T bouck van wondre, 1513

Een nieuw playsant hoofken van Recepten

gheprint T Antwerpen bij mij Jan Roelants anno 1551. kl. 8^o.

Een nieuw playsant hoofken van Recepten gheprint T Antwerpen by my Jan Roelants anno 1551. kl. 8^o.

Dit boek is in de provinciale bibliotheek te Leeuwarden aanwezig, afkomstig uit de Bibliotheca Frisia van Dr. Joost Hiddes Halbertsma. Hierin staat vermeld: Liber rarissimus de quo vide catalogum librorum Koningi J.H.H.

Koning was een boekverkooper omstreeks 1815.

Achterin staat:

Dit thegenwoordige boeck gheintituleert Een nieu playsant hoofken van Recepten is gevisiteert by Meester Jan Goswine Licēciaat in de godheyt van der keyserlycke M. (Majesteit) daertoe ghecommiteert ende is by den Hove toeghelaten te moghen printen. Ghegeven tot Brussel den XXVII dach in Februario Anno MDXLVIII (1548) onderteekent M.Ph. de Lens.

Gheprint T Antwerpen op dye Lombaerde veste in onze lieue Vrouwen Thoren by my Jan Roelants Anno MDLI (1551). Men vintse te coope op onser lieue Vrouwen kerckhof onder den Thoren.

Pag. 11. - Om witte tanden te maken - recept L IIII.

Maeckt poeder van de beenderen van sepien dat zyn meerspinnen en̅ wryft u aensicht aen eenen snutdoeck en̅ wascht u aensicht daer mede.

sepien zijn meerspinnen of inktvisschen.

[p. 124]

Pag. 16. - Een oppast oft deech om die visschen droncken te maken CVIII.

Neemt een half once suerdeech of hevel / vier oncen ouden case / eē luttel hamelē vets / eē drachma bakelaers / kempsaet: belsencruyt / eppe / al te samen twee drachmen / met so veel huenichs als tot dat genoech is / en maect dat oppast en̅ ghevet den visschen.

bakelaer: laurier.

eppe: plant eppe.

Pag. 17. - Om vier te crygen uit de zonneschyn CXXIII. Neemt eene medecyns orinael / en doet daer sout in / en hāgt hem eene sekerē tyt lāc in die sonne en houdt drooghe lynwaet op dander side vāden orinael / ende het sal claer barnen.

Pag. 17. - Om te wete of eē siec mēsch stervē sal CXXIIII

Neemt vā zy̅ uryne en melc van een vrouwe dye eenē sone suycht / en mēgt dat te samē / en̅ ist dat ghi siet dat dmelc sinct / so sal hi te lyve blyven / maer anders so sal hy sterven.

Zie B.v.W. pag. 60.

Pag. 18. Om een hōt te doē danssen en springen. CXXX.

Worpt voor hem de cullen van een weselken / en̅ hi sal springen en̅ danssen dattet wonder syn sal.

Zie B.v.W. Pag. 59. Waar hetzelfde van de genetkat wordt gezegd.

Pag. 18. - Om een geschrift te maken dat mēt niet lesen en can het en wort door azyn getrocken CXXXVI.

Schryft met melck van catapucia minor, dat is springwortel of schytcruyt. Een ander dat men niet lesen en can het en worde in water geweyckt.

Schryft met tsap van tithymallus, dat is wolfsmelck / oft met aluyn die in water geweyct is.

‘Titimalus es heet ende droghe in den 3. graet. Ende dits .1. groene cruyt ende heeft blade als wilgen. ende als men brect of sniit so vloyt melc daer uut. Ende dats heet ende wac’ (Herbarius).

‘Escula es .1. cruut dat gelyct linaria dats paddevlas. Ende es eene specie van titimalus. Die wortele es medicinael. entie stelen sin root, ende es van .2. manieren die mindere entie meerdere. Ende beide doense sciten ende siin laxatijf. Ende men orbort die scorsse van den wortele met andren medicinen......’ (Herbarius).

[p. 125]

‘Herba est et est similis tithymallo, habet enim lac in virgis et foliis si indicandur aut rumpantur......’ (Die Areolae des Joh. de sancto Amando, nach Handschriften der Kön. Bibl. zu Berlin und Erfurt zum ersten Male herausgegeben von Dr. J.L. Pogel Berlin, 1893).

Cortex radicis Esulae van Euphorbia Helioscopia Auct.

Pag. 21. - Om vermillioen te maken. CLXIII.

Neemt twee pont solfers ende smiltet / end doet daer in twee pont Mercurius. Ende is dat die materie ontsteect / so decket fray toe dat de locht net in dē pot en passere. Een sekeren tyt daer na soo doet dit al in een geloden pot te viere XXIIII uren lanc / endi ghi sult goeden vermillioen hebben.

Pag. 22. - Om buspoeder te maken CLXXX.

Neemt ses pont (salpeters / een pont solfer / een pont) wilgē colē. En̅ elck van dese materien suldy bisonder cleyn pulveriseeren. / en̅ dan te samē mengen / en̅ bespraeyent met bernende water / en stootet twee of drie urē lanc. Dan so drooget in die sonne en̅ ghi sult goet poeder hebben.

Op een ander manier.

Neem vyf once sal nitra / een pont solfer / anderhalf pōt wilgen colen. Mengt dit tsamen / ende maect daer of subtyl poeder / dat suldi met levende water besprayen en latent drooghen.

Goet buscruyt CLXXXI.

Neemt drye deelen sal niter / een deel solfers / ende een deel colen van wilghe. Stoot dit al wel cleyn en doet door een stramyn oft sifte ende bestroyt al met stercken wynazyn / en latet droogē.

Pag. 23. - Hierna volgen veel schoone ghenoechlycke profitelycke ende nyeuwigheden / gemaect by Symon de Millan.

Pag. 26. - Om een rinck te doen danssen / CC. Neemt eenē rinc die hol is / en vult hē met quick silver. En̅ als ghi hem wilt doen danssen / so maectem warm.

En̅ so lange als hy warm is / en sal hy nyet ophouden te dansen.

Het receptenboek van 1546 geeft hetzelfde voorschrift pag. 25. zie B.v.W. pag. 59. waar een ‘harinc’ waarin een ‘ganse pyp’ met kwik op een rooster omkeert.

Pag. 24. - Om te maken dat twee hoofdē die op papier gheschildert staen / deen sal dye keerse uit doen. dander sal

[p. 126]

se ontsteken CLXXXVII.

Neemt twee hoofden en̅ sedtse aan een muer / en maect een gat in de mont van een van de hoofden en̅ doet daer salpeter in / en̅ ghy sult een bernende keerse daer vore houdē / en si sal haest uyt gaen / en̅ doet in dander eē luttel kemps en gaet seer / èn̅ draecht die keersse / en sie sal bernēde worden. Probatum est.

Kemp: hennep (Verdam).

Zie B.v.W. pag. 63.

Pag. 31. - Om swert pruys leder te verwen CCXXII. Ite wilt ghi eē leder groē v'wen / so neēt eē loot schaelgruens / dat is equisetum oft peertsteert eē pot vuyls out waters / eē pont aluyn cleyn ghewreven: ende een luttel Spaens groen dat suldy oock wryven.

Item wilt ghi een leder blauw verwen so neempt een loot endicks een loot cryts. / een pot azyns / of scherpe looghe / doet dat al in een beckē / en roeret wel onder een. En̅ de vellē moetē te voren daer toe toebereyt zyn:

Doet dat cryt daer af / so salt schoon hemelblau zyn. Item wilt ghi root loes verwe / so neemt leder dat ghealluynt si / en neemt seyck vā oude liede die veel wyns drinckē / en laet den seyck staē totdat hie seer stinckēde wort. Dā trect dat claerste daer of / ēn siedet wel tot op de helft En̅ neēt dan twee loot backe in de Apotheke / een deel bresilie / eē deel aluyn / en̅ salarmoniacū / stoot det onder eē / en̅ legget in een pot en̅ settet te vier / en de rueret wel met een wit stecxke / totdat dē steck root wordt ghelyck bloet. En verwet daer dan mede het sal oprecht zy̅. Item wilt ghi fyn root verwen. so neemt een half loot bresili / siedt dat in een halvē pot oudts waters en schuymt det bresili wel over tvier. en neemt tot een halve pot water eē drachma aluyns / die gedoot si in leem / en ghiet hē daer in dat bresilie. als ghyt vāden viere doet.

Voor de ververij van leder zie T.B.v.W. pag. 34 en verder. backe: baksel (Verdam).

oudt water of seyck is urine waarin bij staan uit het ureum ammoniumcarbonaat is gevormd.

Hier suldy mercke met wat verwe dat men de geweycte vellen bestrycken sal / met root blau en gruen.

Item wilt ghi blau verwen met corenbloemen / soo stootse in

[p. 127]

een mortiersteen / en giet daer wat azyns op / en tēpert met aluyn / so salt dā blau worde.

Groen verwt men met bladeren van nachtschade en ruyte en temperet met aluyn en verwet daer mede.

Wilt ghi bruyn verwe / so neemt 2 loot taeyen leem / een loot bresils / eē pot out waters en̅ doet een goede wyl sieden en̅ doet den ghestooten aluyn daerin.

Wilt ghi sadt bruyn hebbē / so salment twee maal strycken / wilt ghi lichte verwe hebben / so menght de verwe met oudt reghen water.

In caput LIII en volgende van T.B.v.W. vindt men gelijkluidende voorschriften over de ververij van leder.

Het Receptenboek van 1551 van Jan Roelants bevat verder in hoofdstuk 228 een aantal recepten hoe men ‘Yser en stael hert makē sal, om hert yser te ontlaten, om stael vā goede snede te maken, om wapenen, vilen en̅ ander timmerliede wapene hert te maken, een herdichheyt daer men alle dinghe mede dourhouwet.

neverger (is boorijzers) hart te maken, hoe men stael so morwe / ende weeck maken sal dat men 't snyden mach. Om yser coudt, en om warm te soudeeren, een soudeersel voor coper, om latoen (geelkoper) te soudeeren, een poeder dat allerhande metaal vloeiende ende smedich maect.

In caput LIX van T.B.v.W. vindt men eveneens voorschriften over metaalbewerking die hiermede overeenkomen.

Pag. 34. Om coper te over silveren CCXXVI.

Neemt wynsteē / aluyn / en̅ sout / wryvet cleyn op den steen ende / doet daer toe een bladt silvers of twee en̅ wryvet ooc wel daer mede / en̅ doet er dā in een geloedē pot / en̅ ghiet daer water op / ende worpt dat coper daer in / en̅ cratse met een borstel so siedy oft ghenoech is.