Stukken maken

[p. 22]

Verzwelgende hemel

De winterschilders hebben voor ons een hemel geschilderd die we nu alleen nog beleven boven aardse verlatenheden, zoals bergen en grote, verlaten vlakten, maar die verder helemaal verdwenen is. De hemel bestaat voor ons niet meer: elektrische lampen hebben de sterren blindgeslagen.

Maar de landschapschilders van de achttiende eeuw hebben die onwerkelijke, naar eeuwigheid en oneindigheid reikende hemel nog goed gekend. De winter- en ijsschilders zetten daaronder op de voorgrond van hun schilderijen een krioelende schaatsende menigte neer: over de schittervelden van het ijs vliegen de zwarte figuurtjes en gekleurde wezens, vallen de kinderen voorover en is er heel het gewriemel van de aan de kant hun schaatsen vastbindende, dikomwolde vrouwen en mannen.

Wie daar schaatst, onder het doorschenen behang van de hemel, schaatst aan de rand van de stad. Dichtbij huis is hij, en toch eindeloos ver, op de velden van vliegensvlugge gedachten, wemelende vergezichten, open jachtvelden waar de schim van de winter eindeloos voortzeult, van dorp tot dorp trekkend, steden tegemoetgaande, al meer en meer vereenzamend.

Aan weerskanten van de ijsvlakte hebben de schaatsers een uitkijk op kerktorens, bruggen, kastelen, boerderijen en vastgevroren schepen. Ze zijn bijeen als burgers van de stad die hen toestaat de ijspret te beoefenen vlakbij hun woningen waar ze maar uit hoeven te lopen om te spelevaren op het ijs. Bevoorrechte eeuw, toen het nog koud was, toen het water van rivieren en van meren nog bevroor, ja toen de Zuiderzee van Stavoren naar Enkhuizen schaatsend overgestoken kon worden.

[p. 23]

In dit duistere, als het ware alles innerlijk belichtende licht, speelde op vrije, winterse dagen zich het recreatieve leven van de stad af. De winterschilders hebben het tafereel vereeuwigd. Het is een kleine Hollandse komedie. Soms heeft het iets van een glorieuze kermis, maar altijd heeft het vooral intimiteit die tot in de oneindigheid uit wil botten: een intimiteit die de eeuwig-doorglansde ruimte wil bergen in haar warmte. De hemel, die rust op al deze mensen en huizen, op de stad en op de vlakte van ijs, is als middeleeuwse godsdienst, als een visioen, als een winterhart.

Ik kijk naar het winterschilderij en ik ervaar een verpletterende eenzaamheid: hier, in het hol van de wereld, ligt Holland en danst zijn eeuwige dodendans.

Zou zó niet de droom van de schilder geweest zijn: een plek op de wereld, genaamd Holland, waar de hemel op het punt staat de aarde te verzwelgen?