Algemeen letterkundig lexicon

vastelavondviering

Etym: Middelned. vastelavond = vastenavond.

Middeleeuwse benaming voor een aantal feestdagen in de periode van Sint Maarten (11 november) tot Pasen, die, elk met eigen naamgeving en herkomst, naar organisatie en gebruiken de kenmerken bevatten van het eigenlijke vastelavondfeest op de drie dagen voor Aswoensdag: de tijdelijke omkering van de bestaande verhoudingen in de samenleving.

De moraal van deze samenleving is bij de vastelavondfeesten in het geding: de bespotting en tijdelijke omkering van alles wat deze moraal nastreeft en creëert, vormt een essentiële bijdrage tot de opbouw en handhaving ervan. Het feest functioneert als gelegenheid om stoom af te blazen: door tijdelijk de bestaande orde om te keren of te loochenen ontstaat een bevrijdende chaos. Deze wanorde laat de feestvierders inzien dat het beter is om de rest van het jaar de wetten en regels van de geordende samenleving zo goed mogelijk na te leven.

Middeleeuwse geleerden zien de vastelavondviering als de verchristelijkte voortzetting van de Romeinse Kalendae (nieuwjaarsfeesten) en Saturnalia (17-24 december). Belangrijke aanknopingspunten liggen echter bij Keltisch-Germaanse agrarische culten en de ritualisering daarvan door de christelijke kerk. Uitgangspunt vormen vruchtbaarheidsrituelen bij het opnieuw ontwaken van de natuur na de winter. Dat gaat gepaard met het verjagen van de demonen die de natuur met winterse verschrikkingen gevangen houden, met reiniging van ziekten en zonden en vooral met handelingen in woord en daad die de vruchtbaarheid moeten bevorderen. Het eerste deel van de samenstelling ‘vastelavond’ is etymologisch verwant aan termen die op de vruchtbaarheid betrekking hebben; de spelling ‘vastenavond’ en het gebruik van de vervangende term ‘carnaval’ vanaf de 17^de eeuw getuigen van de toenemende christelijke verklaring van de oorspronkelijke lenterituelen.

Sinds het begin van de 10^de eeuw zijn er beschrijvingen van het kerkelijk zottenfeest, waarbij de macht tijdelijk wordt overgenomen door een zottenabt of -bisschop en er schertsprocessies en spotmissen worden gehouden. De vastelavondviering verspreidt zich in de hiërarchie van de geestelijkheid van laag naar hoog.

Vanaf de 13^de eeuw ligt het zwaartepunt van de vastelavondviering op straat en bij de burgerij. Bij uit de agrarische samenleving overgenomen lentegebruiken voegt zich de geïnstitutionaliseerde spot met organisatievormen die kenmerkend zijn voor de zich ontwikkelende steden en de nieuwe stand van de burgerij. De steden hadden nog geen gevestigde orde: voor hen was de vastelavondviering vooral een hulpmiddel bij het vestigen van de eigen leefregels. Het feest test de moraal door haar in een omgekeerde wereld tijdelijk te ontkennen. Dit afwijkend gedrag toont de bruikbaarheid van de regels aan, verduidelijkt deze en versterkt de groep die ze aanvaardt. Daarbij worden de overtreders van de nieuwe normen ofwel bedreigers van de nieuwe belangen hardhandig buiten de gemeenschap geplaatst door ze in het openbaar te laten boeten voor hun zonden of ze uit de samenleving te verbannen.

Daarnaast bood de vastelavondviering de stadsbewoner in de late middeleeuwen de mogelijkheid zich collectief te beschermen tegen de gemeenschappelijke angsten die zich in de nieuwe samenleving ontwikkeld hadden. De dood, de duivel, kou, hongersnood en seksualiteit worden bezworen met de rituelen van de omgekeerde wereld. De angsten worden gereduceerd tot tastbare en hanteerbare grootheden, door ze te ridiculiseren in teksten vol met onzin, raadsels en leugens die in de omgekeerde wereld de normale communicatie vervangen.

Veel vastelavondteksten (spotlied, spotmandement, spotprognosticatie, spotsermoen, standensatire) en ook de namen van de spotvorsten hebben betrekking op de verschrikkingen van kou, armoede, ziekte en hongersnood.

Lit: H. Pleij, Het gilde van de Blauwe Schuit. Literatuur, volksfeest en burgermoraal in de late middeleeuwen (1983²; reprint 2009 • M. Henneke, 'Jan van Hout over de vastenavondviering in Leiden: een kijkje in de 16de-eeuwse feestcultuur' in Jaarboekje voor de geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken 105 (2013), p. 43-62.

variorum-editie

vastenavondspel