Geschiedenis van de wetenschappen in België van de Oudheid tot 1815

[p. 85]

2 De Wetenschappelijke Revolutie: van Copernicus tot Newton

[p. 87]

Robert Halleux ▪ Inleiding

Weinig historiografische concepten hebben zoveel stof tot discussie gegeven als dat van de Wetenschappelijke Revolutie. Het begrip revolutie duidt meestal op een snelle en ingrijpende verandering van de bestaande orde. De Wetenschappelijke Revolutie veranderde de visie op het hele universum en dus ook op de mens, een proces dat in zijn geheel anderhalve eeuw in beslag nam.

Aan het einde van de 15de eeuw geloofden alle Europese intellectuelen in hetzelfde model van de kosmos. Dit model, overgeërfd van Aristoteles en diens middeleeuwse commentatoren, beslaat alle domeinen van de kennis. De materie, onderworpen aan de vier kwaliteiten - droog, vochtig, koud en warm - valt uiteen

Portret van Aristoteles. In: Dialecticae universae brevis dilucidatio prooemium. Luik, Bibliothèque de l'Université de Liège. © B.U.L. ▪

in vier elementen: aarde, water, lucht en vuur. Transformaties en combinaties leveren zowat alle fysische en scheikundige fenomenen. Elk element heeft zijn eigen natuurlijke plaats in de wereld. Het zwaarste - de aarde - staat in het midden; het lichtste - het vuur - bevindt zich aan de periferie. Dit leidt tot de mechanica, de meteorologie (de moderne geofysica) en de geocentrische kosmologie. Het menselijk lichaam is eveneens opgebouwd uit vier elementen, in hun organische vorm de vier humoren genoemd: zwarte gal (‘melancholia’), slijm (‘flegma’), bloed (‘sanguis’) en gele gal (‘cholera’). De relatieve verhoudingen tussen de humoren in een individu - de temperamenten - liggen aan de basis van de psychologie en fysiognomiek. Hun evenwicht met voedsel, leeftijd en seizoenen vormt het uitgangspunt van de diëtetiek. Hun onevenwicht veroorzaakt koude, warme, droge en vochtige ziekten, die men kan genezen door de patiënt geneesmiddelen met een tegengestelde samenstelling toe te dienen. Het model bezit een grote innerlijke samenhang, nog verstevigd door een eeuwenoud verbond met het christelijke dogma.

Dit in hoofdzaak kwalitatieve model maakte plaats voor - zoals Galilei omschreef - een ‘in wiskundige taal geschreven natuur’, waarin - zoals Descartes zei - ‘alles afhangt van vorm en beweging’. Het universum is geconcipieerd als een machine en functioneert volgens grondregels die overeenkomen met de berekeningen en wetten van de ingenieurs. In

[p. 88]

de plaats van de vier elementen stelt zich een materie die uiteenvalt in atomen, deeltjes of kleine lichamen waarvan de vorm, de schikking en de beweging de fysische en chemische fenomenen verklaren. De botsingen, gevolgd door de newtoniaanse aantrekking verklaren zowel aardse als hemelse fenomenen. Het centrum van de wereld, de aarde, wordt een dolende planeet, een stip in een oneindige ruimte. Het menselijk lichaam zelf wordt niet langer geregeerd door het spel der humoren; het is op zich ofwel een scheikundig laboratorium, ofwel een combinatie van mechanismen. Het mechanistische paradigma zou de wetenschap blijven beheersen tot de quantum-, relativiteits- en genetische revolutie van de 20ste eeuw.

Deze radicale veranderingen gingen gepaard met een revolutie op het vlak van de methoden. Voortaan beriep de wetenschap zich niet langer op de autoriteit van de traditie of op speculatieve redeneringen, eventueel gestaafd door achteraf opgetekende waarnemingen. Ze baseerde zich integraal op experimenten en berekeningen. In heel Europa ondergingen wetenschappelijke gemeenschappen en instellingen ingrijpende mutaties. De universiteit was niet langer het enige oord van wetenschap. In een aantal gevallen groeide ze zelfs uit tot een conservatief bastion en de motor achter de repressie. Naast hoven, geleerde genootschappen, religieuze orden, door reizen en uitwisseling van brieven nauw met elkaar verweven tot ‘de Republiek der Letteren’, ontstonden uiteindelijk professionele onderzoeksorganen, de academiën.

Portret van Galenus. In: Dialecticae universae brevis dilucidatio prooemium. Luik, Bibliothèque de l'Université de Liège. © B.U.L. ▪

De vier elementen. Janus Lacinius, Pretiosa margarita, Venetië, 1546. © B.U.L. ▪

[p. 89]

Arithmetica en Geometria. In: Georg Reisch, Margarita philosophica. © B.U.L. ▪

Het hele veranderingsproces duurde anderhalve eeuw. Jacques Roger formuleerde het zo: ‘de zestiende eeuw weet nog niet dat ze zal afsluiten met de galileïsche revolutie’. Eigenlijk is het zo dat de Renaissance, door alle ogen te richten op de Grieken en Latijnen, de toekomst achterwaarts tegemoet liep. Op paradoxale wijze leidde het eerherstel van de antieke wetenschap, bevrijd van alle middeleeuwse commentaren, tot een confrontatie tussen de ‘verba’ van de klassieken en de ‘res’ die ze werden geacht te beschrijven. Eens de tegenstrijdigheden aan het licht gebracht, moest men de antieken corrigeren, om ze tenslotte te verlaten en te vervangen. De breuk lijkt volledig met de Dialogo van Galilei.

Onze streken vormden mee de bakermat van de Wetenschappelijke Revolutie. In 1543, het jaar waarin Copernicus' De Revolutionibus werd gepubliceerd, verscheen ook De fabrica humani corporis van Andreas Vesalius. De publicatie van Newtons Principia in 1687 volgde twee jaar na het overlijden van de Luikse wiskundige René-François de Sluse (1685) en de oprichting van de eerste leerstoel scheikunde aan de universiteit van Leuven.

[p. 90]

Oprichtingsbul van de universiteit van Leuven (1426), uitgevaardigd door paus Martinus V. Leuven, Archief van de Universiteit. © K.U.L. ▪