De rook fan it lân

[p. 16]

Fakânsje

Dochst de groetenis al!’

De groetenis. Jan Joekema stiek ûnferduldich in hân omheech. Doe rûn er it stekje troch en de leane út. Mem moast it ris witte!

Dus Tine hie net west sûnt syn lêste brief, mar miskien wie it nearne net om; alhoewol, hja rûn oars gauris by heit-en-dy oan. Dat it sa rinne moast. In bêst famke wie it; wat stiif en stil bytiden, mar mei in goed hert. Mocht er it útmeitsje? Mar koe hy der dan foar, dat er Anny met hie, dêr yn Hollân? Dat dy safolle frijer wie as Tine, dat er mei har safolle makliker prate koe? Hy hie him der genôch tsjin ferset. It kaam jin oan! Mocht men der tsjin yngean, as men jong wie? En dy jûn kaam him wer yn it sin, de kears dat it him foargoed oankommen wie. Der hie in ‘avondje’ earne by kunde, west; meast jongfolk wie der en Anny hie de fioele mei. Flak foar him oer hie se sitten; it byld wie heakke yn syn ûnthâld: it earnstich antlit; de eagen dy't oer de fioele hinne omfierrens dreamden; de fingers oan 'e snaren; it glêd en dûnker hier; de bleate, blanke hals, dêr't alle spieren yn wurken op it ritme fan har spyljen. - Letter de jûns wie it jongfolk mei-elkoar ôfset: it lêste ein hiene hja tegearre rûn. En midden yn har luftich en licht petear hie se frege, hoe't er har spyljen fûn hie? Hy wist net tefolle fan muzyk ôf, mar fioelspyljen waard er altyd weak en ûnwennich by. Hy hie him der sawat ôfmakke en hja hiene jit hiel wat bepraat, tegearre...

Hy rûn it tsjerkhôf om; it wie stilder as de buorren troch. In moaie simmerjûn wie it: in rûne, bleke moanne hong boppe de huzen, it wie jit te ljocht foar stjerren; de dauwe lei yn fine reagen oer it platte, wide lân. It wie in dream; suver te moai foar... foar soks. Wat die Tine ek sa koel en sletten te wêzen; wêrom hie se nea fan heite pleats west, dêr't it swiere reiden tek hast oan 'e grûn ta stie en rûge, dûnkere beammen foar alle finsters lâns? Wêrom wie se grut wurden njonken de buorren, njonken it libben en wêrom, wylst er har ring jit droech, hie er langst nei dy oare, nei har eagen, har lûd, har iepene laits? En fierder rûn er, yn in frjemde twivel tiisd. Under de hege tsjerkhôfsbeammen hong de jûntiidsskimer al; it wetter fan 'e grêft spegele djip en dûnker. Op 'e oare wâl stienen einen, de kop yn 'e fearren teard, en

[p. 17]

slommen: in jerk tusken twa eintsjes, ien brún, ien bûnt. Der ferweegde gjin fear. De stillens fan 'e jûn gyng him suver oan. En hy betocht, dat dit sa ek net hoegd hie: as er har ôfskreaun hie ferline wike, hie er no frij west en foar Tine it slimste al oer. Mar hy hie it net wollen; it wie net earlik; it wie net ‘fair’. Rûnút woe er prate en it wie har rjocht ommers ek en sis harres dêrfan.

En net sûnder in licht selsmeilijen kaam er de lêste bocht om en de lange reed del. Wat wie it him eigen! De âlde pleats... de hege beammen... de wipbrêge... en dêrefter de dauwige lannen. Dit waard dan de lêste kear. Fansels, it wie foar Tine it slimst!

De skuorside lâns roerde syn earm oan it lege tek. In ûle siet op 'e naal: in rûn en dûnker protsje fear tsjin de ljochte loft. Hy fierde de syddoar iepen en rôp folk. Hy woe der net yn as it oars koe. Doe hearde er de keamersdoar; flugge stappen en Tine stie ljocht foar de tsjustere gong:

‘Jan!’ Har eagen fleagen oer him hinne, fregen, hifken har wangen baarnden read. Hy hâlde syn lûd flak en gewoan:

‘Jûn Tine. Noch goed?’ en stiek de hân út. Lyk as wiene hja elkoarren frjemd, mar it wie better sa. Hja ferroerde net, naam syn hân net ienris oan; de kleur sakke stadichoan út har wangen wei. In frjemd en weak begrutsjen rûn him oan. Hja wist it! Foarfêst!

‘Giest in eintsje mei?’

‘Ik bin allinne thús; ik moat húswarje. Doarst der wol yn, net?’ In skaad fan ferwyt loek oer har blauwe eagen. Efter har rûn er de platte gong lâns. By de keamersdoar liet se him foargean en seach er fan har ôf.

‘Gean mar sitten. Ik kom direkt.’ Har stappen rûnen troch it holle hûs; earne sloech in doar. Hja wist it dus. Ut syn brief fansels en hy hie sa gewoan skreaun. - En lykwols moast er hjir by har sitte en prate en útlis dwaan. Hy naam de stoel by it finster, syn wenstich plak as de âldelju net thús wiene. Yn de wide keamer stie de skimer al; allinne, de smelle finsters wiene ljocht. De klok tikke swier oan 'e dûnkere muorre. De swarte kat snuorre, earne by de tafel. En wer stappen, it kreakjen fan in doar en it risseljen fan har klean. Hoe moast er begjinne. Hy skrille op fan har lûd. ‘Thús goed?’

‘Ja. De groetenis.’

‘Hast in goede reis hân?’

‘Gyng wol, mar it is in ferfelend ein.’

‘Hoe lang ha jim fakânsje?’

[p. 18]

‘Fjouwer wiken.’

‘In hiel skoft. Fjouwer wiken.’ Lyk as miende se der wat mei. Wat woe se?

‘Wolst tee?’

‘Nee - Of ja. Sa'st wolste.’ -

Sûnder mear freegjen geat se yn. Der wie in ûnwennich swijen. Tine hie de eagen op it wurk en hy seach har bewegen nei. Sa gewoan, alles. As naam se it har alhiel net nei. Hja sette syn tee foar him del en har eagen metten; hy seach fan har ôf ta it finster út. Deselde rûge beammen; itselde oergroeid gers; in keal op knoflige poaten oan in tou mei knopen... En itselde apelhôf; de hikke; de lannen, de dauwe, de loft. - Wêrom sei Tine neat? En om in begjin te hawwen frege er: ‘Hast myn brief krige?’

‘Dy fan ferline wike tiisdei?’

‘Ja.’

‘Dan al.’ En neat mear. Wêrom moast hy altyd de earste wêze?

‘Wat tochtst fan dy brief?’

Hja seach op: ‘Doe tocht ik it ynienen al,’ en, nei in koart skoft swijen: ‘mar ik woe it sa net ha. Ik hie it net fan dy tocht.’ It loek om har mûle. Goed dat it al tsjusterder oan yn 'e keamer waard. Tusken har, op 'e tafel, skynde it teeljochtsje. Hy kichte: ‘Wat tinkst fan my, Tine?’ en, lyk as sette er him nei it fûnis, ferskikte er op 'e stoel. Hja sei neat werom. Wat joech it, der mear omhinne te praten?

‘It moat út mei ús, Tine.’ Hy socht om mear wurden.

Hja frege: ‘Wêrom?’

Wat soe se neier freegje en lykwols wie it andert sa swier te jaan? Hoe soe er it sizze, sûnder Anny te neamen? En hy foel yn in lange útlis: dat it stadichoan kommen wie - dat er him der tsjin ferset hie - dat hja elkoarren net mear pasten - it wie net, dat er fergetten wie wat er har tasein hie - it wie syn skuld, fansels - mar hja hiene net ferlove moatten. Mar syn wurden rûnen sûnder oertsjûging en efter wat er sei stie iderkear wat er swije woe: Anny. Doe't er ophâlde, seach er dat se net ienris harke hie. Wat mocht se fan him tinke? Mar ek om Tine mocht er Anny net neame.

Hja riisde oerein; har lûd wie as gewoan: ‘It wurdt tsjuster.’

‘Om my hoechst de lampe net op te dwaan.’ It prate makliker sa.

‘Dan de skimerlampe.’ Hy lei der net tsjin yn. Wylst hja om 'e lampe fuort wie, stiek er in sigaret oan en smookte en tocht. Wat in

[p. 19]

nuvere jûn. En dy kat te snuorjen. Hy bûgde foardel en bliesde in mûlfol fan 'e prykjende reek skean by de tafel lâns. It bist wie teminsten stil. De doar gyng en der foel in reade skyn yn 'e keamer: alle bewende dingen stiene yn in ûnwêzentlik ljocht. Tine sette de lampe op it ein fan de tafel en gie wer sitten. En ûnferwachte die se ynienen de frage, dy't er eange hie: ‘Hâldst it mei in oarenien?’

Hy woe wat sizze en betocht him. Lilkens sloech yn him op. Wat miende se wol. Mei sin hie er Anny neat skine litten; gjin twa tagelyk hie er wollen. Dit wie dan de tank? Wêrom koe er net as oaren, wêrom woe er earlik? Hy draaide him om, de earm oer de bekling fan 'e stoel en seach nei it finster. Bûten skynde lykwols deselde lampe tusken Tine en him, stie de keamer spegele by de dûnkere beammen en spoekich boppe de tafel skaaide de ljochte kop fan it keal.

Tine ferbettere harsels: ‘Is der in oarenien, Jan?’

Hy seach har wer oan. Dat like der alteast mear op. En wat joech it lilk te bliuwen? Soe er it sizze? Mar as er neat sei, soe hja it dan net likegoed tinke? Hja die it har sels oan.

‘Miskien...’

‘Al of net?’ Har lûd hie in twingende klang, har antlit stie strak, de eagen wiid en wiet. Wêrom die er har dit oan?

‘Ja!’

‘Ik hie it net fan dy tocht.’ Hysels ek net, mar wat joech it soks te sizzen? En mei bitterheid ferfette se: ‘Dû koest it sa moai beprate; koest de wurden sa fine. Folle better as ik.’

Yn 'e ljochtkrâns fan 'e lampe bûgde se har foaroer, de earmtakken op 'e tafel, de holle yn 'e hannen. ‘Men kin jim net fertrouwe.’ Hja sei de wurden yn harsels, as hie se it net tsjin him, mar hy fielde derút, hoe't hja him fertroud hie. Wie it syn skuld? Sûnder wurden, sûnder op te sjen begûn se de ring fan 'e finger te draaien.

‘Mei ik mines wer?’ Gjin oerstjoerens, gjin triennen, net mear as dat simpel sizzen: mei ik mines wer? Oer de tafel roalen se, yn 'e reade lampeskyn, der wie in fine tinkel fan goud oan goud en har waarme hân roerde sines. Oer har pols en earm glieden syn eagen omheech; wat tocht se efter dat strakke antlit? En primitive ynstinkten fan trou en ridderlikens roerden yn syn siel-fan-jongfeint: it stie oan him; hy koe it jit goedmeitsje, fjouwer wiken fakânsje. In wyld begrutsjen fleach him oan en hy stie beret oerein.

[p. 20]

‘Tine!’ Langst hie er samar wer nei har leafde, nei de treast fan har waarme lippen. Hy kaam om 'e tafel hinne; har ferhearde eagen rûnen mei. En wylst er oer har hinne bûgde, roerde syn mûle har teisterjend hier: ‘Tine.’

‘Wat wolst mei my?’ Mei in sprong stie se foar him, in frjemde gloede yn 'e eagen. Lyk as spatten har fûle wurden him oan:

‘Wat hast oan my nedich? It is ommers út. Gean dû mar nei dy oare...!’ Ferbûke bleau er stean. Wat skeelde har? Wat woe se?

‘Lit my der lâns. Ik wol hjirwei!’ Doe't er net ferweegde, skopte se de stoel efterút; dy sloech oan it brede finsterbank dat de ruten, sunich, trillen. Hja wykte by him wei.

‘Tochtst dat ik it net snapte? De fakânsje woest my noch brûke. Dû kinst ommers gjin fjouwer wiken sûnder. Tochtst datst my dêr foar brûke koest? Wat mienst wol?’

Al mear wûn se har op. Hy taaste nei wurden; woe útlizze, besusje. Oer syn stammerjend praat rôp se hinne:

‘Jimme kinne net sûnder! Jim binne net los fertroud! En dû alhiel net. Dû... dû bist it útmeitsjen net iens fertroud. Ba!’

Hy biet op 'e tosken; de lilkens loek omheech troch syn bloed, prike yn syn hannen: hy rôle de fûsten op. Neat sizze! Neat sizze!

‘Ik wol der lâns!’ Stampfuotsje mar. Hy wykte net. Earst koe se freegje, freegje. Wat miende dat fanke wol. En ynienen kearde se har om. Oan har skouders seach er dat se gûlde.

De lampe sûze. Op it ljochtsje prottele de fergetten tee. Tine stie tsjin it finster oan; de holle, yn 'e hannen, oan it kâlde glês. In skoftsje stie er stil; hearde har snokken oan. Syn lilkens fersakke.

Doe 't se jitris frege: ‘Lit my der troch’ - mei triljend lûd diskear - joech er rûmte. Hja hie it net fertsjinne. Wylst hja by him lâns rûn, seach er in skym fan har reade eagen. Op 'e trep stampten har rêde stappen. In doar sloech boppe ticht...

Dit wie dan de ein. Hjir hie er gjin boadskip mear. No fuort. Hy sette de fallen stoel oerein en by de tafel teplak. Syn eagen gyngen de keamer yn it rûn; hy seach himsels yn 'e spegel. Sûnder te witten wêrom, bliesde er de lampe út. Ut alle fjouwer hernen fan de keamer sprong it tsjuster op him ta. Hoe koe er sa stom wêze? Men seach gjin hân foar eagen. De klok sloech. Tsien oere. Rimpen taaste er syn paad nei de doar. Dat soe in bak wurde, as er no de âldelju jit mette. Hy rekke yn 'e gong en rûn op 'e teannen de loper lâns. Dêr soe se al-

[p. 21]

teast gjin eare fan ha: syn úttocht. Mei de klink yn 'e han bleau er stean. Boppe him kreake de souder; lyk as stinde it âlde hûs. Iepen dy doar. Bûten. De dau-dampe jûn wie koel oan syn hjitte holle.

Rêd rûn er de lange, rjochte reed út: it hie folle wei fan in flecht. As er har hjir no mar net tsjinkaam. Tsien oere wie har klok fan thúskommen al. Doe't er de bocht omgyng en skean oer de buorren nei it tsjerkepaad sette, hearde er fan tichteby har stap en stimmen. Rôpen se? Net omsjen.

Under de beammen rûn er stadiger. Dat hy der sa tuskenút knipe moast. ‘Woest my de fakânsje jit brûke.’ Brûke! In moai wurd! Mar it wie net wier. Hy hie it goedmeitsje wollen. As Tine him gewurde litten hie... Ja, wat dan? Dizze wiken. Mar dan? Wer yn syn kosthûs en Anny mar trou wer oankomme en leafst de tiden dat er ûnder wie... Hie Tine al gelyk? Hy rûn wer flugger; de lilkens fielde er wer omheechkommen. Op himsels? Op Tine? Sok ding wie sa betize; sa ynelkoar om... Dêr sieten dyselde einen jit. In stien, dy't him foar de fuotten kaam, skopte er mei geweld yn 'e grêft...

En foar him spatten de trije einen op, skean oer de beammen, mei sûzjende wjukslach de kant oer nei Tine-en-har. Har oerstjoer kwêkjen bearde troch de stille jûn as in wreed alarm.

Mar dy't fan har maten by wâlen en wetter de koarte nacht ferdreamden, telden it net.

Allinne fan 'e âld pleats rôp in ûle trijeris. It hie in spotske klang. Mar wat wol men fan in ûle ferwachtsje?