Onder de groene linde. Verhalende liederen uit de mondelinge overlevering. Deel 3. Liederen over trouw en ontrouw in de liefde, verleiding en verlating

[p. 185]

28
Daar zou er een magetje vroeg opstaan

Samenvatting

Een meisje loopt in de vroege ochtend buiten. Een voorbijkomende heer spreekt haar aan en vraagt wat ze daar te doen heeft. Ze antwoordt dat ze haar geliefde zoekt [en beschrijft desgevraagd hoe hij gekleed gaat]. De heer herinnert zich dat hij de betreffende man nog onlangs heeft gezien in gezelschap van een vrouw [meerdere vrouwen]. Het meisje zegt te hopen dat hij gelukkig zal worden. De heer haalt vervolgens een kostbare ketting en/of ring tevoorschijn en biedt deze het meisje aan onder de voorwaarde dat ze haar geliefde zal vergeten. Pas wanneer uit haar antwoord blijkt dat ze dat geenszins van plan is maakt hij zich bekend als de man op wie ze wachtte.

Toelichting

1. De overlevering

Daar zou er een magetje vroeg opstaan is geënt op twee aan elkaar verwante liederen die in de zestiende eeuw in de Nederlanden en de Duitse landen bekend moeten zijn geweest: Aen gheender linden daer staet een dal en Dat had een meysken eenen ruyter wat lief. In de Souterliedekens (1540) wordt het eerste aangeduid als melodie voor psalm 38, het tweede voor psalm 99^1.. Uit de zestiende en zeventiende eeuw zijn van beide liederen alleen Duitse teksten (Es steht ein Lind in jenem Thal en Es het ein meydlein ein Reuter holdt) en tekstvarianten overgebleven, voornamelijk in liedschriften en op vliegende bladen^2.. Ze raken in Duitstalige gebieden in vergetelheid wanneer daar in de loop van de achttiende eeuw een eveneens op beide liederen geënte, maar gemoderniseerde versie, Es stand eine Lind' im tiefen Thal^3., steeds meer terrein wint. Deze laatste versie wordt, vertaald door Jan Pieter Heye, in Nederland bekend als Een lindeboom stond in het dal (lied 29).

In de mondeling overgeleverde varianten van Daar zou er een magetje vroeg opstaan zijn elementen en formules bewaard gebleven die uitsluitend in de

1. De wijsaanduiding Een meysken had een Ruyter lief ook in Veelderhande liedekens, 1569 (fol. 320).

2. Zie Erk/Böhme 243, Mincoff-Marr. 16, 18, en Meier [II] 106-108; gearchaïseerde vertalingen van ms. Straatsburg (1592) en liedblad Augsburg (1580-1600) in Van Duyse 181-185.

3. In 1807 voor het eerst in druk uitgegeven door Büsching en Von der Hagen [Sammlung Deutscher Volkslieder nr. 76].

[p. 186]

vroege, zestiende-eeuwse, Duitse teksten voorkwamen. Enige voorbeelden: In de meeste Nederlandse varianten vraagt de heer:

Plukt gij de mooie gele rozen
Of telt gij de bladeren van de bomen?

welke vraag door het meisje ontkennend wordt herhaald. Deze, althans een dergelijke formule, is in geen enkele Duitse tekst of versie te vinden, behalve in de oudst bekende variant (van Es het ein meydlein ein Reuter holdt) Es hat ein Student ein Medlein lief (Niederrheinische Liederhandschrift 1574):

Und pluckt ir ab die Roeseleinblaeder
Oder wardet ir uf desen Roesengarden?

Eveneens en uitsluitend in Es hat ein Student ein Medlein lief zijn de versregels te vinden die model hebben gestaan voor de vele Nederlandse douwen of landouwen waar de heer de geliefde, in gezelschap van of doende met andere vrouwen, gezien meent te hebben:

Ich sagh in nechten Abend gahn vur groener Auen
Spacieren mit andern Jungfrauen.

Wanneer de heer het meisje een ring en/of een ketting wil geven mits ze haar vroegere geliefde uit haar gedachten bant, geeft het meisje veelal een enigszins raadselachtig antwoord. De standaard-formule daarvan luidt:

En al was die ketting [ring] nog zo lang
Dat hij van de hemel op de aarde hangt....

Daarop wordt naar hartelust gevarieerd, ook al slaat de toch al onduidelijke vergelijking soms nergens meer op (zoals in Liedvoorbeeld A, str. 8 en 10). De vergelijking krijgt wat meer betekenis in het licht van de tekst van Es het ein meydlein ein Reutter holdt, gedrukt op een vliegend blad tussen 1580 en 1600 bij Mich. Manger in Augsburg, waarin de ruiter een wit gewassen sluier uit zijn zak haalt die hij aan het meisje wil geven mits ze, net als in de Nederlandse varianten, belooft niet meer aan haar geliefde te denken. Het antwoord van het meisje luidt:

Unnd wäre der Schlayr noch so lang
Das er vom Himmel biss auff die Erden gelang

[p. 187]

 

[Dennoch wolt ich in fahren lahn,

 

Mein feins lieb wolt ich widerumb han.]

Ook in Es hat ein Student ein Medlein lief (1574) speelde de sluier al een rol, zij het in een andere context: het meisje vraagt de ruiter de sluier die ze bij zich draagt aan haar geliefde te geven zodat die nog eens aan haar zal denken.

Tenslotte zijn er twee varianten, beide opgenomen in Noord-Brabant, waarin het meisje zichzelf vergelijkt met een tortelduifje (de versie die Albert Blyau omstreeks 1898 in Ieperen optekende bevat eveneens deze vergelijking):

En wat zoude gij doen als uw lief was dood
En onder de aarde begraven lag?
Dan zou ik laten zinken mijnen hoge moed
Gelijk er het tortelenduifje doet:
Dat zingt er van z'n leven genen blijden toon
Maar het vliegt er maar in enen dorren boom
En de groene die laat het neven zich staan,
Daar gaat het in zitten treuren
Zovele schone dagen en ja uren.

(Gezongen door C.M.L. Schelle-Habraken, geboren 25 aug. 1882 in Tilburg, opname 1975)

En als ie dan eens gestorven was,
Begraven al onder die aardekens lag,
Wat zoude gij er dan gaan bedrijven
O schone blom boven al die jonge wijven?

Dan zou ik laten zinken mijne moed,
Zoals ook ja een tortelduifje doet
Die zijn gaaike komt te verliezen
En van droefheid geen ander meer kan kiezen.

Dan gaat het zitten op 'nen dooien boom,
De groenen die laat 't zo neven hem staan
En daar gaat het op zitten treuren
Misschien 't geen lange tijd meer zal duren.

(Gezongen door W.J. van Biljouw, geboren 10 maart 1908 in Oisterwijk, opnamen 1966 en 1970)

[p. 188]

Alleen in het hierboven al genoemde Es hat ein Student ein Medlein lief (1574), het Es het ein meydlein ein Reutter holdt (1580-1600) en in het Es steht ein Lind in jenem Thal uit het liedschrift van Ottilie Fenchlerin (Straatsburg 1592) maar niet meer in latere Duitse versies, komt deze vergelijking voor.

Ook de ruiter, aan wie in sommige Nederlandse varianten alleen nog de hoed (pluimenhoed, vilten hoed, rozenhoed, oorspr. ijzeren hoed=helm) herinnert, maar die uit de meeste varianten helemaal is verdwenen om plaats te maken voor de heer, heeft zich in de laatste strofen van de hierboven geciteerde Nederlandse varianten gehandhaafd.

2. De varianten

Uit een vergelijking van de melodieën van de 76 opgenomen varianten kwamen twee duidelijk onderscheiden melodiegroepen tevoorschijn, groep A (met de subgroepen B, C en D) en groep E. Bij nadere beschouwing bleken vier groepen regionaal bepaald te zijn:

groep A	(27 opnamen, liedvoorbeeld A), voornamelijk gezongen in Groningen/Drente en Brabant/Limburg;
groep B	(10 opnamen, melodievoorbeeld B), voornamelijk gezongen in Groningen/Friesland en Noord-Holland;
groep C	(15 opnamen, melodievoorbeeld C), voornamelijk gezongen in Drente;
groep D	(7 opnamen, melodievoorbeeld D), geen concentratie;
groep E	(11 opnamen, liedvoorbeeld E), voornamelijk gezongen in Zeeland;
restgroep	(6 opnamen, melodievoorbeelden F, G en H), geen concentratie.

De indeling bracht ook tekstverschillen aan het licht, met name wat betreft het meest specifieke kenmerk van de mondeling overgeleverde Nederlandse varianten, de beschrijving van de kleding van de geliefde; noch in de vroege, noch in de latere Duitse varianten, noch in de tot ca. 1770 in de Nederlandse ‘blauwboekjes’ terug te volgen gedrukte (standaard)versie wordt de kleding van de geliefde beschreven.

In groep A is het gebruikelijke antwoord van het meisje op de vraag welke kleren haar geliefde draagt:

Zijne klederen waren van buiten groen
Van binnen met witte satijn gevoerd.

De hier genoemde kleurencombinatie, groen/wit, komt het meest voor, maar

[p. 189]

ook rode kleren, gevoerd, bevoerd, beknoopt of geplooid met witte, zwarte of gele satijn, komen voor.

De varianten in groep B volgen over het algemeen getrouw de sinds ca. 1770 in de zogenaamde blauwboekjes overgeleverde versie waarin geen beschrijving van de kleding voorkomt.

Kenmerkend voor groep C is dat de geliefde een rok draagt en in zijn hand een stok heeft met een zilveren of gouden knop. De kleur van de rok is bepalend voor het marteriaal van de knop: een zilveren knop als de rok rood is, een gouden knop als de rok groen is.

Hoewel de formule in groep D overeenkomt met die in groep A wordt deze groep gekenmerkt door homogeniteit wat betreft de kleuren en kleurcombinatie, èn door originaliteit inzake de afwerking. De buitenkant van de kleren is altijd rood, de binnenkant is ofwel met witte satijn geplooid of omplooid, ofwel met een wit satijntje omgeboord.

Groep E: in plaats van de gebruikelijke formule

Ben je je zoetlief verloren schone maagd?
Zeg mij dan eens welke klederen hij draagt

klinkt het hier:

Ben je je zoetlief verloren schone maagd?
Wat / waar is dan de rouw die je over hem draagt?

hetgeen herinnert aan Wat zou je doen als je lief was dood, de vraag waaraan de tortelduif-vergelijking in de betreffende twee Nederlandse (A-)varianten was gekoppeld. Deze rouw-formule komt ook, zij het slechts een maal, voor in de schriftelijke overlevering, en wel in de omstreeks 1831 in Rotterdam gedrukte Nieuwe Overtoomsche marktschipper.

Lied
A. Er was er eens een meisje vroeg opgestaan

Opname 26 augustus 1967

[p. 190]

1

 

Er was er eens een meisje vroeg opgestaan

 

Om naar haar zoeteliefje toe te gaan

 

Zij zocht al onder deze linden

 

Maar zij kon d'r zoeteliefje maar niet vinden.

Toen kwam daar een jonge mijnheer aangaan,
Sprak: schone maagd, waar komt gij toch zo vroeg vandaan?
Plukt gij die mooie gele rozen
Of telt gij de bladeren van de bomen?

En ik pluk er die mooie gele rozen niet
Tel ook de bladeren van de bomen niet
Maar ik ben er mijn zoetelief verloren
Hij liet er een dag of tien niets van zich horen.

Ben u dan je zoeteliefje kwijt?
Hoe was die dan gekleed, mijn beste meid?
Hij had een jasje, dat was er van buiten rood,
Van binnen met witte satijn geplooid.

Was zijn jasje dan van buiten rood,
Van binnen met witte satijn geplooid?
Dan heb ik hem gezien op Neerlands douwen
Met andere schone jonge vrouwen.

En hebt gij hem dan op Neerlands douwen gezien
Met andere jonge vrouwen, wel een stuk of tien?
Dan hoop ik dat God zijn geleidsman mag zijn
Met al die mooie vrouwen die daar bij hem zijn.

En wat haalde die mijnheer toen van zijn hand?
Een prachtige ring van diamant:
Mag ik die schone maagd dan schenken
Om aan uw zoeteliefje nooit meer te denken?

Al was dat ringetje nou nog zo mooi
Dat ie van de hemel op de aarde werd gegooid,
Nooit zal ik dat ringetje dragen:
Eerst moet mijn zoeteliefje dood zijn en begraven.

[p. 191]

9

 

En wat haalde die mijnheer toen uit zijn zak?

 

Een mooie ketting van diamant:

 

Mag ik die dan u schenken

 

Om aan uw zoeteliefje nooit meer te denken?

En zij sprak: al was die ketting nog zo mooi
Dat ie van de hemel op de aarde werd gegooid,
Nooit zal ik die ketting dragen:
Eerst moet mijn zoeteliefje dood zijn en begraven.

En toen gooide hij zijn mantel al in het groen,
Hij sprak: Schone maagd, het was om jou te doen!
Ik wou alleen maar eens proberen
Of jij je soms ophield met andere jonge heren.

Gezongen door Neeltje Raadsen-van den Heuvel (1887-1983) te Rotterdam. Ze werd geboren in St. Annaland. Ze heeft haar moeder heel veel oude liederen horen zingen. Haar moeder, afkomstig van Schouwen-Duiveland, leerde de liederen van haar oudere broers, landarbeiders, die onder meer in de suikerbieten werkten en overal waar ze gingen werken wat oppikten.

B. Er was eens een magetje vroeg opgestaan

Opname 9 november 1962

[p. 192]

1

 

Er was eens een magetje vroeg opgestaan

 

Om hare zoetelieverdje te zoeken gaan.

En ze zocht er al onder de groen' linden
Maar ze konde hare zoetelief niet vinden.

Gezongen door Japien Kiewiet-Stel te Winschoten. Zij werd in 1899 te Scheemda geboren. Mevrouw Kiewiet heeft vele bijdragen aan ons archief geleverd. Zij was op veertienjarige leeftijd in betrekking bij een tante op een boerderij in Midwolde.

Van deze tante heeft zij al haar liederen geleerd.

C. Er was eens een meisje vroeg opgestaan

Opname 9 maart 1963

Er was eens een meisje vroeg opgestaan
Om naar hare minnaar te zoeken gaan
Ze zocht er onder de linden
Maar kon er haar minnaar niet vinden.

Gezongen door Vrousina Jacoba van Zanden-Janssen (1888-1985) te Emmen. Zij werd geboren in Dalen.

[p. 193]

D. Daar zou er eens een meisje vroeg op gaan staan

Opname 18 Oktober 1952

Daar zou er eens een meisje vroeg op gaan staan
Al om d'r heure zoetelief te zoeken gaan
En ze zocht er onder die linden
Of zie er heure zoetelief kon vinden.

Gezongen door mevrouw P. van den Hoek (1880-1958) te Middelburg.

E. En der was eens een maagdje zeer vroeg opgestaan

Opname 29 september 1970

En der was eens een maagdje zeer vroeg opgestaan,
Om bloemetjes te gaan plukken was zij uitgegaan,
En zij plukte al onder die linden
En zij kon er hare zoetelief niet vinden.

[p. 194]

2

 

Maar opeens kwam daar enen heer aangegaan

 

En hij sprak er: Schone maagd, waar komde gij vandaan?

 

Telde gij er de groenelandse bomen

 

Of plukde gij er van die gele goudse rozen?

O neen, ik tel er die groenelandse bomen niet,
Of ik pluk er van die gele goudse rozen niet,
Mijn zoetelief ben ik verloren
En ik kan er gene tijding meer van horen.

Zijt gij uw zoetlief verloren, schone maagd?
En is dat de rouw die gij er over draagt?
Uw zoetelief is op Zeelandse gebouwen
En daar verkeert hij met een ander jonkvrouwe.

En als hij daar is op Zeelandse gebouwen
En verkeert met een ander jonkvrouwe
En dan hoop ik dat den hemel zijne leidsman mag zijn
En nog andere mooie meisjes die bij hem zijn.

En wat trok er deze heer al van zijn hand?
't Was ene ring van het fijnste diamant:
Deze ring wil ik er jou schenken,
Maar dan moet ik er om een ander zoetelief niet denken.

En al is er deze ring dan nog zo schoon
Als dat er zo genen is op heel de wereld rond,
Nog veel liever wil ik hem verliezen
Om nog een ander jonkman te kiezen.

En wat trok dezen heer al uit zijn mouw?
Het was ene keping^* van het fijnste goud:
Deze keping wil ik er jou schenken,
Maar dan moet ik er om een ander zoetelief niet denken.

En al is er deze keping nog zo lang
Dat hij van de hemel op de aarde hangt,
Wat kan mij zo een keping baten
Als ik er mijn zoetelief moet voor verlaten?

* ketting

[p. 195]

10

 

Maar toen hij afnam zijnen pluimen hoed

 

Toen herkende zij hem op staande voet:

 

Mijn zoetelief, wees geprezen,

 

Gij zult in mijn jonk harte wel wezen.

Gezongen door Adriana Huijbregts-Bruijnlands (1895-1977) te Prinsenbeek. Ze leerde haar liederen van haar vader. In het ouderlijk huis werd veel gezongen en gedanst.

F. Daar was een heel mooi meisje vroeg opgestaan

Opname 16 november 1963

Daar was een heel mooi meisje vroeg opgestaan
Drie uren voor de dage was ze uitgegaan
Totdat ze kwam onder de groene linde
Waar ze meende haar zoetelief te vinden.

Gezongen door Marie Desmarey-Gruwez (1915-1983) te Proven, West-Vlaanderen.

[p. 196]

G. Er zou een schoon maagdje eens vroeg opstaan

Opname 1 augustus 1961

Er zou een schoon maagdje eens vroeg opstaan
Om haar zoetlief te gaan zoeken, ja gaan zoeken, ja gaan zoeken
Om haar zoetlief te gaan zoeken al onder de lindeboom.

Gezongen door Suzanna Rietdijk-van Santen (1897-1980) te Rockanje.

H. Daar zou es een maagdje vroeg opstaan

Opname 26 augustus 1959

Daar zou es een maagdje vroeg opstaan
Om haar zoetelief te zoeken gaan
Zij zocht er al onder die linde
Maar kon d'r zoetlief niet vinden.

Gezongen door Neeltje Pietertje Warbout-de Vries (1891-1978) te Rockanje (voor meer gegevens over haar: zie lied 9).

[p. 197]

Data en plaatsen van opname

A
00 04 1960	Delden (O.)
11 06 1960^*	Eindhoven
08 01 1961^*	Emmer Compascuum
27 03 1961	Arnhem
07 01 1963	Ambt Delden
06 06 1964	Herten
16 08 1965	Kiel-Windeweer
09 10 1965	Helden
22 01 1966	Assen
25 06 1966	Oisterwijk
28 01 1967	Ter Apel
19 06 1967	Oude Pekela
26 08 1967	Rotterdam
24 10 1967	Neer
05 01 1968	Veele
30 05 1968	Den Hulst
20 06 1968	Eindhoven
10 12 1968	Amsterdam
01 03 1969	Ede
28 04 1969	Muntendam
07 02 1970	Oisterwijk
11 12 1970	Budel
05 04 1972	Haelen
18 10 1974	Well
02 05 1975	Udenhout
19 11 1975^**	Ommen
13 01 1978	Cuijk

B
31 08 1956^*	Volendam
10 11 1959	Stiens
30 05 1962	Buitenpost
09 11 1962^*	Winschoten
03 06 1965	Groningen
00 03 1966	Volendam
13 04 1966	Landerum
18 07 1966	Jubbega
12 12 1966	Noordbergum
30 01 1967	Groningen

C
00 10 1961	Veenoord
09 03 1963^*	Emmen
09 03 1963	Emmen
07 05 1963	Coevorden
24 01 1966	Hoogeveen
17 10 1966	Jisp
29 10 1966	Emmer-Compascuum
11 02 1967	Nieuw-Balinge
20 09 1967	Amsterdam
23 09 1967	Teteringen
31-01 1968	Helmond
01 08 1969	Vriezenveen
11 11 1970	Beilen
14 12 1970	Helmond
24 10 1973	Nieuw-Balinge

D
18 10 1952^*	Middelburg
00 00 1958	Noordwijk aan Zee
00 00 1959	Noordwijk aan Zee
13 02 1967	Dordrecht
04 11 1967	Giethoorn
11 10 1968	Rotterdam
10 11 1969	Soest

E
28 10 1954^*	Oost-Souburg
26 08 1959	Koudekerke
26 08 1959	Nieuw- en St. Joosland
25 10 1959^*	Vlissingen
28 10 1959^*	Koudekerke
19 03 1966	Oss
16 11 1967	Oost-Souburg
30 01 1968	Heinkenszand
30 01 1968	Ovezande
16 06 1969	Ospel
29 09 1970	Prinsenbeek

F, G, H
00 00 1959	Rockanje
01 08 1961	Rockanje
25 11 1961^*	Rockanje
16 11 1963^*	Proven
16 11 1963	Proven
12 08 1967	Olburgen

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

** opname Marleen Deurvorst

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

* opname Will Scheepers

Vermeldingen/literatuur

Bakker nr. 227; Blyau/Tasseel nr. 20; Brouwer 145 en Bijl. III; van Duyse I, nr. 32; Erk-Böhme I, nr. 67; Gittée 1890; Hoffmann 1833, nr. 29 en 1856 nr. 26; Hiel 104-105; Kalff 197-198; Kunst 1951, nr. 28; Lambrechts nr. 4; Le

[p. 198]

Jeune nr. 49; Lootens/Feys nr. 48; Meier II, nr. 61; Mincoff-Marriage nr. 7 en 8; v.d. Molen nr. 9; Veurman nr. 35; Willems nr. 90; Warmelo 1961.

Melodieën

Melodie A: Lootens/Feys nr. 48; Lambrechts nr. 4; v. Duyse nr. 32 C (ms. H. Roes, eind 18e eeuw); variatie van melodie A in Blyau/Tasseel nr. 20.

Melodie B: Veurman nr. 35; Kunst 1951, nr. 28; v.d. Molen nr. 9; Bakker nr. 227.

Liedboekjes

De nieuwe vermakelyke Utrechtse minstroom. Amsterdam 1767, A. Cornelis, p. 5.

De nieuwe Amsteldamsche buyten-singel. Amsterdam^5 z.j. [tussen 1786 en 1804], S. en W. Koene, p. 35.

De lammeren-vreugd. Amsterdam 1778^9, Erven H. van der Putte, p.71.

De nieuwe Overtoomsche markt-schipper of durkerdammer kramer [enz.]. Deventer z.j. [ca. 1805], J.H. de Lange, p.44. Amsterdam 1821, B. Koene, p. 37. Rotterdam z.j.^8 [ca. 1831], T.C. Hoffers, p. 29. Deventer z.j. [ca. 1860], P. de Lange, p. 44. Amsterdam z.j. [ca. 1875], G. van der Linden, p. 55. Amsterdam z.j. [ca. 1895], E.P.A. van de Geer Jr., p. 55.

Studentenliederen. Groningen 1885, p. 98 (mel. van P.H. Scholten)

Volksliederenbundel. Haarlem 1952, J.H. Gottmer, p. 158.

Daar staat een linde in genen dal: vertaling van de vroege Duitse tekst; melodie uit de Souterliedekens).

[p. 199]