vervreemdingseffect

Term afkomstig van het episch drama voor het opzettelijk verstoren van de dramatische illusie dat wat op het toneel gebeurt echt zou zijn. Het Verfremdungseffekt werd door Bertold Brecht geïntroduceerd om de toeschouwer te verhinderen zich emotioneel te indentificeren met de personages of situaties op het toneel en hem te dwingen afstand te nemen van het gebeuren om zo een kritische houding tegenover het getoonde te bewaren. Dergelijke illusiedoorbrekende elementen kunnen bestaan uit ingelaste liederen of recitatieven, een vertellersfiguur die de vierdewand-fictie doorbreekt, beeldprojectie, rolverwisselingen e.d. Sinds Brecht is het procédé ook toegepast in het proza, o.a. in het experimenteel proza van o.m. J.F. Vogelaar, I. Michiels en S. Polet.

In ruimere zin wordt er ook een psychologisch verschijnsel mee aangeduid. Men doelt dan op het verschijnsel van de depersonalisatie, waarbij de gewoonste dingen hun vanzelfsprekendheid verloren hebben zoals dat bijvoorbeeld voorkomt in het sensitivisme. Een goed voorbeeld van deze vorm van vervreemding is het gedicht van Herman Gorter met de beginregel ‘De boomen waren stil’ en dat eindigt met de volgende strofe:

Ik liep het aan te zien
bang en tevreden,
mijn voeten als goede lien
liepen beneden.
(H. Gorter. Verzen, ed. Endt, 1977, p. 23)

waarin de ´ik´ wordt losgezongen van zijn  lichamelijke aanwezigheid.

De term komt ook voor in de theorie van het Russisch formalisme als de zgn. ‘ostranenie’, waarmee wordt aangeduid dat door afwijkend taalgebruik het literaire werk het automatisme van onze waarneming doorbreekt en ons daardoor die werkelijkheid op een nieuwe manier doet zien.

Lit: B. Brecht, Schriften zum Theater (1957) • M. Kesting, Das epische Theater (1978⁷) • R.H. Stacy, Defamiliarization in language and literature (1977) • T. Ungvari, ’The origins of the theory of Verfremdung’ in Neohelicon (1979), p. 171-234 • M.G. Kemperink, Van observatie tot extase (1988), p. 85-88 • Ch. Dunz, Erzähltechnik und Verfremdung: die Montagetechnik und Perspektivierung in Alfred Döblin, "Berlin Alexanderplatz" und Franz Kafka, "Der Verschollene" (1995) • D. Robinson, Estrangement and the somatics of literature: Tolstoy, Shklovsky, Brecht (2008) • S. Skempton, Alienation after Derrida (2010) • S. Sayers, Marx and alienation: essays on Hegelian themes (2011).