De kroniek van Godevaert van Haecht over de troebelen van 1565 tot 1574 te Antwerpen en elders

November 1568.

[1 November 1568]

⁺ Item in 't eerste van dese maent was er weder tydinghe van eenen grooten slach, die in Gascoengien gesciet was tusschen den conick en den prinsche van Conde, waer groot volck van beyde seyden gebleven was⁽¹⁵²⁾.

⁺ In 't eersten oft lesten der voergaende maent, so is den edelen prinsche met synen legher vertrocken van de stat van Tienen na Luyck ende Ducdalbe vervolchde hem, ende in 't optrecken geschiede groote scermutsinge omtrent Tienen, daer vuel Duytschen bleven van die Ducdalbe dienden. Ende op den 6 dach quam de tydinghe, dat den prinsche met syn volck voer Luyck lach op den berch, en de stat opeyste omdat sy hem geweygert hadden provande te laten volghen. Ende Ducdalbe, die lach tot Tongeren en daerontrent, en den prinsche die eyste hem dicwils om slach te leveren; maer hy en wilde niet, hem vastleggende in een seer stercken wagenborch. Ende deestyt is 't gesciet, dat Ducdalfs soldaten⁺ liggende binnen Tienen hebben gehadt 15 gevangenen van des prinschen volck, die sy stelden bedwongen in de poorte der stat in presentie van een iegelyck en lieten se honger lyden en leyden haer een doot peert vore om te eten; den prinsche dede oock alle de Spaengiarden aen boomen hangehen, die hy cryghen conde⁽¹⁵³⁾.

⁺ Item deestyt werdt Ducdalf nou weder meester van Diest, want doer den raet der overheyt is mons. Norcam met weynich peerden daer ingecomen van Duc Dalfs weghen, ende sy hebben sommighe borgeren gevanghen van die prinsepaelste, die onlancx in wapenen waeren om de Spaengiarden uyt de stat te houden, en nou was er een vrese over de gansche gemeynte, ende waeren dagelyckx 't gernisoen verwachtende⁽¹⁵⁴⁾.

⁺ Item deestyt waeren sommighe beeltstormers en roovers versamelt, die de dorpkercken beroofden, want in Hollant en hadde Ducdalbe geen gernisoen dan weynich tot Amsterdam, maer ten lesten werden dese verstroyt en gevanghen.

+ Swaer inlandtsche orloghe in Vranckeryck.

(152) Lavisse, op. cit., t. VI, p. 108. - Varillas, op. cit., ab pag. 134.

+ Prinsche trock met synen legher in 't landt van Luyck en voer de stat.

+ Tirannye binnen Tienen gedaen.

(153) Mendoça, op. cit., p. 216. - Rachfahl, op. cit., p. 527.

+ Die goey gemeynte van Diest bedrogen en som gevangen.

(154) Zie nota 149. Rachfahl, op. cit., p. 525.

+ Beeltstormers in Hollant verstroyt.

[p. 56]

[8 November 1568]

⁺ Item op den 8 dach November, so hoorde men, hoedat des prinschen legher wederom uyt het landt van Luyck draeyde na Namur afcomende, ende sommighe van synen volck die verbrantden een clooster voer de stat, dat op den berch lach. Waerom die van Luyck oock in den steert sloeghen want de Franssoysen hadden de voerstat gedreycht, waerom sy uyttrocken. Ende den prinsche riep Ducdalbe dicwils om te slaen, maer hy en wou geen slach leveren.

⁺ Item also nou den prinsche van Oraengien van Luyck seer subyt afgetrocken seynde, so hoorde men dat synen legher vol verraderyen gevonden was ende sommighe van syn cappiteynen gevanghen waeren, onder welcke oock was synen lieutenant, dat nochtans een out crychsman was, die hem den palsgrave toegescickt hadde ende was altoos een liefhebber⁺. hebber des woerdts Godts, en is nou gevanghen na Duytschlandt gevuert hem hebbende laten verduyvelen met grooten scat, die Ducdalbe hem sou gheven, en meynde den prinsche te leveren voer Luyck. Ende den bisschop gaf den prinsche goey woerden, maer onthielt hem de vrije passagie om de voyraghe te passeren. Ende dese verraders souden een muyterije ende alerme in den legher gemaeckt hebben en dan sou Ducdalbe aengevallen hebben; ja sommighe presumeerden, dat den bisschop van Luyck syn borgeren verwillicht hadde om den prinsche te slaen; in somma het bleeck, dat sy in 't vertrecken in den steert sloeghen, nemende oorsacke omdat de Franssoyssen d' apdije verbrantden. In somma men hoorde, hadde dese verraders gedaen, Ducdalbe waer langhe gesleghen geweest metten eersten. Ja de ruyteren en knechten waeren gewillich doer syn vasten wagenborch te brecken, maer de verraders sochten al treyneren; en nou was 't landt bedorven, de victalie oppe, also dat den prinsche moest wycken om de victalie. Ende hadde nou van dese hughenoosen tot synen crychshandel raet, ende sommighe presumeerden dat hy de hughenoosen het crychsheir over transporteerde, want het in Vranckeryck wel van doene was. Also was 't gemeyn volck seer verwondert⁺ van den vremptden handel. Ende tot Cuelen was eenen cruysvaert beroepen van alle vorsten teghen d'eynde deser maent⁽¹⁵⁵⁾. Nochtans was er een vreese onder Ducdalf legher en papen, vreesende dat dit trecken van den prinsche noch qualyck vergaen souden, nou hy oft syn volck cloosters en kercken brantden en roofden.

⁺ Item in dit afcomen van den prinsche so gescieden dapper scermutsinghen, want Ducdalbe gevoelende, dat den prinsche na Henegou weeke, hadde hem geern den wegh ondergaen, opdat hy weder den opgeteerden wech hadde moeten keeren, scickende een regiment in Brusel en meyndt oock een regiment Walen in Nijvelle te kryghen, welck sonder gernisoen was; maer den prinsche geraeckte erst daer in en vondt daer vuel victalie en vuel papen goeyen, dier er ingevlucht waeren. Maer 't en mocht noch niet vuel helpen voer de menichte om langhe te houden; maer Ducdalbe verloor hier vuel volckx op den 8, 9 en

+ Den prinsche draeyt van Luyck af na Namen.

+ Verraderye in des prinschen legher bevonden.

+ Men vermoeyde dat het met den raet van den keyser Maximiliaen was

+ Cruysvaert tot Cuelen beroepen.

(155) Over den aftocht van Oranje uit het Luiksche, en de plundering der abdijen Rachfahl, op. cit., p. 528. - De route bij Hettema, op. cit.,

+ Den prinsche quam in Nyvelle met vuel scermutsinghen. 't Gemeynte kost d'een noch d'ander niet keeren.

[p. 57]

tienden dach November, die niet sonder scermutsinghen en eynden, van welcke vuel gequetste tot Antwerpen, Mechelen, Brusel en elders in bracht werden⁽¹⁵⁶⁾.

(156) Over den terugtocht naar Henegouwen van Oranje's benden, zie Mendoça, op. cit., p. 29. - Ook Hettema, op. cit. - Rachfahl, op. cit., ab pag., p. 531

[11 November 1568]

⁺ Item elften dach November werdt doer Ducdalf bloetraet by Antwerpen in de heerlyckheyt van Merxem en Dambrugghe een Spaengiart gehult en van de dorpen doer ontsach ontfangen in de plaetsche van heer Antonis van Strale, den goeden landtvader, die Ducdalbe doen doyen heeft; en de vrouwe en kinderen en behielden niet, want die roerende goeden waeren oock al beschreven en verbuert. Godt betert⁽¹⁵⁷⁾!

+ Een Spaengiart werdt in Stralens goedt gestelt.

(157) Over de goederen van Antoon van Stralen, zie men een rijke verzameling bescheiden in A.A., dl. II (p. 238-291) en ook in A.A., dl. VIII, bijeengebracht (ab pag. 176).

[13 November 1568]

⁺ Item op den 13 dach November, so quamen in Brusel, Mechelen en Antwerpen wederom vuel gequetste in uyt Ducdalf legher, ende daer was nou seker tydinghe, hoedat den prinsche doer Henegou te lande uyt trocke. Ende Ducdalbe dede alle muelenysers in de steden brenghen⁺ en alle victalie den prinsche ontvuren, waer 't mogelyck was; ende den prinsche oft syn volck beliepen alle cloosteren en apdyen, die sy roefden, en sommighe verbranden sy, daer sy niet en vonden; also werdt oock verbrandt het huys van mons. de Reux, die een groot cappiteyn van Ducdalbe is en vyant van den prinsche. Ende omtrent Valecyn ghescietden dapper scermutsinghen, want Ducdalbe trock hem dapper na; ende men⁺ hoorde, dat den prinsche niet alleen van nootsweghen uyt den lande en trock, by gebreck van victualie mits alle stercke steden voer hem gesloten waeren, maer meest om den grooten noot, die 't was, den prinsche van Conde bystant te doen in Vranckeryck en de huygenootenprinschen syn⁺ volck over te setten; want men hoorde dat den prinsche moest tot Cuelen wesen in een grooten rycxdach oft cruysvaert, die daer in 't eynde deser maent sou gehouden worden. Ende doer spyt, dat Ducdalbe den prinsche niet en conde slaen, maer nou weer eenighe groote personagien oft cappiteynen⁺ piteynen verloren hadde, die tot Brusel dood inbrocht waeren, so moest hy 't op den onnooselen wreken, gelyck tirannen plegen, doende een seer out ryck man in Henegou hanghen in syn poorte, hebbende anders geen oorsaeck, dan dat den prinsche daer in huys gelogeert hadde; alrecht oft de man machtig geweest hadde hem te keeren, oft hadt moeten thuys verlaten en dat in hasart te stellen van berooft en verbrandt te worden.⁺ En desen heere was een out capiteyn, die den keyser Carolus de vijfde en syn sone, ons conick, seer grooten dienst gedaen heeft, welcke hem desen tirant qualyck loontde. En nochtans scynt des conicx landen te bescermen, maer mocht noch wel oorsaech wesen van die te verliesen, hoe wel hy die nou nochtans in syn gewelt hadde. Godt wilt versien⁽¹⁵⁸⁾.

+ Gequetste werden uyt Ducdalf legher gesonden.

+ Den prinsche trock doer Henegou uyt den lande.

+ Het crychsheyr was in Brabant wel van doen.

+ Ryexdach tot Cuelen beroepen, daer den prinsche moest wesen.

+ Gebalsemde doyen werden tot Brusel inbrocht duer scermutsinghe geschiet in Henegou.

+ Ducdalbe dede een out heere in syn poorte hanghen, omdat hy den prinsche gelogiert hadde.

(158) Mendoça, op. cit; p. 29. - Rachfahl, op. cit., p. 532.

[19 November 1568]

⁺ Item op den 19 dach November so werden tot Antwerpen van den bloetraets weghen sommighe gevluchten om der religie ingeroepen tot hueren verantwoerden, op de pene van haere goeden, huysen, erven oft renten, welck sy liever te verlaten hadden, dan het lyf mede. Ende daer waeren eenighe personen, die er acht op genomen hadden, ende bevonden dat sedert Ducdalbe in 't landt geweest is ende dat is een jaer oft weynich

+ Hoe Ducdalbe op een jaer doer papen en boosen raet en syn selfs aert sesduysent menschen om haer geloove gedoyt heeft in dese landen.

[p. 58]

meer, 6.000 menschen om de religie oft saecken der religien aengaende gedoyt (syn) binnen dese 17 Nederlanden, so in steden en dorpen, sonder degene die verloopen syn sonder getal, en sonder 't volck, dat in 't velt geslagen is. En dit rekenen sommighe voer een rechtveerdige justicie, ende vuel papen dunckt, dat Ducdalbe noch niet genoech en doyt⁽¹⁵⁹⁾.

⁺ Ende hierin sterckte hem den heer van Berlaymont ende meer andere verraders van hun vaderlandt, hen selven en haer kinderen groot makende by 't slandts verderffenisse.

⁺ Item in 't eynde deser maent hoorde men, hoe dat des prinschen ermeye hebbende een wyle tyts stil geleghen binnen Crevecuer ende ontrent Sinte Quintyn en hem versien van boschuyt ende victualie, nou dieper in Vranckeryck begonde te trecken, want velen hebben gemeynt, dat hy versien synde, wederom soude keeren, mits dat Ducdalbe synen legher noch al hielt ligghen ontrent Cameryck. Ende noch werden alle siecke en gequetste liggende in diveersche steden op de pene van de galge bevolen te comen oft haer te laten brenghen in den legher, want vele Spaengiarden werden bevonden den siecken te maecken, mits vreesende 't prinschen ermye, daer men af hoorde, dat Vranckeryck nou beefde. Maer men hoorde dat den prinsche tot Cuelen was, maar hadde nou eenen Franschen heere tot eenen leuytenant oft die d'ermeye heel overgenomen hadde⁽¹⁶⁰⁾.

⁺ Ende in Duytschlandt, in der bisschoppen steden, waeren oock vuel ruyteren aengenomen ten minsten 4.000 tot behoef van den conick en papen van Vranckeryck, waerom den prinsche te meer noot hadde om naer Vranckeryck te keeren om den prinsche van Conde by te staen. Ende die ruyteren waeren nou op den treck: haer overste was mons. d'Aumaile, een Fransch heere, also dat het te vreesen is, dat de oerloghe daer bitter sal worden; ende Ducdalbe, die provideerde synen legher noch dagelyckx van gelt en ander dinghen⁽¹⁶¹⁾.

⁺ Ende de hertoch van Tweebrugghen hadde oock noch beginsel van bestellinge van ruyteren en knechten voer de huyghenoosche prinschen ende versamelde die in 't palsgraven landt, en was byna verrast, mits dese voerseyden ruyteren daerontrent passeerden.

⁺ Ende den paus sondt deestyt volck te voet en te peerde uyt Italien in Vranckeryck by den conick, om syn religie te bescermen.

(159) Zie A.C., p. 180: verkeerdelijk is aldaar Septembris gesteld.
De beraming over het aantal slachtoffers vergelijken wij met de resultaten van de kritische studie van J. Meyhoffer, op. cit., 107.

+ 't Huys van Berlaymont sterckte Ducdalbe seer in syn tirannye.

+ Hoe den prinsche dieper in Vranckeryck begonde te trecken.

(160) Over het laatste bedrijf van den inval van Oranje in Brabant, d.i., het binnenvallen in het Fransche grondgebied, zie Mendoça, op. cit., ab pag. 222.

+ Den conick van Vranckeryck creech oock ruyteren uyt Duytschlandt.

(161) Over de mogelijke hulp van Fransche benden, zie Rachfahl, op. cit., p. 530, 534, 537. - Ook Kervijn, op. cit., dl. V, p. 177. - Met mons. d'Aumaile is bedoeld, Claude de Lorraine, duc d'Aumale.

+ Van den hertoch van Tweebrugghen.

+ Den paus seyndt oock volck in Vranckeryck.

[20 November 1568]

⁺ Item deestyt werden tot Ypren 2 wilde geusen cappiteynen seer deerlick gemartiliseert; eerst achter straten gesleypt en haer borsten afgenepen en ooren afgesneden en gegeeselt, daerna aen eenen staeck gebonden ende een druypende pecktonne boven haer hooft en beneden een cleyn vier en so gebraeyen: en waeren seer patientich in haer lyden. Ende op den 20 November werdt Gilis van de Sande een coopman van Antwerpen, die den prinsche op syn eygen borse gedient hadde in Ducdalf legher gehanghen, en met hem werdt noch een capiteyn, die oock in 't velt gevanghen was, seer deerlyck verbrant. In somma, 't ginck de papen al

+ Twee wilde guesen tot Ypren seer getormenteert.

[p. 59]

seer wel na haeren wille: wie nou weder sturf sonder 't sacrament, die en wilden sy niet graven, maer aen een galghe hanghen⁽¹⁶²⁾.

(162) Over de verdrukking, welke weldra na de overwinning van Alva, sterker dan ooit gevoeld werd, zie men Rachfahl, p. 545.
De bepaling volgens dewelke de dooden ‘sonder 't sacrament’ aan de galg zouden worden gehangen, werd inderdaad weldra gevolgd. Stedelijk Archief, Oosterlingen, dl. V, ordonnantie van Alva in dato 8 oct. 1568: ook de vreemdelingen waren dus in dien maatregel begrepen.

[28 November 1568]

⁺ Item op den 28 dach November werden 12 gevanghen borgeren van Diest uytgevuert na Brusel, doer Hans de Grave droschaert oft royroede van Brabant. Sommighe vrouwen liepen al weenende na, menich borger was er noch uytgevlucht; de oersack was, dat sy middel gesocht hadden om des prinschen volck daer in te laten, hoe wel 't den prinsche self niet begeerde: ende de heeren lieten vuel wagens en soetelaers passeeren na⁺ 't prinschen legher, also dat se niet en dachten iet te misdoen; ende de geesteryke, nonnen en begijnen loegen in haer borgers verderfenisse. Den bisschop van Luyck vingk en hinck oock menighen borger van Sint Truyden en vuel verliepen, want alle die 't coren van den apt gecocht hadden, die den prinsche gevanghen hadde, dreychde hy te hanghen, synde daer met 700 mannen ingecomen⁽¹⁶³⁾.

+ Twaalf gevanghen van Diest na Brusel gevuert.

+ Den bisschop van Luyck strafte oock syn steden die den prinsche gunstig waeren.

(163) Voor de bestraffing in het Luiksche, zie men Rahlenbeck, L'Eglise de Liége et le Révolution, o.a. p. 217. Bruxelles, 1862. - Bij Gachard, Correspondance de Guillaume le Taciturne, op. cit., dl. III, p. V. Poullet et Piot, op. cit., t. III, 426 en 431. - Meyhoffer, op. cit., p. 170-171.