Algemeen letterkundig lexicon

geheimschrift

Geheimschrift of cryptografie (Gr. kruptos + graphein) wordt beoefend vanaf de Assyriërs tot en met het computertijdperk. Vooral in het diplomatieke verkeer werd veelvuldig gebruik gemaakt van geheimschrift, maar men kan het bijvoorbeeld ook aantreffen in de reisjournalen van Constantijn Huygens Jr. en Aernout Hellemans Hooft waar het betrekking heeft op amoureuze zaken.

De meest simpele geheimschriften zijn gebaseerd op het gebruik van cijfers die een bepaalde letter voorstellen (a = 1, b = 2 enz.), op het omzetten van letters uit het alfabet (z in plaats van a, y in plaats van b enz.), op het lezen van alleen de even letters uit een letterreeks (zoals bij Huygens) of op het schrijven in spiegelschrift. Maar vooral in de 16^de en 17^de eeuw wordt het ontwerpen van ingewikkelde codes, de cryptologie, tot een ware kunst verheven, evenals de cryptanalyse die zich evenzeer inspant om de codes te breken. Aan alle vorstenhoven werden ‘zwarte kamers’ ingericht voor het openen en ontcijferen van geheime diplomatieke post.

Omdat geheimschrift of geheimtaal alleen voor ingewijden verstaanbaar is, wordt ze ook gebruikt in misdaadkringen. Het verschijnsel behoort daarmee ook tot het Bargoens waartoe ook dieventaal gerekend wordt. Soms komt deze taal weer in de algemene omgangstaal terecht, zoals het bekende ´heitje voor een karweitje´.

Zie ook chiffre en kunsttaal.

Document in geheimschrift over het complot voor de moord op Elisabeth I, het zgn. Babington-verraad (16e eeuw). [bron: Wikipedia].

Lit: J.L. van der Gouw, Oud schrift in Nederland (1978), p. 59-60 • J.F. Heijbroek, ‘Het geheimschrift van Huygens ontcijferd’ in A. Eyffinger (red.), Huygens herdacht. Catalogus bij de tentoonstelling in de Koninklijke Bibliotheek t.g.v. de 300ste sterfdag van Constantijn Huygens, 26 maart - 9 mei 1987 (1987), p. 167-172 • A. Vugts & C. van Vugt, Geheimschrift. Over de geschiedenis en methoden van de cryptologie (1993) • K. de Leeuw & H. van der Meer, ‘A homophonic substitution in the archives of the last great Pensionary of Holland’ in Cryptologie 17 (1993), p. 225-236 • K. de Leeuw & H. van der Meer, ‘Een roostergeheimschrift van Alexander Baron van Spaen (1775-1811)’ in Documentatieblad Werkgroep 18e Eeuw 25 (1993), p. 187-210 • A.H. Hooft, Een naekt beeldt op een marmore matras seer schoon; het dagboek van een ‘grand tour’ (1649-1651), ed. E.M. Grabowsky & P.J. Verkruijsse (2001), p. 24-27, 190-195 • P. Berloquin & W. Paalman, Geheime codes & getallen: geheimschriften en enigma's van de oudheid tot heden ontcijferd (2011) • Cr. P. Bauer, Unsolved! The history and mystery of the world's greatest ciphers from Ancient Egypt to online secret societies (2017) • M. Danesi, Cryptographic crimes. The use of cryptography in real and fictional crimes (2017).

geheel voor het deel zie synecdoche, totum pro parte

geheimtaal zie geheimschrift