De Hollandsche Spectator

Aflevering 61-105: 26 mei 1732 - 27 oktober 1732

[p. 23]

Verantwoording tekst

De hier gepresenteerde tekst van de vertogen 61 tot en met 105 is gebaseerd op een privé-exemplaar dat een interessante vermenging vertoont van het door Van Selm (1975) voor de eerste 211 afleveringen van de eerste druk veronderstelde bestaan van een A- en B-editie.¹ Een toetsing van de resultaten van zijn onderzoek over de verschillen tussen beide edities wat betreft het gebruikte cursief, het voorkomen van de zogenoemde stok (lijst met verkoopadressen), de datering der vertogen, de plaats van katernsignaturen, gebruikte custoden, de plaatsing en vorm van de initialen en het voorkomen van lijstjes met corrigenda leerde dat het door mij gebruikte exemplaar vooral vertogen uit de A-editie lijkt te bevatten, de editie die volgens Van Selm de meeste autoriteit verdient: 33 uit de A en 8 of 12 uit de B-editie². De hier gebruikte editie neemt een positie in tussen twee door Van Selm onderzochte subedities³ en bevestigt het door hem genoemde beeld van het successievelijk ‘op raken’ van vertogen, die een nadruk nodig maken. Van Selm stelt dat dit het gevolg kan zijn van een per aflevering verschillend aantal verkochte stuks,⁴ maar mogelijk is er daarnaast ook sprake geweest van verschillende oplagen. Dit zou niet alleen het voorkomen van het naar verhouding grote aantal gebonden exemplaren van de B-editie extra ondersteunen,⁵ maar tevens een verklaring kunnen bieden voor enkele door mij gevonden ‘afwijkingen’ van de door Van Selm genoemde criteria.

Ik heb bewust niet gekozen voor een ‘zuivere’ A- of B-editie, maar mijn exemplaar daar wel mee vergeleken.⁶ Ik wilde namelijk door middel

1 B. van Selm, ‘De 1731-1735 edities van De Hollandsche Spectator’ in: Studies voor Zaalberg. Leiden 1975: 187-259. Privé-exemplaar: W. Los te Utrecht.

2 A-editie: nrs 65-67, 70-73, 75-79, 81-98, 100-102; B-editie: nrs. 61-64, 68-69, 74, 80; voor 99, 103-105 zie hieronder.

3 Met de restrictie weliswaar van de alleen hier onderzochte vertogen 61-105: tussen het door Van Selm als LEN gecodeerde exemplaar, waar de nrs 81 en 86 tot de A-editie behoren en de nrs. 61-80, 82-85, 87-105 tot de B-editie, en het exemplaar UBL 1183 (= MNL), met wel voor nr 61 en na nr 105 losse vertogen uit de A-editie, maar met de nrs 61-105 uit de B-editie (Van Selm 1975: 195).

4 Van Selm 1975: 207.

5 Van Selm 1975: 194.

6 Voor de A-editie het door Van Selm gebruikte ex. KB: 494 F 1; voor de B-editie ex. UB-U: Z oct 1348 en ex. KB: 229 L 34.

[p. 24]

van de ‘natte vinger proef’ zien of de door Van Selm voor beide edities ontwikkelde criteria opgaan voor ook andere dan de door hem onderzochte exemplaren van de sub- of ‘gemengde editie’. Ondanks de hier geldende beperking van slechts 45 onderzochte vertogen, bevestigt deze bescheiden controle dat de drukgeschiedenis van De Hollandsche Spectator complex is, vol ogenschijnlijke tegenstrijdigheden.

Van Selm beschouwt het voorkomen van het “swash-achtige cursief”, de correcte datering van de vertogen, de stok (met uitzondering van die bij de nrs 61 en 63) en lijstjes met drukfouten als typerend voor de A-editie. Aanvullend heeft hij de plaatsing van katernsignaturen, custoden en de vorm van de initiaal aan het begin van ieder vertoog betrokken bij zijn vergelijking van beide edities. Voor de vertogen 61-98 en 100-102 kloppen mijn bevindingen met die van Van Selm, al kan ik wel een enkele aanvulling geven¹.

Problematisch zijn ‘mijn’ nummers 99, 103-105. Nr 99 mist het swash-achtige cursief en zou daarmee tot de B-editie behoren, maar heeft wel dezelfde plaatsing van de katernsignatuur als de A-editie. Al wijst Van Selm erop dat in sommige gevallen de beschrijving van de katernsignaturen niet eenduidig tot de conclusie van het bestaan van twee edities leidde,² toch is hier daarnaast bovendien sprake van een van de B-editie afwijkende initiaal. Op grond van het ontbreken van het typische cursief kan ik slechts concluderen dat deze nr 99 niet tot de ‘echte’ A-editie behoort. Ook in de nummers 103-105 ontbreekt het swash-achtige cursief en behoren deze zodoende niet tot de A-editie; alle drie hebben echter wel een met de A-editie overeenkomende signatuurplaatsing. Bovendien heeft nummer 103 op pagina 102 géén custode, voor Van Selm een kenmerk van de A-editie,³ terwijl ook de initiaal, de letter W, dezelfde is als die

1 Van Selm 1975: 214, 219, 224-5, 235. Aanvullingen betreffen bijv. de datering. Nummer 63 geeft zowel in de A- als in de B-editie de foutieve dagtekening 3 juni 1732 in plaats van 2 juni 1732. Van Selm 1975: 247-8 nt 34 noemt deze niet. Ook lijkt het swash-achtige cursief weliswaar zeker tot de A-editie te behoren, maar wijst het ontbreken ervan niet eenduidig tot het behoren van dùs ‘de’ B-editie; zie nrs 99, 103, 104, 105.

2 Van Selm 1975: 218.

3 Van Selm 1975: 219.

[p. 25]

van bijv. nummer 98 (A-editie).¹ Op pagina 107 van nummer 104 staat in de B-editie “grooteu Corneille”, terwijl in het door mij gebruikte exemplaar “grooten Corneille” voorkomt, net zoals dat het geval is in de A-editie. De gebruikte initiaal ‘D’ is echter dezelfde als die in bijvoorbeeld de nrs 96, 97, 100 (A-editie), en anders dan die van nr 74 (B-editie). Dit suggereert dat de door mij gebruikte tekst in de tijd vóór die van een complete B-editie gesitueerd moet worden. Bij nummer 105 is nog meer aan de hand. De gebruikte initiaal ‘I’ is dezelfde als die van bijvoorbeeld de nummers 66, 94 en 95 (A-editie), maar anders dan die in de nrs 62, 63 en 80 (B-editie). Het meest opvallende is echter dat het lijstje met corrigenda op pagina 120 wèl voorkomt, terwijl Van Selm het ontbreken ervan juist als een van de kenmerken van de B-editie beschouwt.² Het lijkt alsof er tussen de eerste (A-editie) druk en de nadruk (B-editie) zoals beschreven door Van Selm, mogelijk incidenteel, sprake is van een editie die noch zuiver A, noch zuiver B is. Oók in het door Van Selm onderzochte KB-exemplaar van de B-editie blijkt het swash-achtige cursief echter te ontbreken, al wordt dit niet door hem genoemd. Verder onderzoek is kortom wenselijk,³ en mogelijk kan in het verlengde daarvan een realistischer beeld gevormd worden over de oplage-kwestie en aantallen (na-)gedrukte exemplaren, waarover nog steeds geen duidelijkheid bestaat.⁴

1 Onderzoek van de initialen lijkt gewenst, want zeer complex. Vertoog 64 behoort tot de B-editie; de daar gebruikte initiaal (W) is echter dezelfde als die in vertoog 102, dat tot de A-editie behoort. Vertoog 98 behoort net als vertoog 102 tot de A-editie, maar de gebruikte initiaal van 98 is dezelfde als die van 103. Op meer plaatsen zijn dergelijke ‘afwijkingen’ te signaleren.

2 Van Selm 1975: 200.

3 Misschien via een oproep aan de leden van de Werkgroep 18e Eeuw en met behulp van een daaraan gekoppelde editie-checklist, ook van de gebruikte initialen. Van Selm stelt dat hem opvalt dat sommige initialen lijken te ‘zwemmen’ in de B-editie. Toch komt ook dit voor in de (echte) A-editie. Er worden verschillende typen initialen door elkaar gebruikt, zowel wat betreft tekening als grootte (soms past een initiaal naast 4 regels tekst, soms naast 5).

4 Gecombineerd met een aanvulling op het aantal, ook in buitenlandse, bibliotheken berustende exemplaren, als uitbreiding en correctie op Buijnsters [1992]: 390. Ondanks de terechte relativering door Van Selm (1975: 236-7) over een oplaag (te onderscheiden immers van de verkochte exemplaren) van zeker “enkele duizenden”, houdt Buijnsters hieraan vast ([1992]: 253).

[p. 26]

De collatieformule van Deel III (vertoog 61-90) is: 8^o (in vieren): π², A-Z⁴, Aa-Gg⁴ (122 folia); voor de vertogen 91-105 binnen Deel IV geldt: 8^o (in vieren): π¹, A-P⁴.

Tussen vierkante haken is de paginanummering van het origineel aangegeven. Omwille van de vormgeving is het oorspronkelijke nummer van de eerste pagina van een nieuw vertoog steeds geplaatst aan het eind van de slotpagina van het voorgaande. In het origineel zijn diverse vertogen partieel in een kleiner corps gezet om toch binnen de acht pagina's van één aflevering te kunnen blijven. Dit onderscheid ontbreekt hier. Custoden en katernsignaturen zijn weggelaten, terwijl evenmin de ligaturen zijn overgenomen. De interpunctie is gehandhaafd, evenals het veelvuldig gebruik van hoofdletters na een puntkomma, en de toepassing van het vraagteken waar dit voor lezers nu als incorrect overkomt. Voor en na een leesteken is ingegrepen in de spatiëring: ervóór is deze consequent verwijderd, erná is deze (doorgaans) toegevoegd. Vóór de vormen 'er en 't is steeds een spatie aangebracht. Enclitische vormen als zeggenze zijn gehandhaafd, terwijl tevens binnen eenzelfde vertoog optredend verschillend taalgebruik van bijvoorbeeld twede naast tweede, twyffel naast twyfel, ligchaam naast lichaam ongewijzigd is overgenomen.

De tekst is alleen gecorrigeerd in geval van aperte zetfouten. De door de auteur zelf vermelde drukfeilen aan het slot van vertoog 105 zijn in de tekst weliswaar gecorrigeerd, doch in de lijst met verbeteringen hieronder opgenomen met een *. De titelpagina's van Deel III en IV met de incorrecte vermelding van de naam “Harmanus” in plaats van “Hermanus” Uytwerf zijn in de lopende tekst gecorrigeerd.¹

Marietje d'Hane-Scheltema heeft de Griekse en Latijnse motto's voorzien van een letterlijke vertaling en waar mogelijk een vermelding van de bron gegeven. Ik hecht eraan haar op deze plaats nogmaals te danken dat zij bereid is geweest haar kennis, ervaring en tijd hieraan te geven. In deze tekstuitgave zijn tevens de vertalingen van Pieter Adriaen Verwer opgenomen, gemaakt terwille van de door hem bezorgde tweede druk van De Hollandsche Spectator;² deze staan steeds in cursief genoteerd achter

1 Zie Van Selm 1975: 217-8.

2 Van Selm 1975: 204. Hollandsche Spectator. Tweede druk. Verm. met het Leven van den Schryver en een Nieuw breedvoerig Register over het geheele Werk, Amsterdam, K. van Tongerlo en F. Houttuyn, 1756. Gebruikt ex.: UBU: Moltzer 1-0 31. Van Selm merkt terecht op dat Verwer ten onrechte het lidwoord uit de titel wegliet (1975: 240 nt 9).

[p. 27]

“1756: pagina”. De noten met Arabische cijfers behoren niet tot de oorspronkelijke tekst van Van Effen, en bevatten door mij toegevoegde woordverklaringen, toelichtingen en de hierboven genoemde vertalingen der citaten. De afbeeldingen zijn mijn keuze.

Correcties

Achtereenvolgens vertoog + pagina in origineel, tekst origineel, correctie; N indien dit niet voorkomt in het UBU-exemplaar; # geeft alleen in UBU-ex. gevonden drukfeil.; * = correcties genoemd in nr 105. Opvallend is het aantal verbeteringen vanaf nr 91.

61:3	War	Waar
61:8	omwentelinh	omwenteling
62:9	famile	familie
62:10	denken is;	denken is,
63:17	Den 3. Juny 1732.	Den 2. Juny 1732.
63:24	hebbenee	hebbende
63:24	helpən	helpen
64:25	Den 13. November 1733.	Den 6. Juny 1732
64:26	epels	lepels	N
64:26	uitmaakten	uit
64:27	menigvuldlge	menigvuldige
64:27	goddbeurs	goudbeurs
66:42	als gehangen	aan gehangen
66:42			# uitgebreid wordeu (= worden)
66:45	teboezemen.	te boezemen.	N # te beezemen
66:46	' welk	't welk	N
66:46	gebracht heeft	gebracht heeft.	N
66:48	treflelyke	treffelyke	N
66:48			# uitgepnt (= uitgeput)

[p. 28]

67:52	ik blyve	Ik blyve
67:53	te maken	te maken.
67:54	pleiten. is ze	pleiten. Is ze
67:56	wagen Ik	wagen. Ik	N
67:56	verrascht heeft	verrascht heeft.	N
67:56	aanstaan zal	aanstaan zal.	N
67:56	Ostendische	Ostindische
68:57	omgerymtheden	ongerymtheden
68:62	dissert	dessert
70:74	baren	baren.	N
74:105	Den 11. July 1733.	Den 11. July 1732.
74:109	ontrent hunne	omtrent hunne
74:110	voor een tegen	voor en tegen
74:112	hyaan-	hy aan-
75:113			# Ninphje (= Nimphje)
75:117	bediening; keert	bediening, keert
75:120	amteloos	ampteloos
77:130	UE.	UEd:
77:130	wyze en zotten	wyzen en zotten
77:130	UEd.	UEd:
77:132	Edelluiden; beter	Edelluiden, beter
77:136	worden Die	worden. Die	N
79:146	vergenoede zig	vergenoegde zig	N
79:146	amtenaars	amptenaars
79:152	da perheid	dapperheid	N
80:156	besloten, en	besloten is, en
80:157	beromste	beroemste
80:157	iedien	indien
80:157	met de de uiterste	met de uiterste
80:157	deszels	deszelfs
80:159	onderschieden	onderscheiden
81:162	geenzins	Geenzins
81:166			# bondig; (= bondig?)
81:166			# kaagtdadige (= kragtdadige)
81:166	In palats van	In plaats van	N
81:168			# dusdaninig (= dusdanig)

[p. 29]

83:183	't is hem	't Is hem
84:192	werstellig	werkstellig
85:195	brandede zon	brandende zon
85:197	word tog nog toe	word tot nog toe
85:200	's Is my	't Is my
86:203	gek scheren	gek te scheren
88:219	gaande staat	aangaande staat
88:224	de wier	de swier	N
89:228	Tempel der Eigeliefde	Tempel der Eigenliefde
89:232	kwyt maakt	kwyt maakten
90:239	vermeet op Helikon	*vermeidt op Helikon
91:4	bewys, Dog	bewys, dog	N
93:20	voortvloed.	voortvloeid.	N
94:25	Klafsvlees,	Kalfsvlees	N
94:26	waren; wierd	waren, wierd
94:27	niet wienig	niet weinig	N
96:43	grondon	gronden	N
96:47	onfong ik	ontfong ik	N
100:74	voornemen;	voornemen,
101:84	Gaçon	*Gacon
101:84	naemwooorden	naemwoorden	N
101:84			# Hebreeusche (= Hebreeuwsche)
101:86	Franciscus Martinus	*Franciscus Martinius
102:92	dat niet ongerymd	*die niet ongerymd
102:93	hen niet als	*hen als
103:100	maken;) Maar	maken); Maar
103:103	het pik der wetten	*het juk der wetten
104:107			# grooteu (= grooten)

Ter vergelijking is gekeken naar de exx. KB: 494 F 1 (A-editie) en KB: 229 L 34 (B-editie). De nrs 61-64, 68-69, 74 en 80 blijken opnieuw tot de B-editie te behoren: de hier genoteerde zetfouten komen niet voor in de A-editie, met uitzondering van de datum 3 in plaats van 2 juni 1732. De nrs 99, 103-105 stemmen overeen met de A-editie, ook wat betreft de gebruikte initialen en de plaatsing van de signaturen. Dit bevestigt het bestaan van een druk ná de ‘echte’ A-editie en vóór de ‘echte’ B-editie.