Het oude Nederlandsche lied. Deel 2

346. 't Ros Beyaerd doet zyn ronde.

1, 1. tekst: maeckt zyn ronde (zie bl. 1256).

Tekst.

Klemens Wytsman, Anciens airs et chansons populaires de Termonde, Gedenkschriften van den Oudheidskundigen kring... van Dendermonde, 1868; overdruk bl. 16; - Nederl. lb., uitgegeven door het Willems-Fonds, Gent 1891, I, nr. 35, bl. 138. - 't Ros Bayaert, van het Fransch Cheval Bayart, is het paard van Reinout van Montalbaan, het oudste der vier Aymons- of Heemskinderen. - De roman van Reinout van Montalbaan of De vier Heemskinderen, van Franschen oorsprong, dagteekent van den tijd der Carlowingen, toen het leenwezen tegen het koningdom streed. Zie Gaston Paris, La littérature française au moyen-âge, Parijs 1888, bl. 45, § 25. - Onder de 13^de-eeuwsche rondeaux van Adam de la Halle (zie De Coussemaker, Oeuvres complètes du trouvère A. de la H., Paris 1872, bl. 122, en H. Lavoix, Recueil de motets français, Paris 1883, II, bl. 111), komt het volgende driestemmig lied voor:

‘Il porte souef l'ambleüre’ beteekent dat hij een zacht telganger is. Het woord baiars van bai (bruin) heeft hier den algemeenen zin van paard. Zoo had men ook in het Mnl. bayaert, Mlat. bayardus = roodbruine paard = vos. In speciale toepassing werd Bayaert de eigennaam van 't Ros der vier Heemskinderen. - In een Hs. der Bibliotheek te Bern, beschreven door Julien Havet, Bulletin de la société des anciens textes français, 1886, nr. 2, bl. 82-90, treft men een fragment aan van een lied uit het einde der XIV^de eeuw:

Kiliaan op het woord ros beyaerd, zegt: ‘Equus beyardus; equus quatuor filiorum Haymonis, tempore Caroli Magni: de quo ridiculae feruntur fabulae: quibusdam ros baeyaerd. q. equus badius sive balius dicitur. Gall. rouge bayart.’

Over de Nederlandsche navolgingen van den Franschen roman en het Nederlandsch volksboek dat er van bestaat, kan men raadplegen: Dr. Jan te Winkel, Gesch. der Nederl. letterkunde, 1887, I, bl. 57, 138-139, 143, en denzelfden schrijver: Maerlants werken, enz., 2^de druk, 1892, bl. 7, aant. 3: ‘De sage der vier Heemskinderen is echt Belgisch en behoort tehuis in het Ardennerwoud - dit in den uitgestrektsten zin genomen. Nog is daar de herinnering aan de vier Heemskinderen levendig’. Voor de studie van den roman en de daar aangeduide bronnen, zie mede Dr. Kalff, Gesch. der Nederl. letterkunde in de 16^de eeuw, I, 374, II, 384, en Aug. Gittée, De sage der vier Heemskinderen (Nederlandsch Museum, 1888, II, 162-167).

In den Courrier de la Dendre, Dendermondsch weekblad, van het jaar 1835, nrs. 6 en 7 wordt door Pr. van Duyse schertsend de vraag gesteld: hoe en waarom 't Ros Beyaert met zijn vier ridders in den Dendermondschen ommegang prijkt en voornamelijk in die stad burgerrecht heeft verworven? Het antwoord luidt: In zijne Flandria illustrata I, 593, leert Sanderus, dat Dendermonde waarschijnlijk reeds vóor den tijd van Karel den Groote bestond, toen Aymond met Vorsia, dochter van den Koning van Tongeren, in den echt trad. In de uitgave nu van den volksroman, bij Heyligher te Antwerpen verschenen, wordt, bij den aanvang van het verhaal, over ‘Aymon grave van Dordoen’ gesproken, terwijl aan het slot van hetzelfde verhaal te lezen staat: ‘Die van Dormonde hebben het lyk van Reynaert aen den bisschop van Keulen gevraegd’. Geen twijfel, ‘Dordoen’ en ‘Dormonde’ zijn bedorven lezingen van ‘Dermonde’ of ‘Dendermonde’; de sage der vier Heemskinderen behoort dus te Dendermonde thuis, zooveel te meer daar Lindanus zich genegen gevoelt om den naam van ‘Dendermonde’ van ‘Dordona’ af te leiden.

De legende van 't Ros Beyaert werd dan ook, ter verheerlijking van 's dichters geboortestad, door Pr. van Duyse in verzen gebracht en in voornoemd weekblad (nr. 33, van den 14^den Augustus 1835) uitgegeven. Naderhand werd dit gedicht herdrukt in het Nederduitsch letterkundig jaarboekje, Gent, 1838, bl. 62, dan weer later door den dichter, wien alles wat op Dendermonde betrekking had nauw aan het hart lag, omgewerkt en opgenomen in zijne Vaderlandsche poezy, Gent, 1840, I, bl. 30.

Bij het verhaal der Vier Heemskinderen sluit zich nog eene Dendermondsche legende aan, insgelijks in den Courrier, nr. 6, vermeld en door Maria von Ploennies, Die Sagen Belgiens, 1846, Eisenach, bl. 77, in het breed en in het lang verteld. Een wegens manslag ter dood veroordeelde beeldhouwer zou den houten door de wormen half verslonden kop van 't Ros Beyaert, op zulke meesterlijke wijze herbeiteld hebben, dat hij daardoor genade bekwam. Klemens Wytsman, steunend op eene stadsrekening, is van meening, dat het beroemde Dendermondsche paard - buiten den kop die, zooals hij nu nog bestaat, voor het lijf te klein schijnt - tijdens den grooten ommegang van 1754, heel en al werd vernieuwd.

In den Courrier van den 13^den Februari 1835 deelde Pr. van Duyse de eerste strophe mede van den tekst die volgt, als de eenige toen nog bekende; terwijl door hem, in het volgend nummer van dit blad (20^sten Februari), de volledige tekst werd uitgegeven als teruggevonden in een oud Hs.:

Deze tekst werd ook herdrukt door J. Broeckaert, in Gedenkschriften van den Oudheidskundigen kring ... van Dendermonde, 1896, bl. 120.

‘Die van Aelst die zyn zoo kwaad’ (tweede strophe hierboven) zou, volgens laatstgemeld nummer van den Courrier, zinspelen op de veete die vanouds tusschen Dendermondenaren en Aalstenaren bestond, alhoewel de twee steden tegen elkander nooit werkelijk oorlog voerden.

Zooals blijkt uit eene aanteekening van P.v.D., is dit terugvinden van den tekst slechts ‘fictie’, en is het lied, buiten de bekende regels, van hemzelf.

Het Dendermondsch Ros-Beyaerdlied is eigendom van de nog bestaande corporatie der Pynders (hommes de peine), stukwerkers, die thans nog het recht genieten in den ommegang het paard rond te dragen. Onder het met linnen omspannen dier

gedoken, voeren zij dit met zijne vier ridders, gewoonlijk vier broeders van den bloede, op hun schouders, rond de stad. Het zijn dus eigenlijk de Pynders, die hun ‘ronde doen’. - Wytsman schrijft ten onrechte: ‘'t Ros Beyaerd maakt zijn ronde’, een Gallicisme. Nooit heb ik mijn vader anders hooren zingen dan: ‘'t Ros Beyaerd doet zijn ronde’.

Melodie.

Wijtsman, t.a.p., bl. 1. Het tweede deel met 6/4-maat zou volgens W. bij de oorspronkelijke zangwijs zijn gevoegd tijdens den grooten ommegang van 1754, waarvan het programma tot titel voert: ‘Ommegang ende cavalcade noyt voor desen gesien binnen de Stadt Dendermonde, ten op-sigte van het negen-hondert-jarig jubilé over het inbrengen der gebeenderen van hunnen Apostel en Voor-bidders de HH. Hilduardus ende Christiana Patroon ende Patronersse der voornoemde stad, uyt de handen van de barbaarsche Noord-mannen tot Dickelvenne, verciert met verscheyde Triumph-wagens &. &. Sal geschieden den 15. September 1754. ende volgende dagen.’ Op dit programma in verzen, door W.t.a.p., bl. 33 vlg. herdrukt, prijkt o.a.: ‘Het Ros-beyaert-peird met de 4-Aymons-kinderen’, dat dan ook zijn rijmpje krijgt. Ter gelegenheid derzelfde ‘negen honderdste verjaring’, verscheen nog een ‘Liedeken van den Ommegang van Dendermonde’, dat door J. Broeckaert in de voormelde Gedenkschriften, IV^de dl., 2^de reeks, 1892, bl. 227 vlg., insgelijks werd herdrukt. Het bestaat uit achttien coupletten in metrum verschillend. Elk gilde heeft daar zijn couplet, dat waarschijnlijk met eigen melodie werd voorgedragen. Voor ‘De vrije Pijnders, alias Drinkebroers’, vindt men deze variante van ons lied:

Wijtsman's meening, dat het eerste gedeelte der melodie zou zijn: ‘un 2/4 franc d'allure, mais sans originalité aucune’, zal zeker weinig instemming vinden. Wij houden integendeel dit eerste gedeelte, dat in de XVII^de eeuw moet thuis behooren, voor eene der eigenaardigste zangwijzen van onzen ganschen liederschat.

Even als Dendermonde en Aalst, lagen St.-Nicolaas en Temsche vroeger in veete. Om ‘die van Temsche’ kwaad te maken, hadden ‘die van St Nicolaas’ slechts het volgende liedje te zingen. Het werd ons in September 1889 medegedeeld door den heer Camille Maillet, geboortig van St.-Nicolaas, die het uit zijne kinderjaren had onthouden:

Onder nr. 4 van de losse bladen door Van Paemel te Gent, en nr. 41 van die door J. Thys te Antwerpen gedrukt, vindt men, zonder wijsaanduiding, een ‘Liedeken oft Lofdicht, ter eere van de Heylige Amelberge, Maegd Patroonersse van de Heerlykheyd en Burgt van Themsche’, met aanvang: ‘Komt hier den lof vermeeren // gy Vlaemsche burgers al’. Het lied bedraagt drie en vijftig strophen en werd nog voor weinige jaren herdrukt met uitleggingen en eene vrij onbeduidende melodie, bij Schuermans-Boeykens te Temsche.

Ook te Leuven en te Mechelen is het Ros Beyaert bekend. Volgens de Reiffenberg, in zijne uitgave van Philippe Mousket's Cronique rimée, Brussel 1836-38, (Inleiding, bl. CCVI), ging in 1490 te Leuven eene beroemde processie uit, die, naar men verzekert, werd ingesteld ter herinnering aan de nederlaag der Noormannen, en die insgelijks plaats greep in 1656, 1660, 1663 en 1681. Achter het korps der Universiteit trad het Ros Beyaert met de vier Heemskinderen. Willem Boonen, Leuvens secretaris, in zijne Geschiedenis van Leuven geschreven in de jaren 1593 en 1594, uitgegeven door Ed. van Even, Leuven 1880 (zie aldaar bl. 252), beschrijft die processie, waarin ook optreedt het paard door hem genaamd: ‘Voelbaijaert’, en doet ons tevens een ‘Sanck voor die vier Haijmanskinderen’ kennen:

3, 3. lagen, misschien te lezen: clagen.

De uitdrukking ‘die schouvaegers sonder leer’ beteekent, volgens Boonen's uitgever: ‘de krijgslieden van het leger der Staten’. Dezelfde uitdrukking komt voor in het lied: ‘Ic sou studeeren in eenen hoeck’, waarin gehoord worden de verschillende straatroepen, te vinden in Een Duytsch musyck boeck, Loven-Antw.

1572, nr. 32, tekst herdrukt in Tijdschr. voor N.-N. mzgsch., III (1891), bl. 144.

Bij den tekst van het lied voegt Boonen deze ‘Nota’: ‘De vier Haijmanskinderen, onder den 15^en hertoghe van Brabant, anno 500, te weten Carolus Nason, die eene dochter hadde, Veraja genoempt, die tot eenen man hadde een edelman vuijt Ardennen, genoempt Haijmo, waer hij van hadde iiij sonen genoempt: Reijnault, Rogier, Olivier ende Adeleert, die men noempt die iiij Haijmanskinderen, die een peert hadde genoempt Voelbaijaert. Auctor Amandus Sirixzeus. Leest die oude Cronijcke van Brabant, vande iiij Haijmanskinderen, folio 32 verso, opt eijnde.’

In Ed. van Even's uitgave, bl. 34 der bijlagen, vindt men ook eene plaat van den tijd, voorstellende Voelbaijaert bestegen door de vier Haijmanskinderen. Een speelman met doedelzak gaat het paard voor, dat wordt gevolgd door ‘Coninck Caerel’ te peerd.

Ziehier thans, met de zangwijs naar mondelinge overlevering, ons welwillend medegedeeld door den heer Joseph Denyn, den talentvollen beiaardspeler, het Mechelsche Vier-gebroederslied. De tekst, waarvan de schrijver onbekend is, komt voor in het Jubilé-boek van den ommegang van 1825, Mechelen 1825, Van Velsen-Vanderelst, bl. 56:

Onder de door Lootens en Feys, Chants pop. flamands, uitgegeven tellingen - een samenraapsel van fragmenten van liederen - leest men, bl. 289, de volgende regelen, die reeds voorkomen in Rond den heerd, Brugge, III (1868), bl. 8:

1. Rond den heerd: Te Gent, in den ommegang, enz.

Dat het Ros Beyaert vroeger in het Noorden mede was bekend, blijkt o.a. uit Dr. Hermans' Geschiedenis der Rederijkers uit Noord-Braband (Bijdragen tot de geschiedenis, oudheden, letteren, statistiek en beeldende kunsten der Provincie Noord-Braband, 's Hertogenb. 1845), bl. 23-28, waar deze de Bossche-processie ter eere van de H. Maagd Maria beschrijvend, zegt: ‘In de rekeningen van de stad of van het Lieve-Vrouwe Broederschap wordt geene melding gemaakt van nationale vertooningen, zoo als de reuzen, het ros Beyaert en het rad van avonture. Denkelijk werd aan de gilden van Rhetorica voor dergelijke spelen in eens die stadstoelage gegeven, zonder dat het noodig was in bijzonderheden te treden.’