Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

Het incipit

Onder het incipit wordt in dit boek de beginregel verstaan, dat wil zeggen de eerste versregel van het lied. De volledige term luidt ‘tekstincipit’, ter onderscheiding van het melodieincipit, dat uit een reeks noten bestaat. Het incipit is een universeel veld in de letterkunde, waaraan we hier weinig bijzondere aandacht behoeven te besteden. Grosso modo verwachten we een één-op-één-relatie tussen liedtekst en incipit. Een lied dat in verschillende bronnen voorkomt, kan daar verschillende titels en zelfs verschillende wijsaanduidingen hebben, maar het incipit zal in bijna alle gevallen hetzelfde zijn, kleine varianten daargelaten. Toch kunnen die kleine varianten soms het vaststellen van identiteitsrelaties bemoeilijken wanneer men met een alfabetisch incipit-systeem werkt. Zo begint het lied ‘Lof Maria seer reyn’ uit het Prieel der gheestelicker melodije bij Theodotus als ‘Maria, Maghet reyn’, metrisch beter maar alfabetisch onvindbaar. In dergelijke gevallen is het verstandig voor het lied een ‘incipitnorm’ vast te stellen, die doorgaans gelijk is aan de meest voorkomende variant.

Zoals er - afgezien van deze kleine varianten - bij elk lied in beginsel slechts één incipit behoort, zo zouden we omgekeerd bij elk incipit slechts één lied verwachten. Op dit punt laat de één-op-één-relatie echter vaak verstek gaan. Vooral in de 16e-eeuwse geestelijke contrafactuur werd immers gaarne de eerste versregel van het wereldlijke model ongewijzigd overgenomen en ook in het wereldlijke lied kwam initiële ontlening voor (p. 81). Rekent men de tweede tekstregel tot het incipit, dan is doorgaans het onderscheid gemaakt.

[p. 161]

Eventueel kan men alleen bij liederen met ‘initiële dubbelgangers’ de tweede regel opnemen. Dit doen bijvoorbeeld Van Duyse en Kuiper in de registers van respectievelijk Het oude Nederlandsche lied en het Geuzenliedboek. Verwarring is daar uitgesloten omdat de volledige teksten in deze bundels zijn opgenomen. Dat is niet het geval in het catalogusgedeelte van Knuttels Het geestelijk lied, waarin dan ook voor een consequente vermelding van de tweede regel is gekozen, ongetwijfeld mede met het oog op het veelvuldig voorkomen van initiële ontlening in het geestelijk lied van de vroege 16e eeuw.

Niet alleen in de latere wetenschap, ook door de dichters en zangers van de liederen werd het incipit als het meest kenmerkende veld van het lied beschouwd. Dit blijkt uit de omstandigheid dat in wijsaanduidingen overwegend naar incipits wordt verwezen en tevens uit de registers die de meeste liedboekjes bezitten. Dit zijn bijna altijd incipitregisters.