calque

Etym: Fr. overgetrokken tekening (bijv. op calqueerpapier), kopie.

Term – gebruikt o.m. in de woordleer, de vergelijkende stilistiek en de vertaalwetenschap – ter aanduiding van een samengesteld woord of een uitdrukking waarvan de structuur werd ontleend aan een andere taal, terwijl de samenstellende delen zelf tot de eigen taal behoren.

Het betreft dus eigenlijk een vorm van ‘woordelijke’ vertaling. Zo ontstonden de woorden ‘wolkenkrabber’, ‘gratte-ciel’ (Fr.), ‘Wolkenkratzer’ (Dui.), enz. als woord-voor-woord vertalingen van het Engelse skyscraper, en dit bij wijze van neologisme. Calques worden ook wel aangeduid als leenvertaling in het Nederlands; overigens is deze term zelf ook een calque van het Duitse Lehnübersetzung.

Tal van Nederlandse woorden en uitdrukkingen hebben aldus een vreemde oorsprong, hoewel dit niet meteen zichtbaar is doordat de componenten ervan Nederlandse woorden zijn. Denk aan courante woorden als medelijden (Lat. compassio), hoogspanning (Dui. Hochspannung), schurkenstaat (Eng. rogue state), enz. Maar zeker niet alle calques worden in de algemene taal opgenomen. Vaak worden ze afgekeurd en geweerd als een ongewenste vorm van taalbeïnvloeding (barbarisme).

In het volgend voorbeeld, ontleend aan Rudy Kousbroek, opereert de calque niet als woordvormend procedé maar op het niveau van zinsbouw en idiomatische uitdrukkingen (idioom):

There was once a poor woodchopper. This woodchopping, he said one day to his woman, there sits no dry bread in it. I work myself an accident the whole day, but you and our twelve children have not to eat.
‘I see the future dark in,’ his woman agreed.
‘We must see to fit a sleeve on it,’ the woodchopper resumed; ‘I have a plan: tomorrow we shall go on step with the children, and then, in the middle of the wood, we’ll leave them to their fate over.’
His woman almost went off her little stick when she heard this. ‘What is there with you on the hand?’ she cried, ‘aren’t you good sob?’
(R. Kousbroek, De logologische ruimte, 1984, p. 10)

Calques komen vaak voor als fout bij het aanleren van een vreemde taal; ze zijn symptomen van zgn. interferentie (ongewenste beïnvloeding) tussen moedertaal en vreemde taal. Daarnaast kunnen woordelijke vertalingen ook bewust met komische bedoelingen gebruikt worden, zoals in het hierboven geciteerde voorbeeld. Ze komen ook vaak voor in de populaire VRT-reeks Eigen Kweek, waarin vooral het personage Frank Welvaert uitblinkt in gebroken Engels met een vleugje West-Vlaams. Zie in dit verband ook steenkolenengels.

Lit: J.P. Vinay & J. Darbelnet, Stylistique comparée du français et de l’anglais. Méthode de traduction (1958, 1972) • N. van der Sijs, Groot leenwoordenboek (2005).