De beschaving

[p. 480]

[22]
Het koken en roosteren van baby's

Er is, wat sommige mythen betreft, een kenmerkend verschil in behandeling van dezelfde mythe bij Homerus en de tragedie. Homerus kent wel het verhaal van de wraak van Orestes, maar niet de Thyesrische maaltijd als aanleiding, het offer van Iphigeneia als schakel, noch de achtervolging van Erinyen, met de reiniging door Apollo en het rechtsgeding als bekroning. Oedipus blijft rustig doorregeren. Bij Homerus weent de nachtegaal omdat zij haar zoon Itylus onwetend met een zwaard heeft gedood. Het ziet ernaar uit dat de dank zij Ovidius meest bekende versie direct aan Sophokles is te danken. Twee zusters, Prokne en Philomela, koken Itys en geven hem aan zijn vader Tereus te eten. Zo'n vreselijke kindermaaltijd doet denken aan de Thyestische maaltijd. We komen een dergelijke maaltijd tegen in de Lykaon-mythe. Volgens mij vormen Lyknon-mythe en -rite een reflectie van het aition dat Onomacritus heeft bedacht.

Ik kies de versie van de Lykaon-mythe overgeleverd in Ps.-Eratosthenes' Katasterismata: mythen geordend volgens de sterrenbeelden waarin de mythische personages zijn veranderd, en wel omdat er enige kans bestaat dat een dergelijk verhaal al bij Pseudo-Hesiodus voorkwam.¹ Er zijn varianten die een van de zoons van Lykaon schuldig maken, dat is een dubbelzinnigheid die we al ontmoet hebben: Lykaon kan ook als voortreffelijk koning worden voorgesteld, zijn zoons plegen dan de hybris.

Ps.-Eratosthenes komt te spreken over het sterrenbeeld Boötes, Ploeger, een sterrenbeeld dat hij in zijn volgende mythe verbindt met Icarus, die te maken heeft met de uitvinding van de wijn en de uitvinding van de tragedie in Attica. Lykaon had vijftig zonen. Van zoiets kijk ik altijd op, want Danaos had vijftig dochters, die in Aeschylus' Hiketides het koor vormden, de vijftig Erinyen in zijn Eumeniden waren een angstwekkend gezicht. Het koor van de tragedie kende oorspronkelijk vijftig leden, en de dithyrambe werd steeds door vijftig man gedanst. Kallisto is een dochter van Lykaon die in een berin was veranderd en het sterrenbeeld Grote Beer was geworden.

Nu Ps.-Eratosthenes (Hes. Fr. 163 m-w):

‘Over het sterrenbeeld Boötes ook Arktophylax genaamd (= bewaker van de grote Beer). Over dit sterrenbeeld vertelt men dat het Arkas is, de zoon van Kallisto en Zeus. Hij woonde op de berg Lykaon. Lykaon

1 W. Sale, ‘The Story of Callisto in Hesiod’, Rheinisches Museum für Philologie, 150, 1962, blz. 140-141, denkt dat er verschillende onverenigbare verhalen in het Ps.-Hesiodeïsche corpus stonden. Dat kan, het is wel een teken van vervalsingen of interpolaties.

[p. 481]

veinsde dat hij niet op de hoogte was dat Zeus Kallisto had verkracht. Hij nodigde Zeus uit, zoals Hesiodus vertelt, en hij hakte de baby in stukken en zette hem op de tafel. Zeus trapte de tafel om (daar is de stad Trapezous naar genoemd) en hij trof het paleis met zijn bliksem, walgend van het rauwe optreden. Hij maakte Lykaon dierlijk en veranderde hem in een wolf. Hij maakte Arkas weer heel door hem opnieuw te vormen. Arkas werd opgevoed bij een geitenhoeder...’

In andere versies volgt op deze misdaad de zondvloed. Arkas werd geofferd, soms wordt er de nadruk op gelegd dat zowel braden als koken tot het offer behoren; dit geldt ook voor sommige versies van de maaltijd die Thyestes en Tereus kregen voorgezet. Arkas is het kind van Zeus, al deze maaltijden hebben gemeen dat iemand aan de vader het vlees van diens eigen kind voorzet, alleen in het geval van Pelops slacht vader Tantalos zijn eigen zoon en zet hem aan de goden voor.

In het bijbehorend ritueel op de berg Lykaon wordt mensenvlees met ander vlees gemengd. Wie van het mensenvlees proeft verandert in een wolf. Zou het echt? Niemand doet toch bij zijn verstand mee aan zo'n maaltijd. Wie van het mensenvlees proeft, krijgt een aanval van rabies, wolfs- of hondsdolheid, en hij vervalt op die manier tot verscheurend dier. De godin Lussa, die een naam draagt die voor een Griek gemakkelijk etymologisch verwant gevonden kan worden met Lykos, wolf, is van die woedende waanzin de personificatie. De Kretenzers, zo zei Firmicus, voeren alles in de juiste volgorde op wat het kindje Dionysus in zijn sterven deed en leed. Maar waar bestaat die herdenkingsplechtigheid nu precies uit? Niet uit het in een lebes koken van Dionysus, nee, in tegendeel, een stier wordt levend met de tanden in stukken gescheurd. Hier komt het kookkunstig onderscheid van pas waar Detienne terecht zo de nadruk op legt. Dionysus wordt op beschaafde zij het perverse manier geofferd. Ik denk zelfs dat we hier, net als in de Bouphonia, te maken hebben met een aition voor het spijsoffer. Maar in tegenstelling hiermee is de herhaling (herdenking) van het Dionysisch offer een val in de staat van onmenselijke roofdieren, en als die door Lussa wordt veroorzaakt, een aanval van rabies. Hiermee kunnen we een verschil aangeven tussen het offeren van Dionysus zelf, met zijn reflecties, als het offeren van Arkas, en de gevolgen daarvan, de straf voor de misdaad. Die bestaat in het rauw verscheuren, de omophagie. Maar deze straf is een reiniging. Dat is de paradox, het is zoals het koor van de ware Bacchan-

[p. 482]

ten in Euripides' Bacchae zegt, een omophagos charis, ‘een genade van het rauw gegeten vlees’.

Het koken van mensen in de lebes is een verjongingsritueel, een manier om onsterfelijk te worden, net als Dionysus zelf, die immers na zijn offerdood gereconstrueerd werd. Maar het is typerend voor de tragische interpretatie dat dit ritueel in het geval van Medea mislukt. Ook het offeren door Medea van haar eigen kinderen is immers niet meer dan een sinistere versie van het nog niet als ritueel ingestelde heilbrengende offer.

Een reflectie van het offer van Dionysus zelf, maar dan als straf, zie ik in het kinderoffer op het altaar. Eerst weer een tegenstelling tussen de behandeling van een mythe bij Homerus en bij de tragici. In de Ilias komt Dionysus maar één keer voor. Lycurgus joeg Dionysus de zee in en werd tot straf verblind. Aeschylus introduceerde het kinderoffer in zijn Lycurgus. Lycurgus wordt nu als straf wegens zijn verzet tegen de god met waanzin geslagen en in zijn waanzin slacht hij zijn eigen kinderen op het altaar. De straf is een reflectie van het oorspronkelijk offer, als straf echter gekenmerkt door de waanzin. Hetzelfde geldt voor het kinderoffer van Herakles. Lussa, de godin van de dierlijke rabies, wordt door Hera aangespoord Herakles tot de kindermoord te verleiden. Net zo waren de Titanen door Hera aangespoord. Het motief is in beide gevallen hetzelfde: wraak uit jaloezie op het onechte kind van Zeus. Herakles beleeft zijn Titaanse aard door het perverse offer te herhalen als perverse reiniging. Hij wordt door de medelijdende Theseus meegenomen naar Athene, om daar echt te worden gereinigd. Herakles was het prototype van de ingewijde van de Eleusinische mysteriën, zij het met een ander aition, met een andere motivatie. Maar motivaties zijn niet belangrijk. Het gaat om de structuur, en een Athener die wist hoe Herakles in Athene - in de voormysteriën van Agra - gereinigd werd, legde het verband vanzelfsprekend.

Agamemnon wordt als straf, omdat hij Iphigeneia heeft geofferd, geofferd door Klytemnestra in Aeschylus' Agamemnon. Ook hier een reflectie van de oorspronkelijke misdaad. Maar de Agamemnon wordt niet alleen gekenmerkt door offerterminologie. De jachtterminologie is haast even frequent. De jacht in de wildernis staat in zekere zin in tegenstelling tot het offer in de polis.² De Orphische Dionysus heette Zagreus, Grote Jager. De jachtterminologie verwijst naar de Dionysische jacht. En die jacht doet eerder denken aan de straf van de Titanen dan aan hun misdaad. De twee vormen, offer

2 J.P. Vernant, P. Vidal-Nacquet, Mythe et tragédie en Grèce ancienne, Paris 1973, P. Vidal-Nacquet, ‘Chasse et sacrifice dans l' “Orestie” d'Eschyle’, blz. 135 e.v., ziet de twee elementen te veel als structurele oppositie. Ik denk eerder aan vermenging, en, als ik te precies wil zijn, aan Epimenides: Agamemnon wordt in een Bouphonia als stier geslacht, en aan Onomacritus: de Dionysische jacht en de lebes.

[p. 483]

en jacht, horen toch bij elkaar, immers in de talio lijken misdaad en straf op elkaar. De jachtterminologie is geen poëtische gril van Aeschylus, maar de jacht op Agamemnon is een traditioneel element. Dat blijkt uit de Andokides-krater uit 470, dus van voor de Oresteia. Daarop staat Agamemnon gevangen in een net afgebeeld op het moment van de moord. Kassandra ziet in een visioen hoe Agamemnon als een stier wordt geslacht, in een net wordt gevangen en in een watervat valt. Ze legt dat laatste uit (Aesch. Agamemnon 1129): ‘ik bedoel de kunst van de met list dodende lebes’.

Herakles doodt zijn kinderen met pijl en boog op het altaar, in Euripides' Herakles.

Ik herinner hier aan de Bouphonia. De stier wordt op het altaar geofferd, en de oorspronkelijke moordenaar Sopatros moet vluchten. Op Tenedos werd degeen die een kalf met kothurnen aan (Dionysus) slachtte met de dubbele bijl (verg.: een tweesnijdend zwaard) achternagezeten tot buiten de stad. We hebben hier hetzelfde structurele onderscheid: het offer is de misdaad, de straf is een achtervolging, een jacht, een verbanning die echter als straf al zelf het begin van een reiniging is. Men vergelijke de omzwervingen van Orestes als reiniging.