deixis

Etym: Gr. deiknumi =  tonen, aanwijzen, verwijzen.

Onder deiktische referentie (tegenover anaforische en cataforische referentie; zie anafoor-2) verstaat men in de taalkunde een talige verwijzing naar de niet-talige of situationele context, dus naar de concrete taalgebruikssituatie (betrokkenen, tijd, plaats). Voorbeelden van deiktische uitdrukkingen zijn: deze, die, hier, daar, jij, ik, gisteren, enz. Omdat hun referentie afhangt van en telkens ‘verschuift’ volgens de gebruikssituatie, heeft Roman Jakobson hen ‘shifters’ genoemd.

Deixis heeft een bijzondere functie in toneel: daardoor zit de gesproken tekst a.h.w. verankerd in de uitgebeelde situatie en komt de integratie van dialoog en niet-talige tekens in de voorstelling tot stand. Dat verklaart de bijzondere aandacht voor deixis in de moderne theatersemiotiek.

Lit: K. Green, ‘Deixis and the poetic persona’ in Language and literature 1 (1992), p. 121-134 (reactie hierop in ibid., pp. 135-140) • A. Morel & L. Danon-Boileau (red.), La deixis (1992) • K. Green (red.), New essays in deixis: discourse, narrative, literature (1995) • W. de Mulder & L. Tasmowski (red.), Coherence and anaphora (1996).