kosmisch expressionisme

Binnen het expressionisme maakt men gewoonlijk onderscheid tussen humanitair expressionisme en het individueel of kosmisch expressionisme. Dat onderscheid is echter niet goed vol te houden, omdat ook het humanitair expressionisme kosmische trekken heeft: de kosmische verbondenheid van individu en gemeenschap (maatschappij). Meestal bedoelt men dat het kosmisch expressionisme sterker op het individu en zijn verbondenheid met de kosmos gericht is, terwijl het uitgesproken ethische van het humanitair expressionisme daaraan ontbreekt of ondergeschikt gemaakt is. Het kosmisch expressionisme zou autonomer zijn dan het humanitair expressionisme, waarin steeds ook een buiten de literatuur liggend doel een rol speelt.

Bij het kosmisch expressionisme gaat het vooral om de wederzijdse doordringing van individu en kosmos (heelal), zoals dat bijv. goed tot uiting komt in een schilderij als De schreeuw van Edvard Munch. In de literatuur vinden we duidelijke voorbeelden bij Herman van den Bergh en H. Marsman:

De maan, die toornig uwe flanken teistert
(H. v.d. Bergh, VG, 1979, p. 18).
-
De maan verft een gevaar over de gracht,
ik schuifel elken nacht na middernacht,
in een verloren echolozen stap,
ruggelings schuivend langs de hemelschuinte,
de treden der verlaten wenteltrap
van de ontstelde ruimte.
(H. Marsman, VW, 1960, p. 24).

Om de wederkerige kosmische betrokkenheid uit te drukken, maakt men graag gebruik van synesthesie (‘violette geur’) en verschuivingen in de reële verhoudingen.

Lit: E. Krispijn, ‘Herman van den Bergh, Marsman en het Noord-Nederlandse expressionisme’ in De Gids 121 (1958), p. 231-249 • A. Lehning, Marsman en het expressionisme (1959; reprint 1978) • Th. Anz, Literatur des Expressionismus (2002) • R.G. Bogner, Einführung in die Literatur des Expressionismus (2005) • N.A. Donahue, A companion to the literature of German expressionism (2005).