Middelnederlandse handschriften uit Europese en Amerikaanse bibliotheken

71. Heiligenlevens

Heiligenlevens, Limburg (Maastricht), ca. 1470 en ca. 1500.

Papier en perkament; 360 bll.; blad 208 × 140 mm; oude foliëring met zwarte Romeinse cijfers, moderne potloodfoliëring. Twee gedeelten. Eerste gedeelte (fol. 1-332): papier en perkament, bladspiegel 151 à 159 × 92 à 95 mm; 2 kol. op fol. 3r^o-315v^o, één kol. op fol. 2r^o en 320r^o-332r^o; 37 à 40 rr. per kol.; twee handen: de eerste hand (Jan de Test van Emmerik, littera bastarda) schreef fol. 3r^oa-103v^oa, 106r^oa-128r^oa, 129r^oa-224r^oa, 225r^oa-315v^oa en 320r^o-332r^o (de tussenliggende bll. zijn onbeschreven), de tweede hand de inhoud op fol. 2r^o en de foliëring met Romeinse cijfers; rode, veelal opengewerkte, initialen; rode lombarden, titels en paragraaftekens. Tweede gedeelte (fol. 333-360): papier, bladspiegel 145 à 150 × 100 à 103 mm; één kol., 27 à 29 rr. per kol.; één hand (littera bastarda, die op fol. 357v^o in een littera cursiva formata overgaat); een opengewerkte rode initiaal; rode lombarden. Oorspronkelijke bruin kalfsleren band op eiken borden; voor- en achterplat versierd met filets en losse stempels; rug in 1951 vernieuwd; twee koperen sloten, waaraan de sluithaken ontbreken.

Vaalbeek, Bibliotheek der Franciskanen, A 21.

Dit handschrift bevat o.a.: 1. Dat leuen des heilighen apostels ende euangelisten Sinte Johans (fol. 3r^oa-50r^ob) en zes andere teksten betreffende de H. Johannes de Evangelist o.a. een vertaling van Petrus Damiani, Sermo de sancto Joanne apostolo et evangelista; 2. een vertaling van een bewerking van de Vita sancti Servatii van Jocundus (fol. 66r^ob-103v^oa), eveneens voorkomend in de hss. Bonn, Universiteitsbibliotheek, S 2054; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 4302-05 en 11967 en Stockholm, Koninklijke Bibliotheek, Huseby 16, alsook, in een Middelfrankisch dialekt, in de hss. Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, ms. germ. quart. 1687; Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 2196; Keulen, Stadtarchiv, W. fol. 165 en W. fol. 169 en Parijs, Bibliothèque Nationale, all. 35; 3. Van sinte liborius busscop ende confessoer (fol. 106r^oa-128r^oa), eveneens bewaard in een Middelfrankisch dialekt in de hss. Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. quart. 1687 en Parijs, Bibliothèque Nationale, all. 35; 4. een vertaling van de legende van Barlaam en Josaphat, voorkomend in het Speculum historiale van Vincentius van Beauvais (fol. 129r^oa-195v^oa), ook overgeleverd in de hss. Brussel, Koninklijke Biblio-

[p. 203]

theek, 3662-64 en Düsseldorf, Landes- und Stadtbibliothek, C 25; 5. het begin van een vertaling van de Vita Lamberti episcopi Traiectensis van Nicolaus (fol. 195v^oa-198v^ob), volledig bewaard in hs. Stockholm, Koninklijke Bibliotheek, Huseby 16 en fragmentarisch in hs. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, IV 174; 6. een vertaling van de Vita sancti Trudonis van Donatus (fol. 199r^oa-224r^oa), eveneens voorkomend in hs. Stockholm, Koninklijke Bibliotheek, Huseby 16; 7. een vertaling van een Vita sancti Pantaleonis (fol. 225r^oa-244v^ob), eveneens overgeleverd in de hss. Deventer, Athenaeumbibliotheek, 101 D 6 en Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 8 J 33, alsook, in een Middelfrankisch dialekt, in de hss. Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, ms. germ. quart. 1687; Darmstadt, Hessische Landes- und Hochschulbibliothek, 144 en 2196 en Parijs, Bibliothèque Nationale, all. 35; 8. een vertaling van de Vita sancti Antonii abbatis van Athanasius (fol. 245r^oa-281r^oa), eveneens bewaard in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 1405, 11.173-77, 15.134 en 19.566; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 133 E 5; Stockholm, Koninklijke Bibliotheek, A 217; Wolfenbüttel, Herzog August Bibliothek, 31.7 Aug. 4^o en Wittem, Redemptoristenklooster, 7; 9. een vertaling van de Disputatio sancti Antonii cum tentatore ipsum sub specie reginae ad matrimonium alliciente (fol. 281r^oa-288v^oa), alleen in dit handschrift overgeleverd; een andere vertaling van dezelfde tekst komt voor in de hss. Brussel, Koninklijke Bibliotheek, 10.765-66 en Düsseldorf, Landes- und Stadtbibliothek, C 20, alsook in een Middelfrankische bewerking in de hss. Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. quart. 1687 en Parijs, Bibliothèque Nationale, all. 35 en in een Middelnederduitse bewerking in hs. Berlijn, Staatsbibliothek der Stiftung Preussischer Kulturbesitz, Ms. germ. quart. 525; 10. Van sinte Rombolt martelar ende bisscop (fol. 295r^oa-315v^oa); 11. een vertaling van de Vita sancti Guilielmi eremitae van Theobaldus (fol. 333r^o-360r^o), eveneens bewaard in de hss. 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 E 19 en Wittem, Redemptoristenklooster, 7.

Het hier besproken handschrift heeft toebehoord aan het begaardenklooster Sint-Bartholomeus in de Witmakersstraat te Maastricht. Het grootste gedeelte ervan (zie boven) is geschreven door Jan de Test van Emmerik († 1503), een priester uit het voornoemde klooster, die bovendien nog de volgende handschriften gedeeltelijk

[p. 204]

heeft geschreven: Brussel, Bibliotheca Bollandiana, 494; Brussel, Koninklijke Bibliotheek, II 112; Cambridge, Mass., Library of Harvard University, Sumner 68; 's-Gravenhage, Koninklijke Bibliotheek, 73 H 12; Utrecht, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, 5 E 14 en Weert, Provinciaal Archief der Minderbroeders, 9 en 12; bovendien schreef hij het oudste gedeelte van het obituarium van het klooster, thans in het Rijksarchief te Maastricht. Het Maastrichtse begaardenklooster werd op 1 september 1796 door de Fransen opgeheven. Thomas Hermans, één van de toenmalige bewoners van het klooster, later pastoor-deken te Mechelen-aan-de-Maas, redde het handschrift uit de handen van de Fransen. Na diens dood op 12 juni 1841 werd het eigendom van J. Henrotte, zijn kapelaan en opvolger, die het in 1848 aan de minderbroeders te Rekem schonk. Sedert juli 1951 berust het in de bibliotheek van het minderbroedersklooster te Vaalbeek bij Leuven.

J. Habets, Manuscrits de la bibliothèque des pères franciscains de Reckhem, Publications de la Société historique et archéologique dans le Duché de Limbourg, 17 (1880), p. 359-360; J. Habets, De legende van het leven en de wonderwerken van de H. Servatius, bisschop van Maastricht, Publications de la Société historique et archéologique dans le Duché de Limbourg, XIX (1882), p. 3-84; A.J. Flament, Catalogus der Stadsbibliotheek van Maastricht, bewerkt vooral als ‘Bibliotheca Limburgensis’, I, Maastricht, 1888-1889, p. IX, nr. 3; J. Notermans, 'n Pantaleon-handschrift, Het Boek, 20, p. 105-109; J. Notermans, Dertiend'-eeuws proza van Maastricht, Tijdschrift voor Taal en Letteren, 19 (1931), p. 54-55; P. Verheyden, Boekbanden uit Maastricht, Het Boek, 22 (1934), p. 156-157, nr. 4; J. Notermans, Een Middelnederlands leven van Sint-Lambertus, Publications de la Société historique et archéologique dans le Limbourg, 74 (1938), p. 271-280; J. Notermans, Bij een hagiographisch Maastrichts manuscript uit de 15de eeuw, Limburg, 29 (1950), p. 221-233, 252-256; [J. Deschamps], Tentoonstelling van Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen. Catalogus, Hasselt, Provinciale Bibliotheek, 17 juli-25 augustus 1954, p. 41, nr. 55; G.I. Lieftinck, Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen. Vondsten en ontdekkingen - Het Lutgart-handschrift, Tijdschrift voor Nederlandse Taal- en Letterkunde, 72 (1954), p. 189; L. Stijns, L'exposition des manuscrits limbourgeois à Hasselt, Scriptorium, 9 (1955), p. 125; E. Sloots, Middelnederlandse handschriften uit beide Limburgen, Bijdragen voor de Geschiedenis van de Provincie der Minderbroeders in de Nederlanden, 19 (1955), p. 51-52, nr. 56; J. Deschamps, De herkomst van het Leidse handschrift van de Sint-Servatius-legende van Hendrik van Veldeke, Handelingen der Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 12 (1958), p. 56, voetnoot 10, p. 67, nr. 13 en p. 70 en 71; J. Deschamps, Fragmenten van twee Middelnederlandse levens van Sint-Trudo, Handelingen der Koninklijke Zuidnederlandse Maatschappij voor Taal- en Letterkunde en Geschiedenis, 16 (1962), p. 8, 9 en 35; [H. Wouters], Catalogus van de tentoonstelling ‘Van pen tot pers’. Middeleeuwse handschriften en oude drukken uit Maastricht, Maastricht, Bonnefantenmuseum, 5 oktober-

[p. 205]

20 oktober 1962, p. 19-20, nr. 44; J. Deschamps, Legenden van de H. Servatius in Middelnederlands proza, Liber amicorum voor Jef Notermans, Maastricht, 1964, p. 22-23.