Het oude Nederlandsche lied. Deel 3

(1907)–Florimond van Duyse– rechtenstatus



[pagina 2590]
[13. Legenden] 673. Alle ding heeft zyn mode. (De wandelende Jood)
A. 1. Alle ding heeft zyn mode, maer 't wandelen dog niet; den wandelenden Jode wandeld tot zyn verdriet; 't zyn mode voôr waer, 't is zeker vast en klaer. 2. Kortelings in de stede van Brussel, in Brabant, een borger zacht van zeden aenzag dezen pasant; nooyt had hy voordien zulk eenen baert gezien. 3. De kleere van die Joode waeren vremd van fatsoen, geheel buyten de mode; dien borger wou bevroen, dat 't was een vremdeling; voor hem een voorschoot hing. 4. Dien borger en te saemen geheel zyn huysgezin groeten hem naer betaeme, en riepen hem daer in; zy zeyden: ‘zet u wat, verteld ons dit of dat.’ 5. Ey zeyde: ‘ziet, mynheere, gy doet my groote pyn, gy doet het om my t' eeren, maer zitten mag niet zyn; 'k en zitte nergens niet, 't zitten baert my verdriet.’ 6. - ‘Komt in de herberg binne,’ zeyde zy tot den man, ‘wy zullen iet beginnen om te vertellen dan: drinkt met ons een glas bier, doet ons doch dit plaizier.’
[pagina 2591]
Den Joode. 7. ‘Ik zal een wynig letten en drinken met u lien; maer 'k en mag my niet zette, dat en mag niet geschien; ik ben, gelyk 't betaemt, van u goedheyd beschaemt.’ Den borger. 8. ‘Terwyl wy zyn gezeten, zegt ons, bidden wy nu, wy zyn curieus te weten, den ouderdom van u; gy toont wel honderd jaer, zegt ons of het is waer.’ Den Joode. 9. ‘'k Ben meer, wilt my gelove, als achtien-honderd jaer; 'k en zal u niet verdooven, de zaek is vast en klaer; 'k was tien jaer just van pas, als Jesus mensch eerst was.’ Den borger. 10. ‘Vergeeft, bid ik, myn vragen: zyt gy niet deezen man, daer 't Schrift komt af gewage; ik bid u, zegt dit dan, Isaâc wyd verbryd, den wandelaer gezeyd?’ Den Joode. 11. ‘Dit komt u wel te voore; Isaâc Lequedem is myn naem, wilt hooren, 'k ben van Jerusalem; ô ja, myn kinders, ziet, 'k ben dien, tot myn verdriet.’ Klagten van den Joode. 12. ‘Ben ik niet hard gespeereld, o mynen God en Heer? 'k doen 't ronde van de werelt nu voor den vyfden keer; elk sterft op zynen tyd, en ik leef nog altyd.’ Vertelling van den Joode. 13. ‘De zee en de rivieren doorwandel ik als niet; ik kan alomme zwieren bergen en heuvels, ziet, 't zy bosch of wildernis, alles my effen is. 14. ‘Den oórlog in Europen, in Asia van gelyk, alles ben ik doorkropen, schoon daer lag menig lyk; 'k ben door en door gegaen, noyt heb ik wond ontfaen. 15. ‘Ik zag in Ameriken, met waerheyd, regt gezeyd, als ook binnen Afriken, groote moordaedigheyd; veel vielen voor my dood; maer ik was buyten nood. 16. ‘'k En hebbe, wilt my vatten, nog huys, nog tent, nog geld; vyf stuyvers zyn myn schatte altyd gelyk geteld; al waer ik gaen of staen, die somme volgt my naer.’
[pagina 2592]
Den borger. 17. ‘Wy hielde als voor droome 't vertellen van uw kwael, nu moeten wy ons toomen en zwygen al-te-mael; wy hooren dit van u en wy gelooven 't nu. 18. ‘Gy moet dan pligtig weze van eenig grouwzaem kwaet, dat Gods goedheyd gepreze u stelde in dien staet; verteld ons d'oorzaek dan, gij weêrdig oude man.’ Den Joode. 19. ‘Myn vreedhyd is myn leven myn ongeluk en pyn; waer nu myn kwaed vergeve ik zou gelukkig zyn; myn Zaligmaeker, ziet, leéd voor my groot verdriet. 20. ‘Op den Calvaer, wilt wete, droeg Jesus zyn zwaer kruys; ik zynde daer gezeten, passeérd hy voor myn huys, hy zei: ‘doet my 't plaizier vriend, dat ik rust alhier.’ 21. ‘Ik sprak tot hem, al gekken, en zonder reden dan, ‘wilt ras van hier vertrekken, gy criminelen man; voorderd u van myn huys, want gy maekt my confuys.’ 22. ‘Dan sprak den Heer der Heere al zugtende, voorwaer: ‘gij zelfs zult gaen en keere boven de duyzend jaer, den jongsten dag vol grouw zal eynden uwen rouw.’ 23. ‘'k Hebbe ter zelver uere my op den weg gesteld vol spyt en vol douleuren, gepraemt door het geweld; en sedert dien, hoort aen, heb ik dag en nagt gegaen. 24. ‘Den tyd die komt my prame, 't gezelschap zy gegroet, ik dank u al te saemen, want ik vertrekken moet; veel pynen komt my aen als ik-wil stille staen.’ 1, 2. t.: maar het wandelen. - 1, 5. misschien te lezen: 't is zyn, enz. - 2, 3. t.: een borger was van zeden. De Fransche tekst heeft: ‘Des bourgeois fort dociles // l'accostent en passant. - 3, 6. hing bijgev. - 5, 1. t.: zeid; mynheer. - 5, 3. het bijgev. - 9, 3. u bijgev. - 12, 1. gespeereld = versperd; zie Schuermans, Idioticon, op sperelen. - 15, 5. t.: velen. - 16, 1. En bijgev. - 19, 1. myn leven = voor heel mijn leven. - 19, 3. t.: nu my. - 21, 1. t.: al gekke.
God is in al zyn werken. B. 1. God is in al zyn werken geweldig wonderbaer, alzoo wy immer merken in dit zoo vreemd gevaer nu kortelings geschied; luystert naer myn bedied. 2. Nu onlangs door een bode wierd tydinge gebrogt: den wandelenden Jode, die zyn dood lang gezogt nimmermeer vinden kan, quam in Gibraltar aen.
[pagina 2593]
3. Hy was op een der schepen van 't Engelsche gebied; d'Engelschen zyn doorslepen, die vraegden het bedied van zyn arrivement, 't welk hy hun maekt bekent. 4. De Spagnaerts, die hem zaegen vast op het water gaen, quamen hem toe te jaegen veel ballen, wilt verstaen; s'en hadden noyt voor dien zoo eenen mensch gezien. 5. De Franschen van gelyken verschoten menig bal, dog hy kost niet bezwyken door al dit ongeval; d'Engelschen vraegden dan, wat hy was voor een man? 6. Hy zegde: ‘lieve vrienden, gy hebt misschien verstaen, dat ik ben dien aenzienden, die quaem tot Brussel aen; dien man van 't Jods gebroed, die altyd wandelen moet. 7. ‘Zeventhienhonderd jaeren, dry en vyftig daer by, sweef ik in 's weirelds baeren van ongemak niet vry; 'k moet veel pyn onderstaen als ik niet voort mag gaen. 8. ‘Ik zoeke by de menschen te toonen wie ik ben, op dat naer myne wenschen een ider my beken; sloegen zy my maer dood, ik waer uyt mynen nood. 9. ‘Vruchteloos is myn zoeken, ik zoeke voor gewis de aldersnoodste hoeken, daer 't meest perykel is, om zoo, door doodsbedwang, 't eyndigen mynen gang. 10. ‘M'heeft sterk op my geschoten, geen bal en ded' my leet; 't heeft my genoeg verdroten, 't is ook waer, dat 't my speet, dat ik in zulk gevaer moest blyven leven daer.’ 11. ‘Hoe zyt gy hier gekomen,’ spraeken de Engelsmans, ‘heeft iemand u genomen van onse schippermans?’ ‘Neen,’ zeyd hy, ‘wilt verstaen, ik kan op 't water gaen. 12. ‘Ik zien dat ik moet zweven, doorloopen d'aerdenbol, 'k ben nogtans moed' van leven; kost een kanon tot val my brengen, zoo terstond, ten waer my geen affront. 13. ‘Maer geen kanon of ballen en zyn genoeg bequaem om my dood te doen vallen, dog 't waer my aangenaem; want door myn lyden groot ik snacke naer de dood. 14. ‘Ik zoud nog voorder spreken, maer ik ben zeer gepraemt; ik gaen myn lyf versteken, en 'k groet u zeer beschaemt, want 'k lyde groote pyn zoolang by u te zyn.’ 4, 4; 5, 2 en 10, 2. bal = kogel.

[pagina 2594]
God heeft zyn wonderwerken. C. 1. God heeft zyn wonder werken en hemels hooge kracht in veelderleye werken den mensch in 't licht gebragt; den goeden komt hy loonen met voorspoed en geluk; den boozen straf te toonen, vol droeven hertens druk. 2. Men hoort nog in dees dagen, met schroomelyk misbaer en alzoo droevig klagen den jodschen wandelaer, die kortelings geleden, wat groote wonderheyd, in Duynkerk' kwam getreden zeer zeldzaem in 't habyt. 3. Elkeen op dezen jode met haest zyn oogen sloeg om al de vremde moden van kleeren die hij droeg; een burger stond verslagen, dat zoo een man bejaerd een voorschoot kwam te dragen met langen gryzen baert. 4. Den burger, g'heel verslagen, riep vrouw en kinders aen, en zeyde met behagen: ‘ziet daer dien gryzaert gaen; ik kan myn lust niet laten, ik loop hem agter naer, en wil met hem wat praten van eenig vremd gevaer.’ 5. Hy riep: ‘gy ouden vader, vergeeft dat ik u stoor, myn huysgezin te gader aenzoekt u tot gehoor; dus wilt hier binnen treden, komt ras en toeft niet lang, want ik wil u op heden voorzien van spys en drank.’ 6. Den jode zeyd: ‘wilt weten, mynheer, en stoort my niet, 'k en vraeg geen drank, nog eten, ik ben vol herts verdriet; daerom wilt excuseeren dat ik met u niet gaen; ik moet weer voort marcheeren, 'k en mag niet stille staen.’
[pagina 2595]
7. Den burger bleef hem kwellen om in zyn huys te gaen, hy dacht uyt zyn vertellen wat wonders te verstaen; dien jode die gaet binnen, hy zeyd': ‘'k zal weynig tyd met u 't verhael beginnen van myn ellendigheyd.’ 8. Den burger nouw gezeten, en bleef niet lange stom en sprak: ‘'k zou geerne weten uw hoogen ouderdom; ik zou durven verklaren, naer dat ik gissen kan, gy zyt wel hondert jaren; spreekt eens, gy ouden man!’ 9. Den jode zeyd: ‘myn vrienden, als ik u reden speur, gy praet gelyk den blinden van eenig vremd couleur; 'k ben achttien honderd jaren alreede gepasseert, denkt nu eens, wat gevaren dat my zyn g'arriveert. 10. ‘En zyt gy niet indachtig hoe 't booze jods gespuys den Gods zoon hoog almagtig verwezen tot het kruys? Dan heb ik g'heel vermeten dat heylig Iesus lam veel laster na gesmeten als hy ter slagbank kwam.’ 11. Den burger zeyd: ‘kan 't wezen, zyt gy den zelven held waer van ik heb gelezen, en menig schrift van meld? Nu staen ik schier verslagen van zoo een man t'aenzien; ach! wilt, tot myn behagen, dees wonderheyd bedien.’ 12. Den jode, op die reden, verteld hem metter daed noch vele wonderheden, zyn afkomst, ende staet; ook komt hy hier beneven, met een bedroefde stem, zyn naem in 't licht te geven: Isaäc Lequedem. 13. ‘In mynen naem, wilt hooren, ik ben van by de stad Jerusalem geboren, waer door, helaes, alsdat ik ben in dees droefheden gekomen, wat getraen! zoo gy zult uyt myn reden bemerken en verstaen. 14. ‘Als Jesus kwam getreden met 't heylig hout gelaen, en neergedrukte leden, wou hy wat stille staen en rusten aen myn woone; waer op ik heb gezeyd, dat zoo een boos persoone dient recht van daer geleyd. 15. ‘Gods dood beverfde oogen belonkte myn misdaed; hy sprak: ‘gy zult gedoogen, dat gy u rust verlaet; en zoo lang aerd' en wolken op hunne plaets zal staen, zult gy door alle volken tot 's laesten treurdag gaen. 16. ‘Van in die zelve stonden dat God my dit gebied, heb ik geen rust gevonden, maer lyden en verdriet: geen poel of donker golven of oorelogs tempeest, geen tiger, beer of wolven verscheyden my den geest!
[pagina 2596]
17. ‘Ik heb my dan begeven in vlammen, vuer en lood, en nooyt en kreeg myn leven den minsten tegenstoot; zelfs door de woeste baren en diep onstuyme zee daer ben ik door gevaren, doch 't leven kreeg geen wee. 18. ‘Ben ik niet zwaer bespeereld van mynen God en Heer? 'k doe 't ronde van de wereld nu voor den vyfden keer; al ander ziet men sterven, elk op zyn uer en tyd, en ik blyf altyd zwerven in rouw en bitterheyd. 19. ‘'k En hebb' ook, wilt bevatten, nog huys, nog goed, nog geld; vyf stuyvers zyn myn schatten, altyd gelyk geteld; kom ik die uyt te geven, het zy vroeg ofte spa, alwaer ik gaen of zweven, die somme volgt my na. 20. ‘Nogtans moet ik voords reyzen, ja, dag en nachten gaen met 't hert vol van gepeyzen, dat zonder stille staen; ach! waer myn kwaed vergeven, naer al myn smert en pyn, naer den loop van myn leven, ik zou gelukkig zyn. 21. ‘Daerom 'k moet al myn dagen betreuren dit misdaet, en zyn in onbehagen zoo lang de wereld staet; en als den dag van weenen verschynt, in vuer en rook vergaet met aerd' en steenen, vergaet my leven ook. 22. ‘Adieu,’ sprak dezen jode, ‘ik stel my weer ter baen; zyt staedig op uw hoede, wilt rechte wegen gaen; vreest Gods rechtveerdig oordeel, en strenge zonden straf, en treed, tot zielens voordeel, gelukkig in het graf.’ 2, 2. t.: het schroomelyk. - 2, 3. t.: en al het. - 3, 8. t.: met een. - 8, 2. t.: lang. - 8, 3. t.: ik zou geern. - 12, 2. t.: met er. - 13, 4. t.: helaes, ik dat. - 14, 4. t.: weinig stille. - 15, 6. t.: hun. - 15, 8. t: tot 't laesten. - 16, 6. t.: oorlogs. - 18, 1. bepeereld, vgl. tekst A, str. 12. - 20, 7. t.: mynen. - 21, 2. t.: betreurende. - 21, 8. my, voor mijn. - 22, 5. sic D.C.; Van Paemel: vreest Gods rechtveerdigheyd. - 22, 7. sic D.C.; Van Paemel: streed.
Christenen wie gy zyt. D.
[pagina 2597]
1. Christenen, wie gy zyt, luistert met neerstigheid, geeft agt en wild opmerken: den Joodschen wandelaer kwam op Zondag in de kerke, in Engeland voorwaer. 2. Hij bad den Heer met spoed uit een zo diep ootmoed, gelijk men kon bespeuren, voor alle menschen, ziet, dat het haer niet kon gebeuren, gelijk hem is geschied. 3. Deze man is een Jood, van lijf en leden groot en ruig met haer bewassen, draegt op zijn hoofd geen hoed, aan 't lijf geen hemd nog dassen, geen koussen aan de voet. 4. Hij wandeld door het land, rondom aen alle kant, met vasten, bidden, waeken; 't leven is hem verdriet, hy wenscht wel de dood te smaeken maar zal die vinden niet.. 5. Tot straf leeft hy te baet zo lang de wereld staet; veel die hem zien byzonder van de eene stad op de aer, yder een is verwonderd over dien wandelaer. 6. Ook in de winter tyd is deze mans habyt zeer weinig van beduyen: over zyn lijf een rok, gaet door hagel, sneeuw en buyen, en in zijn hand een stok. 7. Als nu de kerk uitgong, veel menschen oud en jong volgden hem na, wilt hooren: vraegde ook aan hem, van wat plaets hy was gebooren, hy sprak: ‘van Jeruzalem; 8. ‘Een schoenmaaker, van leer; mijn naem is Azuweer, zeer ryk van goed en gaven; ik was doe vyftig jaer, doen Christus zyn kruis moest draegen na den berg van Calvaer. 9. ‘Jezus, met 't kruis belaen, bleef voor myn deur stil staen om te rusten zyn moe leeden; ik sprak, geheel verstoord, zonder barmhartigheden, ‘wandeld met u kruys voort! 10. ‘Hier op sprak Jezus zaen: ‘ik ben zoo moei van gaen en gy wilt geen ruste geven; ik zeg u met beklag, dat gy zult gaen al uw leeven tot aen den Jongsten dag.’ 11. ‘Ik wierd van stonden aen gedreeven om te gaen, 't geen tot den Jongsten dagen zal duuren; van toen af, dat ik voort ging jagen, tot myn verdienden straf.’ 12. Als hy veel stee en land had doorreist, kwam die kwant weer tot Jeruzalems drempel; toen heeft hy zeer geschreid, als hy zag verwoest Gods tempel, 't geen Christus heeft voorzeid.
[pagina 2598]
13. Als hy dat zoo nu vand, is hy nae een ander land weer bedroeft gaen zwerven; verkondigt openbaer Gods woord zoo meenig werven dien Joodsche wandelaer. 14. Hy zei: ‘ô christen lien, had gy 't lyden gezien, zo wel als ik dier tyden, gy woud voor eenen zond, doe de Joden hem kastyden, liever sterven terstond.’ 15. Als nu dien wandelaer in Engeland, voorwaer, in 't veld ging treurig heenen, den Engel van den Heer is dien Jood aldaer verscheenen en zeide: ‘Azuweer, 16. ‘Neemt na de stad u keer, en zegt: ‘den Heer der Heer die zal het land kastyden, zo gy geen afstand doet, door pest en dieren tyden; laet u kwaed en doet het goed.’ 17. Den engel die verdween voor hem, en vloog weer heen; doen ging de Jood na Londen, heeft daer bekend gemaekt om afstand te doen van zonden, of dat haar straffe naakt. 18. Leerd hier uit, menschen, nou, te toonen regt berouw, met vasten, bidden, waeken; Christus die met zyn bloed heeft voor ons de dood gaen smaeken, en schenkt ons God behoed. 1, 1. t.: zeid. - 5, 1. te baet = met hulp (als een bedelaar). - 12, 2. t.: kwamt. - 13, 1. t.: zoo en vand. - 15, 2. t.: en Engeland. - 16, 5. t: voor pest. - 18, 6. t.: vehoed; versta: Chr. heeft... en schenke...
Tekst. A. Los blad nr. 18, Antw. J. Thys, uit het begin der XIX^de eeuw: ‘Liedeken ofte ontmoeting van den wandelenden Jode. Stem alsoo't begint’. De geschiedenis van den ‘Wandelenden Jode’ neemt haren oorsprong in het Nieuwe Testament: Matt. XVI, 28 en Joh. XXI, 22 vlg. In de XVII^de eeuw meldt Theophylus, aartsbisschop van Bulgarië, dat Johannes nog schijnt te leven, en eerst en te gelijk met Elias, tijdens de komst van den Antichrist, zal sterven. Nog anderen dan Johannes werden door de legende aangezien als niet kunnende sterven, en onder dezen een dienaar des Hoogepriesters Caïphas, met name Joseph, die Jezus een slag in het aangezicht toebracht en die ook wel wordt vereenzelvigd met Malchus, aan wien Petrus een oor af hieuw. Het oudste bericht aangaande dien Joseph, wordt gevonden in Flores historiarum van Roger van Wendover, gest. 1237, monnik van de abdij van St. Albaan in Engeland: alle honderd jaar valt Joseph in onmacht en wordt dan weder frisch en gezond; eerst met de komst van Christus zal hij genade vinden. Met den aanvang der XVII^de eeuw of het einde der XVI^de, toen heel Europa was bevangen met vrees voor de aankomst van den Antichrist en van het naderend Laatste Oordeel, nam de legende eene andere gedaante aan. In 1602, verscheen te Leiden, van een onbekende, ‘Kurtze Beschreibung und Erzählung von einem Juden mit Namen Ahasverus’, volgens dewelke men te Hamburg heeft gezien een schoen-
[pagina 2599]
maker met name Ahasverus, geboren te Jerusalem; aan Jezus op weg naar Golgotha en voorbij zijn huis tredend, heeft hij geweigerd een oogenblik rust te vergunnen, en daarom is hij tot eeuwig wandelen gedoemd. In een naamloos tractaatje: Af beeldinghe ende corte beschryvinghe van den dolenden Jood, Antw. Abrah. Verhoeven, 1620, herdrukt naar het exemplaar der Gentsche bibliotheek door J. de Saint-Genois (Belg. Mus., IX, 1845, bl. 245 vlg.), leest men: ‘Onlancx int Jaer 1602, is binnen Leyden sekere Historie by maniere van eenen brieff int licht gecomen, oock het selve inhoudende. Int Jaer 1608 heeftmen hem ghesien in Vranck-rijck int quartier van Parijs. Ende int Jaer 1602, seytmen den selven gheweest te hebben binnen Praag, al waer hy van een seer gheleert Edelman E.S. ghesien is. Ende in Hungerijen int Jaer 1613. Maer int Jaer 1604, is hy ghemoet in Campaignien twee Edellieden, ende verscheyden proposten ghehadt van zijne saecken. D'welck ghetuyght ende beschrijft wederom de boven ghenoemde Historie, ende oock een schrift onder zijn Af-beeldinghe ghestelt, Ghedruckt int Jaer 1605, in Parijs. - Insgelijckx den voorleden jaere 1619, is hy ghecomen in dese Nederlanden, ende gesien by verscheyden gheloofweerdighe Persoonen binnen Antwerpen, de welcke met hem gesproken hebben’... Over de sage van den Wandelenden Jood en de talrijke studies daarover verschenen, zie Dr. L. Neubaur, Die Sage vom ewigen Juden untersucht, 2^de druk, en Id., Neue Mitteilungen über die Sage vom ewigen Juden, beide verschenen te Leipzig, 1893. Uit een lied met een volksprentje, op verschillende plaatsen in Frankrijk gedrukt, blijkt, dat de ‘Juif-errant’ - dag en uur zijn zorgvuldig aangeteekend - op 24 April 1774, te zes uur 's avonds, te Brussel verscheen. Dit lied voorgedragen ‘sur un air de chasse’ waarvan onze tekst A, buiten de eerste strophe eene navolging is, vangt aan: ‘Est-il rien sur la terre // qui soit plus surprenant’. De Fransche tekst werd herdrukt o.a. door Weckerlin, Chansons populaires du pays de France, Paris 1903, I, bl. 225.
Melodie. Weckerlin, t.a.p. deelt, zonder bronaanduiding, twee varianten van de bovenstaande zangwijs mede. Deze laatste vindt men in Le théatre de la foire, Paris 1721, I, in een tooneelstuk van le S[age], La ceinture de Venus, ‘Pièce en deux actes, representée à la Foire de Saint Germain 1715’, voor een couplet voorkomende bl. 267, met stemopgave: ‘L'amour me fait, lon-la-la’, de muziek onder nr. 76 der bijlagen. Deze melodie bevat andere dan natuurtonen, zoodat zij als ‘air de chasse’ niet kan gediend hebben. In La clef du caveau, 4^e édit. Brux. (c. 1830), nr. 1223, staat zij nog bekend onder de wijsaanduiding: ‘Quand mon berger me mène’. - Volgens eene welwillende mededeeling van wijlen Anatole Loquin te Bordeaux, wordt zij reeds gevonden in de te Parijs, bij Ballard in 1712 gedrukte verzameling: Les mille et un airs. De zangwijs, te vinden in Wallonia, Liège, VII (1899), bl. 152, aangeteekend te Amonines (Luxemburg), is eene verloopen lezing van onze melodie.
Tekst. B. Een ‘Nieu-liedeken van den Wandelende Jode, die gezien is geweest in Gibraltar op de zee, in een Engels schip, in dezen jaere 1780. Op den
[pagina 2600]
voys: Van 't ander liedeken’; hierboven weergegeven; - Pol de Mont, in Volkskunde, Gent, VIII (1895-96), bl. 43, naar een vliegend blad z.j. en zonder naam van dichter noch drukker, - Dit lied heeft denzelfden strophenbouw als het voorgaande: ‘Alle ding heeft zyn mode’, en kan op de melodie van dit laatste worden gezongen.
Tekst en melodie. C. Nr. 70 van de losse bladen, gedrukt te Gent bij L. van Paemel, met het opschrift: ‘Liedeken of ontmoeting van den Wandelenden Jode, Stemme: ‘Maestricht gy schoone stede’, hierboven weergegeven; - De Coussemaker, Chants populaires des flamands de France, 1856, nr. 63, bl. 237. - Deze tekst staat in verband met A. De melodie ‘gracieuse et facile’ door d.C. medegedeeld, is eene minder goede lezing van de melodie: ‘Maestricht’ enz.; zie hiervoren II, nr. 470, bl. 1805.
Tekst. D. De nieuwe Overtoomsche markt-schipper, enz. Amst. S. en W. Koene, 1793, bl. 3. ‘stem: ‘Van de Spaansche ruyter’. - In hetzelfde liederboek vindt men, bl. 60: ‘Een nieuw lied van den kloekmoedigen ruyter’, met zelfden strophenbouw, aanvangend: ‘Wel vrinden blyft wat staan’, en stemopgave: ‘op een aangenaame wys’, terwijl men bij Van Paemel, bl. 62, eene variante van dit laatste lied aantreft, onder den titel: ‘Oud liedeken van den Spaenschen ruyter. Stemme: folie d'Espagne’. Dezelfde tekst D, ditmaal met stemaanduiding: ‘Van de Spaansche ruiter’, is overigens te vinden aan het slot van De wonderlijke Historie van den wandelende Jood, ‘dewelke sedert het jaar 33, tot deze uren toe gedurig in de wereld is dwalende. Behelzende zijn geslacht, zijn straffe en zijne wonderlijke avonturen die hij dien tijd gezien, gehoord en bijgewoont heeft in alle deelen der wereld, als ook eeuige wonderlijke geschiedenissen, dewelke voor zijnen tijd voorgevallen zijn. Uit het Hoogduitsch in onze Nederduitsche taal overgezet.’ Amst. B. Koene, z.j. Op bl. 37-40 komt bovenstaande tekst D voor, met opschrift: ‘Een pertinent verhaal van de Joodsche wandelaar, die in Engeland gezien is, en van Christus tyden af tot op dezen dag nog wandeld.’ Deze tekst werd herdrukt, door Dr. L. Neubaur, t.a.p. bl. 98.
Melodie. De 17^de-eeuwsche, vroeger zoo verspreide zangwijs ‘Folie’, of ‘Folies d'Espagne’, is in talrijke muziekboeken van allen aard te vinden. Zij komt voor o.a. in: Den boeck van den voorslagh, Beiaardboek berustend op het stedelijk Gentsch Archief, bewerkt door P. Wyckaert, ‘La Folie d'Espagne, ghestelt 12 Augusti 1692, fuit grata’ (vond bijval); thema:
[pagina 2601]
Verder noemen wij: Tendresses bacchiques, van Chr. Ballard, Paris 1712, I, bl. 118; - Le théatre de la foire, Paris 1721, tom. I, bl. 28, o.a. voor een couplet: ‘Sur ces couverts, sur cette nappe blanche,’ voorkomende in Arlequin Roy de Serendib, Pièce en trois actes par M. le S(age), représentée à la foire de Saint-Germain 1713, nr. 16 der muziekbijlagen; - Les plaisirs de la société, Amst. 1761, III, bl. 11 en 30, voor coupletten: ‘Dans nos hameaux l'or ne peut nous séduire’, en: ‘Bergers, Seigneurs, tout vient vous rendre hommage’, voorkomende in La surprise agréable, ‘Parodie de l'Acte de la Terre, tiré du Ballet des Eléments’, ballet-opera van Destouches en Lalande, 1721, waarin Lodewijk XV zelf danste; - La clef des chansonniers, van J.B. Chr. Ballard, II (1717), bl. 30, voor: ‘Que tes yeux ont d'attraits’; - La clé du caveau, Paris 1811, nr. 722, ‘air des Folies d'Espagne’. - In La clef du caveau, 4^e édit., Brux. c. 1830, wordt de wijs opgegeven, bl. 107, als: ‘air des Folies d'Espagne ou On vit sortir d'une grotte profonde’. Deze laatste aanduiding maakt den aanvang uit van een couplet, voorkomende in La tentation de Saint Antoine, van Sédaine (1719-1797), te vinden o.a. in de Oeuvres choisies van dien schrijver, Paris 1813, III, bl. 305. Zooals wij zagen hiervoren III, nr. 507, bl. 1963-4, stamt de melodie ‘Gy fellen winter’ van de ‘Folies d'Espagne’ af. Op het woord Folies, leest men bij Fétis, La musique mise à la portée de tout le monde, 3^e édit., Paris, 1847, bl. 380: ‘Air qui se dansait autrefois en Espagne, avec des castagnettes du même nom; cet air est à trois temps, d'un mouvement modéré; il est connu en France, sous le nom de ‘Folies d'Espagne’. W. Tappert, Wandernde Melodien, 2^e uitg. Berlin, 1890, bl. 85-87, vermeldt Fransche en Duitsche luitboeken van 1670 en 1684-87, waar de ‘Folies d'Espagne’ in voorkomen; verder bewerkingen van deze ‘Allerwelts Melodie’ door Corelli, (1653-1713), door Vivaldi (gest. 1743), door d'Anglebert (Kamermusicus van Lodewijk XV), door J.S. Bach (1685-1750), in de Bauern-Cantate, inleiding tot de aria: ‘Unser treflicher, lieber Kammerherr’, en door K.-Ph.-Em. Bach. Tappert leert ons daarenboven, dat deze zangwijze in de meeste gitaar-methodes te vinden is, en wijst nog op andere met onze melodie in verband staande liederen, zooals een ‘Commersches’ volkslied, een Todtentanz, door Böhme, Geschichte des Tanzes, II, nr. 305, bl. 186, als eene oude melodie ‘aus der Mark’ uitgegeven, op een Russisch en een Zweedsch volkslied. De echte en rechte ‘Folie d'Espagne’ is, volgens Tappert, de lezing, voorkomende in een Luitboek door Graaf Wolkenstein-Rodenegg in de jaren 1684-87 met eigen hand geschreven:
[pagina 2602]
De luitbewerking, met drie variaties, is te vinden in W. Tappert's, Sang und Klang aus alter Zeit, Berlin 1906, bl. 94. Böhme, t.a.p., I, bl. 139, steunende op den rhythmus van de melodie, noemt deze ‘eine alte spanische Sarabande’ en voegt er bij: ‘Sie soll eigentlich ein portugiesischer Tanz sein, der nach der Guitarre und Kastagnetten oder mit den Tambour de Basque (einer flachen, mit Cymbeln versehenen Trommel) getanzt wurde.’ En in het tweede deel van zijn werk, de muziekbijlagen bevattende, nr. 120, bl. 118, geeft Böhme de zangwijs, met het opschrift: ‘Folie d'Espagne’ (Sarabande). Anfang des 17. bis 18. Jahrh. sehr beliebt’. Grove, A dictionary of music, I (1879), bl. 539, op het woord Folia, leert, dat men deze aanziet als een ouden Spaanschen dans voor één danser alleen, haalt een brief aan van Mad. de Sévigné in datum 24 Juli 1689, waarin deze spreekt van ‘Ces belles chacones, ces Folies d'Espagne’, door den zoon van den Sénéchal de Rennes in de volmaaktheid gedanst, en besluit, dat men alleen van het thema van dien dans weet, dat het werd bewerkt door Corelli, Vivaldi, Hawkins en anderen, allen componisten van het einde der XVII^de eeuw. Corelli's bewerking voert tot titel Follia en maakt deel uit van zijn laatste werk: Sonate a violino e violone o cembalo, opera quinta, later door zijn leerling Fr. Geminiani (1680-1761) gearrangeerd als ‘Concerti grossi’. - Op Geminiani steunend meent C. Thomson, in zijne uitgave van Follia, Brussel 1903, te mogen verzekeren, dat het thema van Corelli zelf uitgaat, zooveel te meer daar men het reeds in de meeste werken van Corelli voelt aanbreken, om op het slot van de ‘opera quinta’ in diepen ernst majestatisch los te barsten. Doch wanneer men nagaat, dat Corelli's eerste werk eerst in 1683 het licht zag, en het laatste (op. 5) in 1700, en men aan een anderen kant weet, dat de ‘Folie d'Espagne’ reeds voorkomt onder de Pièces de luth van Jacques Gallot (1670), vermeld door Tappert, dan heeft men ook het ontegensprekelijk bewijs, dat de Folie of Follia reeds bekend was vóór Corelli's eerste werk verscheen. De wijs: ‘Folies d'Espagne’, wordt o.a. aangehaald in een lied: ‘Geluckig Nieupoort, wilt u nu verblijden’ (1708), van Domien de Jonge, heelmeester te Duinkerke 1654-1727, te vinden in diens Rijmwerken, uitgegeven door Dr. K. de Gheldere, onder de uitgaven van de K. Vlaamsche Academie, Gent 1905, bl. 89; - Elisabeth van Wauwe, Het geest. maeghden-tuyltjen, (Antw. 1708), uitg. Antw. 1722, bl. 162, (met twee andere stemopgaven: ‘Niemant op d'aerde kan ruste genieten’, en ‘'k Minden een met duysent ducaten’), voor: ‘Ach soeten Jesus ick moet het u vragen’; - Jan de Ruyter, Nieuw lb. genaemt den Maegdekrans, Duynkercke, z.j., geest. goedk. 1712, bl. 117, voor: ‘Terwijl de wijngaert-ranck begint te bloeyen’; - Kevelaersche devotie, Kevelaer, z.j., bl. 61, voor: ‘Gelijk de maen by nagt komt verligten’; - Groot Hoorns lb. (vervolg) Amst. J. Kannewet, z.j., bl. 131 en 309, voor: Wy gaan u voor / o Juffers / rijp van jaaren’, en: ‘Ik moet het u klagen // ik kan 't niet verdragen’; - Nieuwe geest. liedekens, Brugghe, W. Ph. Vincent, z.j., geest. goedk. 1740, bl. 32, 72, 105, 108, voor ‘Gy fellen winter’, voormeld; - ‘O Magdalena, droogt af uwe traenen’; - ‘De eenigheydt brengt veel soetigheden’,
[pagina 2603]
en ‘Myn ziel maeckt groot den Heer der Heeren’; - Apollo's nieuwe-jaers-gift, 's-Grav. 1742, bl. 82 en 119, voor: ‘Ik groet u soetste lief die ik beminne’, en het reeds gemelde: ‘Ik moet het u klaegen // ik kan 't niet verdraegen’; - Thirsis minnewit, Amst. 1752, I, bl. 53 en 148, voor: ‘Hoe kan de liefde // ymants hert ontrusten’, en ‘Geen pijn is voor een maagd zo zwaar te dragen’; - Los blad, nr. 41 v^o, gedrukt by J. Thys, te Antwerpen, voor: ‘Ach Silvia, mijn overschoon godinne’.