Het Nederlandse lied in de Gouden Eeuw

Variërende aantallen lettergrepen

In het bovenstaande is gesteld dat een lichte metrische positie door één of twee lettergrepen bezet kan worden. Hiermee zijn twee instabiele situaties beschreven: een in beginsel tweedelig ritme met her en der extra lichte lettergrepen en een in beginsel driedelig ritme waarbij niet alle lichte lettergrepen zijn gerealiseerd. Het zijn deze twee situaties, restanten van het oude accentvers, die mij er toe hebben gebracht het Nederlandse lied in het begin van de 17e eeuw te karakteriseren als tonisch-syllabisch in wording. Ze markeren een fase in het proces van het steeds regelmatiger worden van het Nederlandse vers.

Als illustratie van de eerste situatie een regel uit Bredero's al eerder geciteerde lied van Trijntje Luls:



De eerste lichte metrische positie is hier bezet door twee lichte lettergrepen tegen normaal in dit lied één. In de muzikale praktijk maakt de zanger er een nootje bij:

Voorbeeld 46:

Ong-der dit stor - men en dit woe - len

Het kan ook zijn dat een metrisch zwakke plaats niet incidenteel maar juist heel vaak door lichte lettergrepen wordt bezet. Dit is het geval met het bekende liedje van Hooft waarvan ik hier de beginregels van de vijf strofen onder elkaar zet:

	Z			Z			Z			Z
1.	Klae-	re,	wat	heeft	'er	uw	hart-	je	ver-	lept
2.	Krielt	het	van	vrij-	ers	niet	om		uw	deur?
3.	An-	ders	en	speelt		het	win-	de	-tje	niet,
4.	Siet	d'o-	pen-	har-	ti-	ghe	bloe-	me-	tjes	staen
5.	Maer	soo	se	niet,		door	al	hun	ver-	maen

[p. 247]

In de eerste en vierde strofe realiseert Hooft alle mogelijke lichte lettergrepen, elders laat hij er zo nu en dan een achterwege. In ons metrische model, dat op lichte posities één of twee lettergrepen voorschrijft, is dat geen probleem. In de zangpraktijk ook niet: men laat gewoon het betreffende nootje weg:

Voorbeeld 47:

1. Klae - re wat heeft 'er uw hart - je ver - lept.
2. Krielt het van vrij - ers niet om uw deur?
3. An - ders en speelt het win - de-tje niet.
Of:
speelt___ het

We kunnen een glijdende schaal van twee- naar driedelige ritmes opstellen. Deze begint met strikt alternerende verzen (het meest voorkomende metrum), dat wil zeggen ritmes die volledig aan dat metrum beantwoorden. Dan volgen alternerende verzen met zo nu en dan een lettergreep extra. Dit laatste ziet men veel in liederen uit de rederijkerstraditie. Daarna komen de ritmes die passen in driedelige metra maar waaraan zo nu en dan een lettergreep ontbreekt. Aan het andere uiteinde van de schaal vindt men de consequent driedelige ritmes. Deze laatste zijn rond 1600 nog zeldzaam; hooguit worden er enkele verzen van een strofe consequent driedelig ingevuld. De eerste mij bekende liederen met een consequent driedelig ritme in alle verzen zijn Hoofts ‘Amaril, had ick hair uit uw tuitjen’ en ‘Rosemont, hoordij speelen noch singen?’ uit 1621, beide naar de Franse air de cour ‘Aux plaisirs, aux delices bergeres’.

Naast deze ritmische schaal is er ook een metrische. De uitersten zijn dezelfde als van de ritmische schaal: geheel twee- en driedelige metra. Hiertussen bevinden zich allerhande gemengde metra. Deze zijn weliswaar niet consequent twee- of driedelig maar allesbehalve instabiel. Ze komen voor bij onder andere Hooft, Starter, Vondel en Stalpart van der Wiele. Een voorbeeld van laatstgenoemde, telkens de eerste regel van opeenvolgende strofen:

[p. 248]

	L	Z	L	Z	L	L	Z	L	Z	L	Z
1.	Heer'	God	ge-	na-	de!	gunt	dat	ons	de-	se	roe
2.	't Ge-	tal	van	veer-	tigh	hebt	ghy	ge-	be-	ne-	dijt
3.	Al-	dus	soo	ba-	den	de	veer-	tigh	Mar-	te-	laers
4.	't Is	waer	daer	was-	ser,	ey-	la-	cen!	een	ge-	weest
5.	Want	siet,	den	wa-	ker,	die	in-	de	mid-	der-	nacht
6.	Heb	ick	mis-	re-	kendt?	of	zijn-	der	veer-	tig	mans?

In het midden van alle versregels komen consequent twee lichte lettergrepen na elkaar. We kunnen het metrum van deze versregel kort noteren als .23221, waarbij de punt de opmaat voorstelt. De cijfers geven groepjes lettergrepen aan die met een accent beginnen en alle lettergrepen tot aan het eventuele volgende accent bevatten. Ik zal ze dupels en tripels noemen, afhankelijk van het aantal lettergrepen dat ze bevatten. Alleen de laatste lettergreepgroep kan uit één lettergreep bestaan, namelijk wanneer het rijm mannelijk is.

Een gemengd metrum bestaat dus uit de combinatie van dupels en tripels. Gemengde metra zijn te verklaren uit de muziek, of liever: uit de wens van de dichter de muziek zo nauwkeurig mogelijk, ‘op de voet’ te volgen:

Voorbeeld 48:

1. Heer' God ge - na - de! gunt dat ons de - se roe
2. 't Ge - tal van veer - tigh hebt ghy ge - be - ne - dijt enz.

Alleen wanneer een dichter zo'n metrum consequent in alle strofen volhoudt, kunnen we het herkennen en benoemen.