Kopij en druk in de Nederlanden. Atlas bij de geschiedenis van de Nederlandse typografie

[p. xi]

Kopij en druk in de Nederlanden

[p. xv]

Verantwoording

Een uitgave als deze kan alleen tot stand komen door bereidheid tot samenwerken en door begrip voor de doelstelling en voor het belang ervan bij velen. Dat dit het geval was in de kring der boek- en diepdrukkers en der chemigrafen mag men niet als vanzelfsprekend beschouwen, al maakten zij in menig opzicht hun eigen boek. Bij de voorbereiding moesten dikwijls zeer verstrekkende eisen gesteld worden, die aanvankelijk niet waren voorzien. Door aan het verzoek om geduld, volharding en opoffering steeds te voldoen hebben deze technische medewerkers het fundament gelegd en de voltooiing mogelijk gemaakt. Zij allen zijn genoemd in de Dankbetuiging die aan deze Verantwoording voorafgaat.

Kwam aldus de vorm tot stand, de inhoud vroeg niet minder medewerking, begrip en welwillendheid van velen. Allereerst dienen zij echter vermeld te worden die de onmisbare verbinding waren tussen vorm en inhoud.

De secretaresse van de Federatie, mejuffrouw R.A. de Die, verdient de hulde van allen die verheugd zijn over het tot stand komen van dit werk. Wie haar in deze taak hebben meegemaakt en dan dikwijls door haar zijn geleid of zelfs geregeerd, zullen zeker de bewondering delen voor een uniek samengaan van organisatietalent, doorzettingsvermogen en gevoel voor humor. Niet minder werd de verbinding mogelijk gemaakt door de ontwerper Alexander Verberne in een zeer eigen functie. Als boekkunst en boekwetenschap zich hebben verenigd is het te danken aan zijn begrip voor de eisen der bibliologie en zijn vermogen om de mogelijkheden van ontwerp en techniek aan anderen duidelijk te maken. Ook moet hier de heer P. Verbeke van Unigra, Brussel, worden genoemd; door zijn bemiddeling kon een aantal stukken in België worden bereikt. In het bijzonder dient nog vermeld te worden, dat de opnamen meestal konden worden gemaakt door gespecialiseerde fotografen, voor Nederland de heren P.D. van der Poel, Amsterdam, en Mr F.E. de Wilde, Oegstgeest; voor België de heer J. Cussac, Brussel, die allen de finesses van de fotografische techniek uit lange ervaring kennen. Tenslotte had ook de bibliologie haar eigen verbindingsman in mijn assistent Ernst Braches, kandidaat in de Nederlandse letteren. In zijn enthousiasme en taaie moed om honderd-en-één opdrachten, liefst alle tegelijkertijd, uit te voeren, herleefden de student-filoloog en leerling-typograaf uit de vijf eeuwen van het boek en de drukkunst.

Begrip en bereidheid tot medewerken ontbraken nimmer wanneer er een beroep gedaan werd om, soms zeer kostbare, stukken voor onderzoek, beschrijving en dikwijls ook reproductie ter beschikking te stellen. In verschillende gevallen werd het gevraagde voor die doelstellingen tijdelijk afgestaan. Liet gewoonte of reglement zulk een overdracht niet toe, dan kwam men toch steeds zoveel mogelijk aan de wensen tegemoet. Wij noemen thans allen, personen en instellingen, die materiaal en gegevens ter beschikking stelden:

[p. xvi]

Mevrouw A.T.A. van Royen-Saltet, 's-Gravenhage; Mr A. Staring, Vorden; Stedelijk Museum, Alkmaar; Bibliotheek der Universiteit, Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, Rijksprentenkabinet, Stedelijk Museum, Typografische Bibliotheek van de NV Lettergieterij ‘Amsterdam’ vh N. Tetterode, Vondelmuseum, Amsterdam; Hoofdbibliotheek, Museum Plantin-Moretus, Antwerpen; Gemeentearchief, Bergen op Zoom; Bibliotheek van het Stadsarchief, Brugge; Koninklijke Bibliotheek van België, Brussel; University Library, Cambridge; Library of Harvard University (The Houghton Library), Cambridge (Mass.); Athenaeum-Bibliotheek, Deventer; Bibliotheek der Universiteit, Koninklijke Vlaamsche Academie voor Taal- en Letterkunde, Gent; Koninklijke Bibliotheek, Oud Synodaal Archief, 's-Gravenhage; Archief der Gemeente, Frans Halsmuseum, Stichting ‘Museum Enschedé’, Haarlem; Norbertijner Abdij van Berne, Heeswijk; Bibliotheek van het Provinciaal Genootschap van Kunsten en Wetenschappen in Noordbrabant, 's-Hertogenbosch; Bibliotheek van het Fries Genootschap van Geschied-, Oudheid- en Taalkunde, Leeuwarden; Bibliotheek van het Prentenkabinet der Rijksuniversiteit, Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Gemeente-Archief, Leiden; British Museum, St. Bride Institute Printing Library, Londen; Rijksarchief, Maastricht; Columbia University Libraries, New York; Bodleian Library, Oxford; Bibliothèque Nationale, Parijs; Kungelige Bibliothek, Stockholm; Bibliotheek der Rijksuniversiteit, Utrecht; Folger Shakespeare Library, Washington.

In elke bibliotheek, in elk archief of enige andere onpersoonlijke instelling is het toch steeds de mens op wiens deskundigheid en hulpvaardigheid een beroep moet worden gedaan. Ik hoop allen in de wijde kring waarin wij werkten, van onze dankbaarheid blijk te geven door in het bijzonder enkelen te noemen, die, uit eigen beweging of op verzoek, veel meer gaven dan uit hoofde van hun functie mocht worden verwacht.

In de eerste plaats noem ik mejuffrouw Dr M.E. Kluit, conservator der handschriften van de Universiteitsbibliotheek van Amsterdam; Dr P.J.H. Vermeeren, conservator der handschriften van de Koninklijke Bibliotheek, 's-Gravenhage; en Dr L. Voet, directeur-conservator van het Museum Plantin-Moretus, Antwerpen. In de meer dan tien jaren waarin ik als gevolg van de voorbereiding van de P.C. Hooft-uitgave mij inwerkte op het gebied van bibliologie en manuscriptologie was het, soms dagelijks, contact met hen, bij het uitwisselen van boeken, documenten, vragen of ervaringen, voorwaarde en stimulans voor de onderzoeker. In de aantekeningen en de materiaalverzameling voor deze atlas zijn zij met hun hulpvaardigheid, kennis en belangstelling voortdurend aanwezig.

Bij de onmiddellijke voorbereiding van het werk zelf raakten enkelen betrokken wier bijdrage een bijzondere verrijking betekent, zowel door toevoegingen die alleen door hun deskundigheid mogelijk waren, als door hun kritische beoordeling van het reeds bereikte.

Allereerst noem ik mejuffrouw N. Hoeflake, Beheerster van de Stichting ‘Museum Enschedé’, en de heer H.G. Carter, Assistant Printer to the University, Uni-

[p. xvii]

versity Press, Oxford; beiden zeldzame kenners van de geschiedenis der druktechniek en tevens specialisten op het bij uitstek moeilijke gebied van de letter. De opgave van letterproeven is door hun aanvullingen en hun bewerking een kostbaar hoofdstuk geworden, dat uitsluitend op hun naam mag worden gesteld. Van de velen die hierbij inlichtingen en opgaven verstrekten noem ik in het bijzonder Mme J. Veyrin-Forrer van het Département des Imprimés van de Bibliothèque Nationale, Parijs, die vele opgaven controleerde en een aantal nieuwe nummers aan de lijst toevoegde; Dr H.D.L. Vervliet die uitvoerige inlichtingen verstrekte over de collectie in het Museum Plantin-Moretus, Antwerpen; en de heer S.G. Lindberg der Kungelige Bibliothek, Stockholm, voor zijn inlichtingen en toevoegingen.

De kennis van mejuffrouw Hoeflake en van de heer Carter heeft de tekst van de inleidingen op zeer veel punten beïnvloed. De eerste heeft verder het Nederlandse taalgebruik - met succes - aan een kritische beschouwing onderworpen, de tweede heeft in samenwerking met de vertaler de heer D.A.S. Reid speciaal vakterminologie in de Engelse uitgave gecontroleerd. Menige aanvulling en verbetering danken wij ook aan de bereidheid, kritiek te geven en verschillende proeven mee te lezen, van de heren S.L. Hartz van Joh. Enschedé en Zonen Grafische Inrichting NV, Haarlem, G.J. Brouwer, Bibliothecaris van de Bibliotheek van de Vereeniging ter bevordering van de belangen des Boekhandels, Amsterdam, Dr H.D.L. Vervliet van het Museum Plantin-Moretus, Antwerpen, en Dr Franz Schauwers van de Koninklijke Bibliotheek, Brussel. In dit verband moet ook de heer Ernst Braches opnieuw genoemd worden. Bij de controle en het uitwerken van het vooronderzoek haalde hij nog menig kostelijk stuk uit bibliotheek en archief te voorschijn en zijn gretig lezen van bibliografische vakliteratuur zorgde in verschillende gevallen voor noodzakelijke correctie en welkome aanvullingen. De beschrijving van de stukken werd bovendien door hem verzorgd, en is, na eerste controle, op zijn verantwoording voltooid. De kritische zin van de heer D.A.S. Reid leidde ten slotte bij het vertalen tot scherper formulering op menig punt, ook in de Nederlandse tekst.

Zo werd dan dit boek, met beeld en tekst, door de toewijding van velen, genoemd en ongenoemd, tot stand gebracht. Moge dat wat getoond en verzameld is, opwegen tegen het vele dat achterwege moest blijven omdat zulk een werk dwingt tot een keuze en bovendien de grenzen toont van kennis en inzicht.

juni 1959
W. Gs H.