Het verbond van heks en duivel
(1983)–Lène Dresen-Coenders–
Auteursrechtelijk beschermdEen waandenkbeeld aan het begin van de moderne tijd als symptoom van een veranderende situatie van de vrouw en als middel tot hervorming der zeden
Lène Dresen-Coenders, Het verbond van heks en duivel. Een waandenkbeeld aan het begin van de moderne tijd als symptoom van een veranderende situatie van de vrouw en als middel tot hervorming der zeden. Ambo, Baarn 1983.
-
gebruikt exemplaar
eigen exemplaar dbnl
algemene opmerkingen
Dit bestand biedt, behoudens een aantal hierna te noemen ingrepen, een diplomatische weergave van Het verbond van heks en duivel. Een waandenkbeeld aan het begin van de moderne tijd als symptoom van een veranderende situatie van de vrouw en als middel tot hervorming der zeden van Lène Dresen-Coenders uit 1983.
redactionele ingrepen
p. 275-308: de noten op deze pagina's zijn in de lopende tekst geplaatst. De betreffende pagina's zijn daardoor komen te vervallen.
Bij de omzetting van de gebruikte bron naar deze publicatie in de dbnl is een aantal delen van de tekst niet overgenomen. Hieronder volgen de tekstgedeelten die wel in het origineel voorkomen maar hier uit de lopende tekst zijn weggelaten. Ook de blanco pagina's (p. 4, 194 en 266) zijn niet opgenomen in de lopende tekst.
[pagina 1]
HET VERBOND VAN HEKS EN DUIVEL
[pagina 2]
ISBN 90 263 0585 0
Copyright © 1983 by Uitgeverij Ambo bv, Baarn
Ontwerp omslag Guus Ros, BRS
Typografische verzorging Hans Gordijn
Amboboeken worden uitgegeven door:
Uitgeverij Ambo bv, Baarn
Verspreiding voor België:
Uitgeverij Westland nv, Schoten
1.83.577
Niets uit deze uitgave mag worden verveelvoudigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk, fotokopie, microfilm of op welke andere wijze ook zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.
No part of this book may be reproduced in any form, by print, photoprint, microfilm or any other means without written permission from the publisher.
[pagina 3]
Lène Dresen-Coenders
Het verbond van heks en duivel
Een waandenkbeeld aan het begin van de moderne tijd als symptoom van een veranderende situatie van de vrouw en als middel tot hervorming der zeden
Amboboeken/Baarn
[pagina 5]
Inhoud
| Woord vooraf | 9 | ||
| Inleiding en verantwoording | 11 |
Deel I. De opkomst van de heksenleer
| 1. | Eigentijdse moralisten als autoriteiten achter de Malleus Maleficarum | 22 | ||
| a. | Het gezag van Nider en Sprenger | 22 | ||
| b. | Het alfabet van vrouwenondeugden in Antoninus' Summa Theologiae Moralis | 25 | ||
| c. | De dominicaanse hervormingsbeweging | 27 | ||
| d. | Overeenkomsten en verschillen tussen de Moderne Devotie en de dominicaanse hervormingsbeweging | 30 | ||
| e. | Hervormers, dus moralisten | 32 | ||
| 2. | Het mens- en maatschappijbeeld van Johannes Nider | 33 | ||
| a. | De jonge jaren van Nider en zijn verblijf op het Concilie van Konstanz | 33 | ||
| b. | Nider en het Concilie van Bazel (1431-1438/48) | 34 | ||
| c. | Het Concilie van Bazel en de opkomende heksenwaan | 36 | ||
| d. | De geschriften van Nider | 37 | ||
| e. | Het streven van Nider en de weerklank van zijn gedrukte werken | 41 | ||
| 3. | Een oude en een nieuwe manier van leven in vrouwenkloosters en religieuze gemeenschappen van ongehuwde vrouwen. Het verzet van het trotse klooster Klingental tegen de hervorming | 43 | ||
| a. | Toename van het aantal vrouwenkloosters | 43 | ||
| b. | Begijnen | 44 | ||
| c. | De Zusters van het Gemene Leven | 45 | ||
| d. | Het trotse klooster Klingental | 46 | ||
| e. | Klingental in verzet tegen hervorming | 49 | ||
| f. | Een oude en een nieuwe manier van leven | 51 | ||
| 4. | Het mens- en maatschappijbeeld van Johannes Dominici en Antoninus van Florence | 53 | ||
| a. | De vrouwelijke ondeugden en de huwelijksmoraal | 53 | ||
| b. | Johannes Dominici | 54 | ||
| c. | Dominici als pedagoog | 55 | ||
| d. | Het alfabet van vrouwelijke ondeugden en de populariteit van het thema ‘vrouwenlisten’ | 59 | ||
| e. | Antoninus van Florence | 62 | ||
| f. | Het streven van Dominici, Antoninus en Nider en de weerklank van hun gedrukte werken | 63 |
[pagina 6]
Deel II. De pasklare heksenleer in de Malleus Maleficarum
| 1. | Wat bewoog de auteurs van de Malleus Maleficarum? | 68 | |
| a. | De doelstelling van de Malleus Maleficarum | 68 | |
| b. | Jacobus Sprenger | 69 | |
| c. | Sprenger als organisator van een wijdvertakt devotioneel netwerk: de Rozenkransbroederschap (1475-1480) | 70 | |
| d. | Sprenger als hervormer van kloosters (1464-1495) | 74 | |
| e. | Sprenger en zijn kortstondige samenwerking met Institoris bij de strijd tegen de heksen | 77 | |
| f. | Henricus Institoris | 79 | |
| 2. | De wezenskenmerken van de heks volgens de Malleus Maleficarum | 84 | |
| a. | Het tekort van de pauselijke bul | 84 | |
| b. | De analyse van de heksenleer in de Malleus Maleficarum | 86 | |
| c. | Eerste hoofdkenmerk: de afval van het geloof | 89 | |
| d. | Tweede hoofdkenmerk: de toewijding met ziel enlichaam aan de duivel | 90 | |
| e. | Derde hoofdkenmerk: het offeren van kinderen aan de duivel | 93 | |
| f. | Vierde hoofdkenmerk: het geslachtelijk verkeer met mannelijke en vrouwelijke duivels | 96 | |
| g. | De sleutelpositie van de vrouw bij de voortplanting | 99 | |
| 3. | Waarom vrouwen meer verdacht zijn dan mannen en welke vrouwen speciaal | 100 | |
| a. | Waarom hekserij meer voorkomt bij vrouwen dan bij mannen | 100 | |
| b. | Welk soort vrouwen het meest verdacht is en waarom | 104 | |
| c. | Over duivelse zinsbegoocheling | 107 | |
| d. | Bijzonder verdacht: vroedvrouwen en personen die beheksing genezen | 108 | |
| e. | Hoe de duivel de vrouwen verleidt | 112 | |
| f. | Maatschappelijke problemen die in de verkondiging van de heksenleer door Sprenger en Institoris een rol spelen | 115 | |
| 4. | De maatschappelijke achtergrond van de heksenleer in opkomst | 117 | |
| a. | Argumenten voor twijfelaars | 117 | |
| b. | De gezagscrisis | 119 | |
| c. | De sociaal-economische crisis | 121 | |
| d. | De crisis rond het huwelijk | 123 | |
| e. | De weerklank van de heksenleer bij tijdgenoten en in het bijzonder bij Jeroen Bosch (ca. 1450-1516) | 126 | |
| f. | De voortgezette discussie rond de Malleus Maleficarum | 144 |
Deel III. Het hoogtepunt van de heksenwaan en de maatschappelijke achtergrond daarvan
| 1. | Invloed en symptoomwaarde van de publikaties over de heksenleer en van de Malleus Maleficarum in het bijzonder | 148 | |
| a. | Onder welke voorwaarden hebben publikaties invloed | 148 | |
| b. | Voorbeeld: Keulen | 148 | |
| c. | Voorbeelden van massavervolging tijdens de Contrareformatie in Duitsland en publikaties in functie daarvan | 151 |
[pagina 7]
| d. | De heksenleer weerspiegeld in verzamelingen van publikaties | 154 | |
| 2. | De heksenwaan naar zijn hoogtepunt | 157 | |
| a. | Agrippa von Nettesheim (1486-1535) | 157 | |
| b. | Johannes Wier (1515-1588) | 163 | |
| c. | Opponenten van Johannes Wier | 165 | |
| 3. | Pastoor Agricola uit Sittard en zijn Contrareformatorische strijd (1570-1621) | 169 | |
| a. | Het ‘apostolaat van de pen’ | 169 | |
| b. | Agricola als voorstander en Praetorius als tegenstander van de heksenvervolging | 171 | |
| c. | Agricola over gehoorzaamheid, huwelijk en heiligheid | 175 | |
| 4. | De maatschappelijke achtergrond van het hoogtepunt van de heksenvervolging | 180 | |
| a. | Vergelijking van de maatschappelijke crisisverschijnselen aan het eind van de 15e en in de tweede helft van de 16e eeuw | 180 | |
| b. | Pieter Bruegels wereldbeelden als weerspiegeling van de man/vrouwproblematiek | 183 | |
| c. | Angst voor heksen en rigide hervormingsijver | 187 | |
| d. | Het eerste weg-ebben van de heksenprocessen | 189 |
Deel IV. Procesreeksen in de Nederlanden rond 1600 en hun maatschappelijke achtergrond
| 1. | Procesreeksen in Asten, Amersfoort en Utrecht in 1595 | 196 | |
| a. | De onrechtmatige processen in Asten (NB) en omgeving | 196 | |
| b. | De opzienbarende processen tegen heksen en tovenaars uit Amersfoort en omgeving | 200 | |
| c. | Reconstructie van de reeks | 202 | |
| 2. | De maatschappelijke achtergrond van de processen tegen tovenaars en heksen uit Amersfoort en omgeving | 207 | |
| a. | De politieke situatie van Amersfoort ten tijde van de processen | 207 | |
| b. | De sociaal-economische situatie in Amersfoort | 209 | |
| c. | Mr. Arend van Buchell over de heksenleer | 212 | |
| d. | De heksenleer in de bibliotheken van mr. Arend van Buchell, kanunnik Huybert van Buchell en mr. Evert van de Poll | 214 | |
| e. | Het vrouwbeeld waarmee de Utrechtse regenten werden gevormd | 221 | |
| f. | Algemeen kader van de Nederlandse heksenprocessen in de jaren negentig van de 16e eeuw | 224 | |
| 3. | Heksenprocessen in Roermond | 227 | |
| a. | De raadselachtige achtergrond van de grote procesreeks in Roermond | 227 | |
| b. | Processen vóór 1613 | 228 | |
| c. | Het vlugschrift over de gebeurtenissen van 1613 | 231 | |
| d. | Nadere gegevens over de procesreeks van 1613 | 235 | |
| e. | Lasterprocessen die de heksenwaan weerspiegelen | 240 | |
| f. | Een aanklacht die de heksenleer weerspiegelt | 244 | |
| 4. | De achtergrond van de Roermondse procesreeks uit 1613 | 247 |
[pagina 8]
| a. | Lindanus, eerste bisschop van Roermond (1563-1588) | 247 | |
| b. | Lindanus en de heksenprocessen | 250 | |
| c. | Tijdsbeeld: een edict van bisschop Cuyckius (1596-1609) | 253 | |
| d. | Het jaar 1613 in Roermond: demonstratie niet alleen van heksenvervolging, maar ook van Maria-verering en jezuïeten-pedagogiek | 257 | |
| e. | De mentaliteit achter het massaproces | 261 | |
| Conclusies en nabeschouwing | 267 | ||
| Noten | 275 | ||
| Bibliografie | 309 | ||
| Register van personen en plaatsen | 322 |