sels dizze sterke, woaste keardel der net tsjinop.

‘Swarte Gelf wurdt âld en krûm,’ seine de minsken, mar meilijen hiene se der net mei.

Hy krige fertsjinne lean, de boal, dy't syn wiif starichoan fermoarde hie en sels syn jonges, dy't dochs beleaven net minder wiene as hysels, ta de doar útfeegd hie.

En hielendal ûngelyk hiene se faaks ek net. De rjochte rêch bûgde omdat er de leafde net krige, dy't er brek wie en dy't syn eigen wiif him nea ûnthâlden hie, mar dy't er net weromjûn hie, noch har, noch syn bern, noch de wrâld om him hinne.

Sa kaam foar Swarte Gelf earder as ea in minske tocht hie de tiid, dat er op wie, help nedich wie fan oaren.

It duorre lang foar't Jantsje dêr erch yn krige. Gelf sels sei it net, noch frege der om, sa djip koe de bolderbast him net bûge. Mar wat Gelf sels net utere, dat kaam al út.

De see, de wylde see makke it har dúdlik, hoe't it mei har heit siet.

Yn ûnstjoere nachten rôp se fergees oan Gelf; dy reagearre net mear op rein en stoarm, en as Jantsje by syn bêd kaam om mei him de see yn te gean, dan krûpte er fier ûnder 'e tekkens.

Dan stiek hja, ferwûndre, allinne yn neare nacht bûtendyk oer, want hja wie in dochter fan Swarte Gelf, de stroper.

Mar as er moarns fan 't bêd kaam frege er net mear nei de risseltaten fan Jantsje' nachtraverij, strompeljend gie er nei syn wurk, oant Jantsje de eagen iepen giene.

En doe feroare Swarte Gelf yn Jantsje' eagen, hja seach him no net mear as de woast, it ûnferskillige meubel, sa't er yn har fêstset wie by Kike' stjerren, mar as de ferliezer, dy't de striid linkendewei oerjaan moat.

En fan dat stuit ôf gie har herte wiid foar him iepen, net omdat hy har heit wie, mar omdat Jantsje in dochter fan Kike wie.

[p. 44]

Mei fêste hân hâlde hja him tebek, doe't er op in moarn wer nei bûten strompelje soe foar syn deistige gong nei de boer.

En de geweldige, dy't him fan gjin minske ea regearje en twinge litten hie, bûgde foar dy fêstens, wol tsjinakseljend, mar net trochsettend lykas oars, en optlêst oerjaand.

‘Heit bliuwt thús en ik sil dokter helje.’

Mar dat lêste reagearre er fûl op, nee, nee, dat net, as se dat net út 'e holle sette, dan gie er derút nei 't wurk, op slach.

En Jantsje joech ta, och ja, in pear dagen rêste, dan soe it allegearre wol wer bekomme.

Mar yn 't skoft swalke hja nei Ferwert, heit soe net stjerre lykas mem.

Dokter kaam, en doe't er foar it bêd stie, lôge noch efkes fûl it ferset op.

Dokter seach gjin libbensgefaar, mar arbeidzje, dat soe wol net folle mear wurde, mar goed ite en net yn 'e kjeld. As se harsels rêde koenen, mar nee, dat soe 't wol net, hy soe in bryfke jaan foar de earmfoud, mar foaral goed ite, der moast wat yn, dokter kaam noch wolris oan, mar medisinen hoegde er net.

It bryfke foar de earmfoud skuorde Jantsje oan alle flarden, doe't dokter fuort wie.

Wat dat oplevere, dat wist se; in brea, in pear kop grôt en in kwartsje yn in hiele wike, dêr hâlde se de hân net foar op.

De oerdeis stiek se fuort nei Knillesboer, heit koe net wer komme, dokter hie him it arbeidzjen ferbean.

Knilles hie it al ferwachte, hy koe de lêste tiid al hast net sydwyns mear gean, nee, dit kaam him neat net ûnferwachte oer.

Mar wat him al ûnferwachte oerkaam, wie Jantsje' fraach om spek en aaien; heit moast fersterkjende middels ha.

Soa, ja, dat soe wol, dat soe wol in goed ding wêze faaks. Jantsje moast it de earmfoud mar oan 'e hân lizze.

Mar Jantsje hie it oars begrepen, spek hie de boer wol yn 'e skoarstien en aaien wiene der ek wol, de faam helle dochs alle dagen in kuorkefol fan 'e stoppel, en no stie it sa, hja gie net earder út 'e tsjernherne wei, foar't de boer fanwegen kaam.

[p. 45]

De boer fûtere, Jantsje wie in bretalen hont, hawar in stikje spek soe er har jaan foar dizze kear.

En mei in hompe spek ûnder 'e skelk kaam Jantsje thús.

‘De duveker,’ sei Swarte Gelf, ‘dû bist in donder hear.’

‘Ja en aaien krij ik moarn ek, heit.’

Gelf skodholle, hoe is 't mûglik en dat fan de boer, oars sa'n fan kniperom.

De oare moarns stiek Jantsje foar dei en dauwe it fjild yn nei Knilles' stoppellân, en helle de aaien ûnder de hinnen wei.

Doe noch gau in pear skiep melke fan in oar sines, bûtendyk. Ja, de âld man soe it goed ha, dêr soe se foar soargje.

Mar it smakket Swarte Gelf net, want by elk stikje spek en by elk aai, dat Jantsje him mei teare soarch bringt en himsels opfuorret, komme bylden foar syn geast.

En dy skowe tusken al dy goede dingen troch, de eangsteagen fan Kike, dy nacht, de oprôle fûsten fan syn jonges, dy't yn 'e frjemdte tahâlde, sa fierôf, dat se him by syn útgong, dy't er oankommen fielt, net folgje sille.

Want Gods bern, ek, ja benammen dy mei de rauwe en rûge bast, sûndigje net guodkeap; dat wit Gelf wol.

Dat fettet Jantsje net, dy grypt it libben, dy is yn har elemint, dy hat wat om foar te soargjen, dy hat wat om foar te striden en foar te stellen as it moat.

Mar tagelyk geane har eagen oer de takomst, har eigen takomst.

Ja, dy takomst, hja lûkt nei de tritich, de tiid dat de faam begjint te prakkesearjen oer de takomst, en dêr soarch oer kriget.

Der hat nei de kreupele Jelle Wiegers net ien wer west.

En no is it paad krekt sa rûm, de jonges binne fuort.

Dat Jelle no nea wer opdaagjen komt.

Mar Jantsje wit ried, as Mohammed dan net by de berch komt, dan de berch mar nei Mohammed en Jantsje is nei Holwert ta tein.

By it potskip hat se oanlein, der kaam in wyfke út it foarûnder. Jantsje woe wol in pot ha.

[p. 46]

Yn it rûm ha se omskarrele en Jantsje hat in pot útsocht, dy't se net nedich wie en net keapje woe.

De priis, ja dat wist it minske net, har man wie krekt de wâl op. As Jantsje efkes wachtsje koe, hy kaam sa wer.

Mar Jantsje hie ek noch oars wat te dwaan, kaam op 'e jûn wol efkes wer.

Mar Jantsje kaam net werom.

Underweis, nei hûs ta, begroef se har earste leafdesyllúzje. En hja flokte se snokkerjend út, de fjouwer jonges, want dy hiene it dien, dy hiene alles fernield, har memmes, har heites en har eigen libben.

Letter hat Jantsje nochris in kâns weage.

Dat wie by Jan Piters, in âldfeint en gemier yn 'e Ryp. Dy hie syn trettjinde húshâldster yn twa jier tiids ta de doar útfeegd en no frege er om help, want hy rûn troch de spinreagen yn syn hûs.

En Jantsje gie derhinne, himmele it hiele hûs en makke fan Jan Piters wer in toanber minske.

Sa wûn se de priis by de âldfeint, dy't der iepentlik foar útkaam, dat der noch nea in frouminske west hie as Jantsje. Sa'n ien koene je wat mei bespinne.

En wikenlang wachte Jantsje op Jan Piters, mar dy kaam ek net.

Op in sneintejûn swalke Jantsje nei Jan Piters ta. Oft er net ien sochte dy't altyd by him wêze koe, hy doarst der faaks net foar út te kommen, hawar, as it der oan siet, Jantsje wie ree om by him te kommen as húshâldster. Lean, nee, dêr waard net oer praat, hja fûnen dat tegearre wol.

Mar Jan Piters hapte net en doe't Jantsje al te iepentlike kaart spile, flokte er har ta de doarren út mei in oerfloed, dy't alle trettjin húshâldsters noch fier te boppe gie.

Lit Jabik Jitses dan mar sizze dat der gjin pot sa bryk is of der past in lid op.

In pear jier letter yn 'e neisimmer stjert Swarte Gelf en lit Jantsje moedersiel allinne efter.