Verliefdheid is een raar gevoel

[p. 38]

Onder woorden brengen

Een paar jaar geleden zond de vara-televisie een film uit over de gruwelijke zaak Putten. Na een overval op een Duitse auto door een verzetsgroep, werden in 1944 zeshonderd mannelijke inwoners uit dit plaatsje weggevoerd, van wie bijna niemand terugkeerde.

In de film trad een Duitse vrouw op, die de Puttense mannen dagelijks had zien langs komen wanneer zij vanuit het kamp waarin zij verbleven, naar de plaats waar zij hun dwangarbeid moesten verrichten werden gevoerd. Over de dingen die zij gezien had, wilde zij niets vertellen. Ze zei: ‘Dit is te verschrikkelijk om onder woorden te brengen.’

Natuurlijk kon zij, technisch gesproken, wel onder woorden brengen wat zij had waargenomen, maar zij weigerde op emotionele gronden. Zij bedoelde met te zeggen ‘dit is te verschrikkelijk om onder woorden te brengen’ dat zij het zelf niet kon verdragen de door haar geziene gruwelen in woorden te vangen.

Wat zij niet verdroeg was het vertellen aan een ander.

Inmiddels zaten de dingen die zij ooit gezien had, wel in haar geheugen. Het geheugen is soms net een dolgedraaide film. Vaak kun je hem zelf aanzetten, andere keren begint hij helemaal spontaan vanzelf, bij voorbeeld in een nachtmerrie, waarin dan ook nog stukjes uit allerlei verschillende films op een soms gruwelijke manier aan elkaar worden geplakt.

Het is moeilijk om de film van onze herinnering te stoppen. Wel is het mogelijk te weigeren de film aan anderen te openbaren door hem onder woorden te brengen.

Woordelijke verslagen kunnen op een bepaalde manier vergeleken worden met filmbeelden. Een filmcamera legt in principe dingen vast zoals ze gebeurd zijn. Maar een film geeft

[p. 39]

altijd een bepaalde opvatting weer. Een filmer kan niet alles filmen, hij maakt een keuze. De beelden die deze keuze representeren plakt hij op een bepaalde manier aan elkaar. Zo geeft hij zijn persoonlijke visie op wat hij heeft waargenomen. Met woorden doen wij hetzelfde. Woorden zijn ook subjectief. Natuurlijk niet helemaal, want wij kunnen niet uit ontelbare mogelijkheden kiezen. Maar de keuze uit de mogelijkheden die wij hebben en de volgorde waarin wij de woorden presenteren, de beelden die wij op die manier oproepen, leveren een weergave van onze emotionaliteit op. De nuchtere mededeling ‘Ik ben bereid met jou in het huwelijk te treden’ geeft een andere emotie weer dan: ‘Weet je, ik zou niet weten hoe ik verder moest leven als ik niet iedere dag vierentwintig uur aan je zijde kan zijn!’

Door de dingen die wij denken en voelen onder woorden te brengen, maken wij ze onszelf bewust. (Of wij verstoppen ze dan voorgoed achter een heel formele taal, samengesteld uit zoveel mogelijk clichés.) Het onder woorden brengen van emoties brengt vaak aan het licht hoe onverdraaglijk de dingen zijn die wij moeten meemaken. Sommige herinneringen zijn inderdaad taboe. Wij schamen ons ervoor dat wij ze hebben meegemaakt. Daarom bevangt ons een grote schroom ze op te roepen. Want daarmee treden wij naar buiten met de intimiteit van onze tekortkomingen. Die Duitse vrouw zag Puttenaren voorbijkomen en voelde zich machteloos. Ze schaamde zich ervoor dat dit gebeurde zonder dat zij in staat was een einde aan die gruwelen te maken. Wanneer zij had besloten voor microfoon en camera te vertellen wat zij had gezien, dan was haar falen aan het licht gekomen, voor iedereen, onherroepelijk. Dat kon zij niet aan. En daarom vond zij wat zij had gezien te verschrikkelijk om onder woorden te brengen.

Er is een zegswijze die luidt: ‘Maak van je hart geen moordkuil.’ Dat betekent: vertel wat je dwars zit. Dat is de andere kant van de gruwelijke medaille: de kant van de bevrijding door te vertellen.