Herinneringen en dagboek (3 delen)

De wereld om

Van het voorjaar 1896 tot Maart 1897 bleef ik, behoudens enkele reizen naar Londen, te Amsterdam, werkzaam ten kantore van de firma Heybroek, die mij in dien tijd aanbood firmant bij haar te worden. Ik sloeg dit aanbod echter af, daar het mijn wensch was, Oost-Azië en Indië te zien, alvorens ik mij voor goed zou vestigen. Bovendien trokken mij zekere eigenaardigheden van den chef, o.a. zijn schreeuwerig^b plebejisch optreden en zijn niet al te groote kieskeurigheid, te weinig aan dan dat ik lust had, hem in mijn verder leven tot dagelijksch gezelschap en chef te hebben. Ook waren zijn engagementen te groot voor het kapitaal, waarmede hij werkte, vooral omdat hij tegenover de aanzienlijke hoeveelheid koffie die hij in

b Gewijzigd in: ‘luidruchtig’.

[p. 104]

voorraad of zeilende had, geen baisse-posities had loopen. Toen eenige jaren later de koffieprijzen ten gevolge van overvloedige oogsten in Brazilië sterk vielen en eenige plantages op Java hun verplichtingen te Amsterdam niet konden nakomen, geraakte de firma dan ook in déconfiture.¹ Het kantoor van Heybroek was levendig onder de nooit rustende activiteit van den patroon, maar er heerschte weinig orde, en de zorg die aan de afdoening van zaken besteed werd, was niet wat ik bij Briegleb gewend geweest was. Een flink zakenman, sympathiek van karakter, was de procuratiehouder Cabos, een Duitscher. Intelligent, hoewel eenigszins stijf, was mijn medewerker Gerard de Marez Oyens, later directeur der Ned. Ind. Handelsbank. Onder mij werkte de brommige en sloome Jaap de Graeff, zoon van den vroegeren agent der Nederlandsche Handel-Maatschappij en minister-resident in Japan, die mij in de correspondentie assisteerde.

Daar de langzamerhand ouder geworden zusters en broers in de ouderlijke woning meer plaats dan vroeger in beslag waren gaan nemen en er voor mij niet veel ruimte overschoot, woonde ik in dien tijd op kamers, en wel op de Keizersgracht tusschen de Huidenstraat en Wolvenstraat, doch ik at meestal thuis. 's Avonds trof ik de vrienden, als van ouds, voor zoover zij nog te Amsterdam woonden, bij Polman.

In den zomer van 1896 stierf Tante Melvil², oud 88 jaar, op Bloemenheuvel te Overveen, en in den winter daarop onze goede oom John Sillem³. Hij was reeds lang met een hartkwaal behept, en niet onwaarschijnlijk werd zijn plotseling heengaan ten deele veroorzaakt door snel op elkaar volgende beproevingen, eerst den dood van zijn jongste kind Oscar, een aardig ventje van 10 à 12 jaar, en toen het treurspel in het huwelijksleven van zijn zoon Henk. Henk verdween daarna eenigen tijd spoorloos en moest opgezocht worden. Met Oom John daalde een der prettigste en tegelijk edelste figuren uit ons ouderen-geslacht ten grave. Hij was in den omgang opgeruimd en hartelijk; gul, misschien al te gul in het geven, philantroop in de

1 In 1897 begon een daling van de koffiemarkt als gevolg van de produktie-vergroting in Brazilië, die ook de Javakoffie trof; goed ordinair Java daalde van ƒ 0,50 in januari 1897 tot ƒ 0,33 in juli 1898 en ƒ 0,26 in september 1899. In de volgende jaren stabiliseerde de prijs zich op rond ƒ 0,30.
Vgl. Verslagen handel, scheepvaart en nijverheid 1897-1904.

2 Louise Melvil-Sillem.

3 Johann Gottlieb Sillem, genaamd John.

[p. 105]

eerste plaats, bankier in de tweede. Onder zijn leiding liet de firma Hope & Co haar nieuw opgeschoten concurrenten Lippmann, Rosenthal & Co¹ veld winnen bij de Russische regeering, wier leeningen Hope & Co tot dusver steeds in Nederland geplaatst had, en wier gunst zij sedert de 90'er jaren met de toen nog als parvenu's te boek staande Israëlieten te deelen had^a, terwijl zij, evenals het met haar bevriende bankiershuis Baring & Co, den ‘krach’ van 1890 in Argentijnsche waarden niet voorzag en daarbij veel geld verloor.² Dit en zijn nooit falende vrijgevigheid waren dan ook oorzaak, dat Oom John een (voor het oudste lid van het huis Hope) betrekkelijk gering fortuin naliet. Zijn woning, sedert het begin der eeuw in het bezit der Sillems, was te groot voor zijn weduwe en werd door haar in 1897 aan Papa^b verhuurd.³ Na diens overlijden ging het in het gezamenlijk bezit van Mama^c en mij over en na 1915 behoorde het geheel aan mij, maar^d ik bewoonde het met mijn gezin slechts van 1917 tot 1933, toen de groote crisis mij dwong, op bescheidener voet te gaan leven. Het stond toen ongeveer vijf jaren leeg, waarna ik het aan het nuttige Korps Vrouwelijke Vrijwilligers afstond. In 1941 werd dit door de Duitsche overheid ontbonden en het huis door de National Sozialistische Deutsche Arbeiterpartei betrokken. Na den oorlog werd het

1 De bank Lippmann, Rosenthal & Co. won een steeds groter aandeel in het plaatsen van leningen, voornamelijk door nauwe samenwerking met Mendelssohn te Berlijn. (Mededeling der firma Hope & Co.) Over Hope & Co. en de Russische leningen vgl. ook Bosch, Beleggingen, p. 43.

a Deze tussenzin geschrapt.

2 De lage rentestand wekte te voren stimulerend op de economische expansie; in de daarmede samenhangende, uitgebreide speculatie op de grote effectenbeurzen gingen de Amerikaanse spoorwegfondsen en Zuidamerikaanse staatsleningen voorop. In Argentinië waren vele ondernemingen lichtvaardig met staatsgaranties opgericht. Toen daar een opstand uitbrak, kelderden de Argentijnse fondsen, waarop een aantal firma's, die nog ongeplaatste Argentijnse papieren bezaten, in moeilijkheden kwamen, in het bijzonder het Huis Baring. Het lukte onder leiding van de Bank of England een catastrofe af te wenden. Vgl. Hidy, The House of Baring, p. 481; Brouwer, Amsterdamsche Bank, p. 71, 72. Hope & Co. had zich niet te ver geengageerd, zodat de verliezen beperkt bleven. Het is overigens niet gebleken, dat de geschetste ontwikkeling aan J.G. Sillem toe te schrijven was (Mededeling der firma Hope & Co.).

b Gewijzigd in: ‘mijn vader’.

3 Het huis Herengracht 478. Vgl. noot 5, p. 36.

c Gewijzigd in: ‘mijn moeder’.

d Van hier tot het einde der alinea toegevoegd.

[p. 106]

mij door de Duitschers terug verkocht, doch ik bewoonde het niet meer. Nog eenige jaren later verkocht ik het aan een Amerikaansche zaak. Had ik het nog wat gehouden, dan had ik het drie- of viervoud kunnen verkrijgen.

Ik herinner mij niet juist, wanneer ik Heybroek's dienst verliet; het zal waarschijnlijk aan het einde van '96 geweest zijn. In Maart '97 zeide ik Amsterdam opnieuw vaarwel, om mijn derde groote reis, waarnaar ik steeds gehunkerd had, te ondernemen. Ik zal haar hier niet beschrijven, mijn reisbrieven en aanteekeningen zijn nog aanwezig¹ en meer algemeene beschouwingen legde ik in een in October '99 verschenen boekje neer.² Na 50^a jaren zie ik met de grootste voldoening^b op dien tweejarigen zwerftocht terug. Hij heeft mij meer dan iets anders wereldwijs gemaakt en mij een kennis van toestanden buiten ons vaderland verschaft^c die mij buitengewoon te stade is gekomen.^d Veel jonge lieden reisden in dien tijd.^3e Het grootste gedeelte van mijn reis (het Indische gedeelte) volbracht ik in gezelschap van Ferd de Beaufort en Herman van der Wyck; te Batavia ontmoette ik mijn broer Alexander, toen in het begin van zijn door mijn ouders onbegrepen zenuwkwaal, die hem levenslang zou plagen; verder Emile Tegelberg en John Blijdenstein. Te^f Yokohama ontmoette ik Van Walree⁴, vice-consul aldaar, die mij in aanraking bracht met Willem van Marselis Hartsinck, eveneens een schoolmakker, die ons met het koddig relaas van zijn avonturen hoogelijk vermaakte, maar al een heel eind op den weg berg-af was. Frits s'Jacob, met wien ik

1 Collectie-Heldring, Algemeen Rijksarchief te Den Haag, nl. een uitvoerige correspondentie met zijn familie en een reisverslag in twaalf cahiers. Vgl. ook Heldring, Het daeghet en Heldring, Bangkok.

2 Heldring, Oost-Azië.

a Oorspronkelijk: ‘18’.

b Oorspronkelijk: ‘dankbaarheid’.

c Oorspronkelijk: ‘geschonken’.

d Geschrapt: ‘die zich paarde aan dien drang, bij mij bestaande, tot activiteit, tot het tot stand brengen’.

3 Vgl. hier noot 3, p. 64.

e Geschrapt: ‘meer zou ik zeggen dan later het geval was, zeker meer dan te voren’.

f Van hier tot het einde der alinea toegevoegd.

4 Vgl. ook brief aan Van Walree, 11 april 1897, waarin de eerste zijn bezoek aankondigt, in Collectie-Heldring, Rijks-archief, Den Haag; vgl. ook Heldrings brief van 8 oktober 1897, waarin hij Van Walree dankt voor de grote vriendschap, die deze hem in Japan en China bewezen heeft.

[p. 107]

te Londen vriendschap voor het leven gesloten had, had zich korten tijd tevoren te Hongkong gevestigd en kwam mij in Japan opzoeken. Eenige maanden later zag ik hem in zijn woonplaats weer. Daar kruiste ik ook Herbert Cremer, die zich nogal wat op het ministerschap van zijn vader liet voorstaan.^1a Van Walree noemde hem gekscherend de Hollandsche ‘Herbert’ (Herbert Bismarck, Herbert Gladstone). In Japan ontmoette ik drie globe-trottende officieren van het Nederlandsche leger, De Block, Gevers Deynoot en Oltman.^2b

Mijn reis duurde twee jaren; op 20 Maart '99 keerde ik terug en at ik voor het eerst in de nieuwe ouderlijke woning, waar juist een groot feest ter gelegenheid van het huwelijk van Olga Sillem met Willem Van Marle gegeven werd. Ik herinner mij, dat bij mij de vroolijkheid van het weerzien en de feestvreugde aanmerkelijk door een lastige kwaal, steenpuisten op vele en daaronder ongeriefelijke plaatsen van het lichaam, getemperd werden.

Nog had ik niet genoeg van het reizen. Ik had, zeer tot mijn spijt, op de terugreis van Ned.-Indië Voor-Indië zoo goed als geheel moeten laten liggen, omdat het seizoen te ongunstig begon te worden. Wij verlieten Birma einde Januari en Ceylon in Februari. (In Maart begint de regentijd in Britsch-Indië.) Bovendien brak de pest in Bombay uit en bracht quarantaine-maatregelen in Europa tegen van Britsch-Indië komende reizigers mede. Mijn voornemen was, in het najaar nog een bezoek aan dat belangwekkende land, waarvan ik volk en bestuursinstellingen zoo gaarne met die van onze Oost had willen vergelijken, te brengen, doch mijn vader, die vreesde dat ik den arbeid ontwend zou geraken, ried het mij af.

1 Jacob Theodoor Cremer.

a Gewijzigd in: ‘met wien ik in zijn laatste levensjaren veel aanraking had’.

2 Vermoedelijk jhr. Edmond Arnold Louis Gevers Deynoot (1863-1914); laatstelijk luitenant-kolonel der infanterie.

b Deze zin geschrapt.