De beschaving

[21]
De Orphische catharsis

Ook de Orphische catharsis loopt uit op een reiniging in de zin van een positieve omslag in zijn tegendeel. Ik zal laten zien dat de omophagie een straf is en tevens een eerste stadium van de reinigingsceremonie. Het reinigingsceremonieel op Kreta komt ook voor in een fragment uit Euripides' Kretenzers, dat ons is overgeleverd in het traktaat van Porphyrius Over het Vegetarisme, waar we ook het aition voor de Bouphonia in de versie van Theophrastus aan te danken hebben. Het levert dezelfde paradox op. Porphyrius schrijft (Fr. 472 n):

‘Ik was bijna vergeten ook de passage van Euripides te citeren, die zegt dat de profeten van Zeus op Kreta zich [van vleeseten] onthouden, in de volgende woorden. Het koor [van ingewijden] spreekt:
....................
Ik leid een puur leven sinds ik ingewijde werd van de Idaeïsche Zeus, en na als Bliksemer van de Nachtwandelaar Zagreus de rauwgegeten maaltijden als reinigingsceremonie te hebben voltooid [telesas] en ook toortsen van de Koureten te hebben opgetild voor de Bergmoeder, werd ik heilig en een Bacchos genoemd. Ik draag pure witte kleren en vermijd geboorte van stervelingen, ik raak geen lijkkist aan en ik vermijd voedsel van het eetbaar bezielde.’

Zagreus is de Orphische Dionysus die door Titanen was verscheurd, maar ook de vader Zeus die de Titanen had neergebliksemd. Maar hoe kan men het pure Orphische leven leiden nadat men is ingewijd door de omophagie. Bernays denkt dat telesas ‘verderbt’ moet zijn. Guthrie denkt dat Euripides hier een niet-Orphisch element heeft geïntroduceerd:

‘I believe that Euripides had introduced one feature at least from the cult of the Cretan Dionysus in its pre-orphic state. That is the omophagia. This represents just the side of the Dionysiac religion which the reformers tried to purge away.’¹

1 W.K.C. Guthrie, Orpheus and Greek Religion, London 1935 (1952²), blz. 199.

[p. 479]

Is Euripides gek geworden? Ik had het al gezegd, c is het mysterie, en dat betekent dat geleerden ervan in de war raken. Onomacritus tovert nog steeds.

Wilamowitz heeft het goed gezien, zowel wat Hippolytus als wat de Kretenzers betreft. De paradox is Orphisch en het Kretenzisch mysterie stamt uit de geschriften van Ps. Epimenides over de reinigingen op Kreta ter ere van Dionysus:

‘Seinem Dienste gebührt die omophagia: aber eben dieses Sakrament erhebt den Geheiligten in die göttliche Sphäre, verwehrt ihm also die tierisch-menschliche Nahrung für die Zukunft.’²

De omophagie is een stadium in de reiniging. Dat zegt ook het koor in de Bacchae, dat de omophagie op de bergen aanprijst als omophagos charis, de genade van het rauw gegeten vlees, en dus tevens: ‘gelukzalig wie vredig de teletai van de goden kent en zijn leven heiligt en zijn ziel in Bacchische extase brengt op de bergen in vrome reinigingen.’

Duidelijker kan het toch niet?

Maar waar bestonden die reinigingen uit? Men moest zich ontdoen van zijn Titaanse, dierlijke aard door de wrok van Persephone te verzoenen. Dat gebeurde door eerst in symbolische vorm af te dalen tot de staat van roofdier, en op dat niveau het misdadig gedrag van de Titanen te imiteren. Deze imitatie van het oorspronkelijke offer is al even pervers, maar op een ander niveau. De Titaanse mens die nu Pentheus, de tegenstander van Dionysus, verscheurt, of kleine kinderen, stieren of bokjes, doet dat in de diepgezonken staat van roofdier, hij is gevangen in de eenheid van misdaad en straf in de talio, kenmerkend voor de IJzeren periode van voor de Zondvloed, of van voor de instelling van de Areopagus.

Ik denk dat de reiniging van de erfzonde van de Titaanse voorouders ook in Korybantische privé-inwijdingen voor tienjarigen gebeurde: de jongen werd met gips (Titanos) ingesmeerd en achtervolgd door een wilde rondedans, om tenslotte via een sofistisch proces te worden vrijgesproken. Dat is de manier waarop Orestes in de Eumeniden wordt bevrijdt van zijn bloedschuld, de moord op zijn moeder, die echter de laatste was van een serie moorden (straffen) die begon met de Thyestische maaltijd. De Erinyen die hem achtervolgen zijn Bacchanten in tragische interpretatie. Na het proces wordt Orestes ten slotte vrijgesproken, en de Erinyen veranderen in Eumeniden, omdat nu Recht en Orde heersen.

2 U.v. Wilamowitz Moellendorf, Berliner Klassiker Texte V, 2, blz. 77, 1, als geciteerd in Haussleiter, Vegetarismus, Berlin 1935, blz. 89-90.