Proeve van taal- en dichtkunde (4 delen)

In vrijmoedige aanmerkingen op Vondels vertaalde Herscheppingen van Ovidius

[p. 483]

Aanteekening over de rijmkronijk van Jan van Heelv,
Slach van Woeronc M.S.

aangetogen hiervoor bl. 448. en elders.

Dit Handschrift wordt dikwils aangehaald in de aanteekeningen op Melis Stoke. Het behoort thands in eigendom aan den Wel Ed. Gestr. Heer Mr. Henr. van Wijn, Raad-Pensionaris der Stad Gouda, die de goedheid gehad heeft my het zelve ten gebruike te geven. De Heer Huydecoper verkreeg het in den jare 1750, by de verkooping der Boeken van wylen den Heer Jacob Marcus. Zie deszelfs Catalogus Libri Manuscripti in folio N. 89. Deze Heer had het in het jaar 1744. gekocht uit de Boekverzameling van Isaac Le Long, op wiens Catalogus wy het onder de MSS. bl. 5. N. 27. in folio dus beschreven vinden: ‘RIJM-CHRONIJCK van Hertog Jan van Brabandt, en sonderling van den Slag van Woronc Ao. 1188. door Jan van Helu, in Nederduytsche veersen berijmt, en opgedragen aan de Gravinne Margareta. Origineel, by uytneementheit net geschreven, op fijn Maagden-Perkement, met Goude Voorletters en Cieraaden, weergaaloos schoon, wel bewaart, en noch in sijn eerste fraaije Bandt. extra Raar.’

[p. 484]

Het is in de daad zeer fraai en regelmatig geschreven, alles van ééne hand, met eene groote en duidelyke Nederduitsche Letter, volkomen zoo effen en net, als ware het gedrukt, op fijn Maagdenpergament, in folio, ter grootte van gewoon schrijfpapier. Het is zinlijk en zeer wel bewaard, en geheel gaaf; in een stevigen bruin-kalfslederen band, met twee koperen sloten. De rug van den band is, op en tusschen de ribben, bestempeld met gouden figuren en deze letteren: I. VAN HEELU SLACH VAN WOERONC. Het stuk begint met eene zeer breedvoerige inleiding fo. 1. tot 18. reg. 14. dan volgt de Opdracht fo. 18. reg. 15. tot fo. 21. reg. 1. waarop de Kronijk zelf begint, die in twee stukken is afgedeeld, bedragende in alles 282. bladzyden, door den Heer Huydecoper geteekend. Op iedere bladzyde staan 34 verzen, behalven op fo. 18, 80, 133, 134 en 282. In de aanteekeningen op Melis Stoke I. D. bl. 527. wordt wel aangehaald Jan van Heelv p. 288. doch moet zijn fo. 228.

Aan het begin fo. 1. en. op fo. 18. by de Opdracht en op fo. 134. waar het tweede stuk aanvangt, zijn de bladen rondom met goud en gecouleurd loof en bloemwerk, en eene groote geschilderde voorletter, versierd.

Le Long gaf ons, in zijn Catalogus, gelijk wy boven zagen, dit stuk op als een Origineel, en van het jaar 1188. Dat het een afschrift is, was het gevoelen van den Heer Huydecoper, en wy worden er in bevestigd door het geen wy vinden aan het slot van de inleiding fo. 18. reg. 4.

Nv soudic weder keeren
Op die yeesten die ghesciet sijn
Tusschen mase enten, rijn
Alsoe alse van heelu broeder Ian
Ons heeft bescreven en̄ doen v'stan
Oec heet hi broeder ian van leeuwe

[p. 485]

 

Die dichte van woeronc en̄ diewe^(a)

 

Vanden iersten hertoghe ian

 

Hoe hi van brabant trike ghewan.

(a) Het woord eeuw, eeu, ee vinden wy by de Ouden, en by onze taalverwanten, (zie Kiliaan, Wachter, Schilter, Ihre en anderen) in de beteekenis van tijd.
Lod. van Velthem, Spieg. Histor. B. I. cap. 11. bl. 15.

Neuen Ebroen staet Mambree,
Daer Abraem woende lange ee.

onze van Heelv fo. 181.

- lange ee

Hadde elc and'en seere begheert.

Hiervan ehe, eher, eer, prior, prius, als ook ons eeuw, voor een during van honderd jaren; en ons eeuwelijk, of eeuwig, voor een during zonder einde.
Vervolgens is dit woord in eene tweede beteekenis overgebracht, ter benoeming van iets, dat altijd duurt, of behoort te duren, Statutum, Lex. MS. 1450. fo. 82. want si heer dijn eewe niet en hebben bewaert, fo. 84. offeren na der eewe, d.i. naar de wet. so. 98. in die eewe Moysi. dit woord vinden wy in dezen zin, by alle de Ouden, tot het midden der zestiende eeuwe toe: Noodt breekt ee. Ghemeene Duitsche Spreekwoorden, Campen 1550. zie wyders Huydecoper op Melis Stoke III. D. bl. 159.
Naderhand is dit woord in eene bepaalder beteekenis gebruikt, ter aanduiding van alle wettelyke verbintenissen, en byzonder van die, welke tusschen man en vrouw plaats heeft; Legitimum conjugium, matrimonium, waarvan ons eegade, eegemaal, waarvoor Hugo de Groot, Bewijs van den waren Godsd. bl. 97. echtgemaal; en ons woord echt, ook ons woord eed, is hiervan afkomstig.
In welke beteekenis nu zal men het, te dezer plaatse, moeten nemen? Men zou er door kunnen verstaan, de eeuwe, dat is de tijd, van Hertog Jan den Eersten. - Doch, uit het gebruik, 't welk wy, in dit Handschrift, elders, van dit woord gemaakt vinden, kunnen wy besluiten, dat het in den zin van aart, indoles, moet verstaan worden. zoo vinden wy fo. 160.

Die hertoge die die eewe
En̄ die nature hadde vand̄ē leeuwe.

en zoo ook fo. 112.

Dat poent ende die eewe
Hadde aen hem van d̄ē leewe
Die h'toge ian openbare.

waarop hy, zeven regels verder, laat volgen:

Want doen mochtemen bekinnen
Ane den h'toge des leeus aert.

en indedaad, gelijk een wet de regel is, waar naar iemands handelingen gericht moeten zijn, zoo is ook, voorzeker, iemands aart het richtsnoer, de drijfveer van alle zyne handelingen; wat is gemeener dan te spreken van Leges Physicae?

[p. 486]

Wy zien uit deze verzen, dat de Schryver van dit stuk een ander is dan Jan van Heelv. Wie hy geweest zy, en omtrent welken tijd hy het geschreven hebbe, is er nergens in te vinden. Uit een aanmerking van den Heer Huydecoper op Melis Stoke II. D. bl. 317. zoude men misschien mogen gissen, dat het na het jaar 1339. moet afgeschreven zijn, immers op fo. 119. vinden wy deze regels.

Doen die graue van hollant sach [graaf Florens de vyfde]
Dat sijn neue die hertoge lach
Int lant van limborch gelogeert
Ende sijn viande ghescoffeert
En̄ ghevlouwē [gevloden] voor hē waren
Dede hi in gelrelant varen
Coggen vele met grooten here [heir]
Ende dede doen alse hulperen
Tsertoghen lant v'crichten

[p. 487]

 

Die h'toge vā gelre hadde doen stichten

 

Een borch hiet ten nuwen graue.

In deze regels wordt de Graaf van Gelderland Hertog genoemd. Het is echter zeker, dat Gelder eerst in het jaar 1339. op den 19^den Maart, door Keizer Lodewijk, tot een Hertogdom verheven, en Graaf Reinoud, uit aanmerking van zyne Koninglyke afkomst enz. tot Hertog en Prins des Heiligen Rijks verklaard werd. (Geldersch Placaatboek I. D. bl. 1. Slichtenhorst, Geldersche Geschieden. VII. B. bl. 127.) Jan van Heelv, zegt de Heer Huydecoper, ter aangetogene plaatse, heeft hier geen schuld; maar de uitschryver, die zich hier meer dan eens verzind heeft; zijnde Hertoge waarschijnlijk gesproten, en kwalijk herhaald uit het voorgaande vers, daar het den Hertog van Brabant beteekent. De Heer Huydecoper meent, dat die plaats moet gelezen, onderscheiden, en aangevuld worden, op deze wyze:

En̄ dede doen, alse hulpere
Tsertogen, [als helper van den Hertog van Brabant] dat Lant vercrichten^(b).
Die Grave van Gelre, of liever
Die van Gelre hadde doen stichten
Een borch. hiet ten nuwen grave.

(b) Vercrichten zal hier beteekenen, met geweld meester worden, verkrachten. op gelyke wyze fo. 108.

Doen v'loren was tielle
Dede die h'toge te drielle
In bomelw'de een borch stichtē
Daer hi dlant met dede v'crichten.
Soe dat moeste in sijn bedwanc
Bliuen iegen des grauen danc
Van gelre ende alle sire hulperen.

fo. 139.

Nochtan en keerde hi aldus niet
Want hi voer voort ter selv' vaert
Tote voor bonne inden wijngaert
Des dede hi houwē een deel en̄ slichten
Dat hi woude b'nen [bernen, branden] en̄ vercrichtē
Daer te lande dat ginge al onder.

Lodewijk van Velthem, Spiegel Histor. B. II. cap. 54. bl. 146. uit Jan van Heelv overgenomen.

Dese waren bi Wessen opten Rijn
Vergadert, ende wilden geuaren sijn
In 's Grauen lant, ende brant stichten,
Van den Berge; ende dat vercrichten,
Om dat hi t'Hertogen hulp was.

[p. 488]

In dit geheele Handschrift vindt men nergens kommaas of andere zinsnydingen, behalven hier en daar een enkele punt; zoo dat wy tegen deze geopperde verbetering niets hebben intebrengen. De gissing, nopens den tijd, waar in dit afschrift zoude gemaakt wezen, daar latende, blijkt echter, dat de Heer Huydecoper dit Handschrift voor een afschrift van het werk van Jan van Heelv hield. Schoon men wel het tegendeel zoude konnen opmaken, uit de aangehaalde regels op bl. 484, zijn wy het echter hierin volkomen eens met den Heer Huydecoper. Wy meenen, dat de Schryver van het stuk, welk wy voor ons hebben, de Kronijk van Jan van Heelv of Broeder Jan van Leeuwe hebbende willen afschryven, daarvoor heeft gesteld, eene voorrede of inleiding van zijn eigen maaksel fo. 1. tot 18. Uit den inhoud en den stijl van dat voorwerk, vergeleken met den inhoud en den stijl der Kronijk, kan men niet on-

[p. 489]

duidelijk zien, dat het voorwerk, en waarschijnlijk ook de veertig laatste regels der Opdracht, door een ander zijn opgesteld dan de Kronijk zelve. Dat de Kronijk, in het origineel, zal hebben aangevangen met de Opdracht aan Vrouwe Margriet van Engeland, Echtgenoot van Jan den tweeden; in het Handschrift van den Heer van Wijn fo. 18. reg. 15. blijkt volkomen uit derzelver inhoud, en uit de tijdsbepaling, waartoe het origineel gebracht kan worden.

De Kronijk, waarvan wy dan een oud afschrift voor ons hebben, is opgesteld, om de uitmuntende daden van Hertog Jan den eersten, in 't algemeen, en byzonder dien grooten en befaamden slag van Woeringen, waardoor de Hertog zich het bezit van het Hertogdom Limborg verzekerde, en een einde maakte van eenen vyfjarigen oorlog tegen den Graaf van Gelre, te vereeuwigen.^(c) Het eerste komt voor in het eerste stuk fo. 21. tot 133. en het andere is het onderwerp van het geheele tweede stuk fo. 133. tot aan het einde. De slag van Woeringen, waarvan de Opsteller ooggetuige geweest is, gelijk beneden uit zyne eigene gezegden zal blyken, is voorgevallen den 5 Juny des jaars 1288; gevolgelijk is dit stuk na dien tijd opgesteld. Dat het voltooid moet geweest zijn voor den 3 Mey 1294. kunnen wy hieruit opmaken: dat er, in het geheele stuk, nergens gewag gemaakt wordt van het deerniswaardig ongeluk, het welk Hertog Jan den eersten, den Held van dit Rijmwerk, in het midden der Bruiloftgeneuchten van Leonora van Engeland,

(c) Een kort verslag van dezen oorlog van Hertog Jan den Eersten, tegen Reinoud Grave van Gelder, en de oorzaak, waaruit dezelve om het Hertogdom van Limburg ontstaan is, vindt men in het Charterboek van Mieris, I. D. bl. 466. aanteek.

[p. 490]

Zuster van zijns zoons Echtgenoot, in een Tournoyspel te Bar, is overgekomen, en Hem, niet meer dan 43 jaren bereikt hebbende, op den 3 Mey 1294. het leven kostte; alsmede, dat er in de Opdracht, gelijk men beneden zien zal, en verders overal, van Hem gesproken wordt, als te dier tijd in leven zijnde: derhalven mogen wy stellen, dat deze Kronijk reeds voor de Bruiloft van Leonora voltooid, en dus zeer kort na het Huwelijk van Jan den tweeden, (voltrokken den 2 January¹² 93/94) aan zyne Echtgenoote Margariete zal ter hand gesteld zijn geweest. Derhalven is deze Brabantsche Kronijk genoegzaam gelijktydig met de Hollandsche Rijmkronijk van Melis Stoke, die na het jaar 1283. geschreven, en in of kort na het jaar 1305. voleindigd is. zie Huydecoper op Melis Stoke I. D. bl. 8. en 476. III. D. bl. 64. 419. en 445. Wagenaar, Vaderl. Historie III. D. bl. 183.

Butkens heeft in zyne Trophées de Brabant, Livre IV. chap. VII. p. 279-321. veel gebruik gemaakt van deze zelfde Kronijk, waarover wy hier handelen; ze werd in zynen tijd (1641) te Brussel bewaard, en door hem aangehaald, onder den naam van Jan van Heelu. Dus schrijft hy, aan het slot van zyne omstandige beschryving van den slag van Woeringen p. 321. J'ay deduict cette bataille un peu au large, selon qu'elle at esté descripte par frere Jean van Heelu dict van Leeuwe, qui en at esté tesmoing oculaire, & dedia le livre qu'il en avoit dressé en vers Thiois á Madame Margarete d'Angleterre femme de Jean II. Duc de Brabant & de Limbourg, lequel originellement se conserve encor á present en la Tresorie de la Ville de Bruxelles. Hiermede stemt overeen Valerius Andreas Bibl. Belg. p. 513. Joannes van Heelv, dictus de Leewe, descripsit rythmo vernaculo Proelium Woeringanum, cujus ipse testis et spectator fuit oculatus, inscripsitque Margaretae Anglicanae, uxori Joannis II.

[p. 491]

Ducis Brabantiae et Limburgi. Originale adservatur in Curia Bruxellensi. Idem Latino et heroico carmine expressit N.V. Franciscus Dongelbergius, in suprema Brabantiae Curia Senator. De zelfde woorden vinden wy by Foppens P. II. p. 655. alleen met deze eene verandering, Originale adservabatur olim in curia Bruxellensi, ante ejus incendium. Idem Latino &c.

De Heer Wagenaar, in de Hedendaagsche Vaderlandsche Letteroefeningen II. D. N. I. bl. 14-30, verslag doende van den Melis Stoke van Huydecoper, toont de woorden van Foppens l.c. zoo opgevat te hebben, als of het werk van Jan van Heelv door Franciscus Dongelbergius in Latijnsche verzen zoude zijn overgebracht. Schoon Foppens en Valerius Andreas, op de aangetogen plaatsen, dit niet duidelijk hebben uitgedrukt; schijnt het echter de meening geweest te zijn. Immers Valerius Andreas zegt op eene andere plaats, Topographia Belgica p. 110. van den slag van Woeringen sprekende: Victoriam hanc Brabantici Scriptores miris modis extollunt, legunturque de eadem Rythmi vernaculi, quos versu heroico expressit V.N. & Ampliss. Franc. a Dongelbergh, in supremo Brabantiae senatu Consiliarius.^(d) In-

(d) Francois de Dongelberge, Ridder, Heer van Herlaar, Zillebeke, enz. is van het jaar 1616 tot 1648. verscheiden malen Schepen, en van 1633 tot 1645. zes malen Burgemeester der stad Brussel geweest. Hy stierf omtrent het jaar 1655, volgens Butkens, Trophées de Brabant Tom. II. Livr. IX. pag. 459-463. Valer. Andreas, Bibl. Belg. p. 228. Foppens p. 291. - Doch Paquot, Hist. Litter. des Paysbas Tom. I. p. 171. (Louv. 1765. Fol.) beweert, dat het Proelium Woeringanum niet door Francois, maar door deszelfs Broeder, Henri-Charles de Dongelberge, die in 1660. te Brussel overleed, in Latijnsche dichtmaat gebracht, en dat de eerstgenoemde niet omtrent 1655, maar in 1648, gestorven zy.

[p. 492]

dien dit zoo ware, zoude men, uit vergelyking van dit Latijnsch Dichtstuk met het Rijmwerk, welk wy voor ons hebben, kunnen opmaken, of zulks het werk van Jan van Heelv zy, of van een ander; doch het Latijnsch Dichtstuk, door Foppens en Valerius Andreas bedoeld, Proelium Woeringanum, te Brussel 1641. in folio, zonder naam van den Autheur uitgegeven door Erycius Puteanus, of Errik van de Putten, gelijk Adriaan Verwer hem noemt, in zijn brief aan D. van Hoogstraten, Rotterdam 22 October 1708. in de Boekzaal van J. van Gaveren VIII. D. bl. 366. behelst wel den slag van Woeringen in 1600 Heldenverzen, en de Dichter heeft wel, ingevolge zyne voorrede, aanleiding tot het opstellen van dit Dichtstuk gekregen door het zien van een oud Nederduitsch Rijmwerk, 't welk drie of meer eeuwen in zekere Archiven bewaard was, maar eene vertaling is het eigenlijk niet.^(e) Schoon de Latijnsche

(e) Historiam citra ambages trado et eam veram, versibus autem conscriptam, quia bella et Victoriae cantari amant, quodque feré gratior in his poeticae alacritatis sit amaenitas, quā ponderosior solutae orationis stylus. Inciderat in manus meas peruetustus quidam liber manuscriptus, tribus vt minimum Saeculis in archiuo quodam asseruatus, rithmis teutonicis Ducatûs Limburgi translationem et ortorum hinc dissidiorum, tandemque Woeringani Proelij, antiquatâ quidem elegantiâ, sed scitu dignā complectēs historiam, operis autem mihi pretium faciebat, quod dedicatum fuisse reperirem Margaretae Eduardi Regis Angliae filiae, vxori tunc temporis Joannis secundi, Lotharingiae, Brabantiae et Limburgi Ducis, filij Joannis primi, qui non indecoro Woeringani campi puluere sordidus bellator certauerat, et sua per obstantes cateruas terribilis victor explicuerat arma. Mouebat me insuper, quod Auctor se rei gestae oculatū testem, sinceramque illius se veritatem scribere, dilucidis et fidem facientibus verbis, non vno in loco affirmaret. Auctoris ad lectorem Praefatio.

[p. 493]

Dichter den naam van dien Rijmschryver niet noemt, blijkt het echter, uit vergelyking zyner gezegden met die van Butkens, Valerius Andreas en Foppens, dat dit het zelfde stuk is geweest, waarvan deze getuigen, dat het van Jan van Heelv is, welks origineel, te dier tyd (1641 en 1643.) volgens Butkens en Valerius Andreas, in het Hof te Brussel bewaard werd, doch, volgens Foppens en Paquot, in den fellen, brand, die, gelijk men weet, in het jaar 1731, in het Hof te Brussel ontstaan is, met vele andere papieren is omgekomen.^(f)

Langen tijd hebben wy het verlies van dit Origineele stuk van Jan van Heelv bejammerd. Doch uit eene byzonderheid, my, onder het opstellen dezer aanteekening, door den Wel Ed. Gestr. Heer Mr. Daniel van Alphen, Oud-Raad, Schepen, en Griffier dezer stad Leyden, goedgunstiglijk medegedeeld, is my gebleken, dat het stuk, dat in de Archiven te Brussel bewaard werd, zoo min het origineele van Jan van Heelv geweest is als het Handschrift, het welk wy thands voor ons hebben.

(f) De Wel Ed. Gestr. Heer Mr. H. van Wijn bericht my, dat er in Brabant door kundigen getwyfeld wordt, of dit Handschrift niet reeds in den jare 1695., by het bombardeeren der stad door de Franschen, zoude zijn weggeraakt. 't Is zeker, dat er, by die gelegenheid, eenige MSS. zijn omgekomen. Foppens zelf gewaagt er van, onder anderen Tom. II. p. 1015. wegens het Chronicon Brabantiae van P. van der Heyden. Doch zoo het Handschrift van Jan van Heelv in het Hof te Brussel bewaard is geworden, gelijk niet alleen Foppens, maar ook Valerius Andreas getuigt, zoo zien wy geen reden om geloof te weigeren aan Foppens, die zijn werk uitgaf niet meer dan 8 jaren, nadat het Hof te Brussel verbrand is. Hy zegt duidelijk p. 655: adservabatur olim in curia Bruxellensi, ante ejus incendium. Zie ook Paquot Tom. I. p. 270.

[p. 494]

De zaak is deze: Arnoldus Buchelius heeft, in den jare 1623, zijnde toen een Man van 58 jaren, dat Handschrift in het Hof te Brussel gezien; niet ter loops, maar met naauwkeurigheid. Hy heeft er eenige plaatsen uit overgeschreven op de schutbladen van den zeldzaam voorkomenden eersten Druk der Rijmkronyke van Melis Stoke 1591. en deze plaatsen komen overeen met het Handschrift van den Heer van Wijn, uitgezonderd eenige kleine verschillen in de Spelling enz. Om de Liefhebbers van Vaderlandsche Oudheden over het een en ander te doen oordeelen, en vooral, omdat dit Brusselsche stuk door de vlammen vernield is, meenen wy geenen ondienst te doen, met het aangeteekende van Buchelius letterlijk hierin te lasschen, en daarnevens te stellen de lezing van 't andere Handschrift.

‘Uit een Rijmcronike, houdende het leven van Hertogh Jan van Brabant, en eindigende met den Slag, tusschen den gemelden Hertogh Jan van Brabant, en Reinoud Hertog van Gelre, voorgevallen op den v̄ Juny xij^cLxxxviij bi Woronck, getrocken Ex Archivis Urbis Bruxellensis, door Aernt van Buchell A^o. 1623.

Ane die Historie machmen kinnen hystorie
Die buten biblen ende binnen
Gescreven sijn ende gedicht
Hoe God ghemeine goet bericht
Vander werelt metten Heeren
Daer by roepse God ter eeren          Daerbi
Dat Hyse bouen dat volc set          hise
Om datsi recht na die wet
Elken solen doen geschien          selen ghescien

[p. 495]

 

Ende selue alle Hoocheit vlien          hoecheit plien^(g)

 

Vast geleide in goede vrede          goeden

 

Ende gauen munte na slants sede          tslants

 

Solen si houden doen altoes          Selen

 

Dit is de sake daer somme coes          es die sake daersōme

 

God ende datsi Heeren sijn souden

 

Die ghene sijn sijn vrint diet wale houden          vrient

 

Want welke Heere daer affkeert

 

Als ons der coninck boec leert          coninc

 

Hine mach niet lange staen          langhe

 

Hine moet vallen sonder waen

 

Dit toent wale die gelike

 

Van Saule ende van sinen rike. etc.

‘Na dat begin en vervolgens een seer lange voorreden, die dapper naer de Monnickskap stinckt, toont de Rymer, wie Hi sy of immers, uit wien Hi sijn historie hebbe opgesteld; en draegt met een sijn werck op aen Vrouwe Margarite van Engeland, Vrouwe van Jans sone, Hertogh van Brabant, in deser voegen.

V.W. fo. 18. reg. 4.

Nv soudic weder keeren
Op die yesten die gesciet sijn          yeesten
Tusschen Mase enten Rijn
Alsoe alse van heelu broeder ian
Ons heeft bescreven en doen verstan          en̄ doen v'stan
Oec heet hi broeder Jan van Leeuwe
Die Dichten van Woeronc ende die ewe. dichte - en̄ diewe

(g) Plien is plegen. zie Kiliaan, en vooral de aanmerking van Huydecoper op Melis Stoke III. D. bl. 297-300. en 470.
Hoocheit plien zal dan beteekenen, alles verrichten wat overeenkomt met de hooge waardigheid, waarin zy van God geplaatst zijn. De Schryver van het Brusselsch Handschrift schijnt het anders begrepen, en liever de nedrigheid gepredikt te hebben.

[p. 496]

 

Vanden eersten Hertoghe Jan          iersten

 

Hoe hi van Brabant trike gewan          ghewan

 

Maer ic wille Vrouwe Margrieten

 

Van Ingelant noemen tiersten

 

Vrouwe Margriete van Inghelant

 

Die seeker hevet van Brabant          seker

 

Tshertoghen Jans sone Jan

 

Want si dietsche tale niet en kan          can

 

Daer bi willic haer ene gichte

 

Sinden van dietschen gedichte

 

Daer si dietsch in leeren moghe

 

Van haren sweer^(h) den Hertoghe

(h) Sweer is schoonvader, socer, een behuwd vader.
Melis Stoke B. IV. vs. 691.

Recht als hi quam op de vaert
Quam de Hertoghe van Brabant
Iegen hem alte hant [d.i. terstont]
En̄ brochte hem zulke mare
Dat also besproken ware
Dat hi zoude varen tsinen swere. Zie ook B. VI. 729.

De Overzetters van onzen Staten-Bybel gebruiken nog dit woord in deze beteekenis, Gen. XXXVII. 25. en Exod. XVIII. 6. Onze van Heelv gebruikt het woord sweer ook voor zwager, behuwd broeder, fo. 47.

Van Vlaendren die graue ghi
Des hertoghen sweer hi
Hadde een orloge bestaen

Dus ook fo. 71. en 91. De Graaf van Vlaanderen was Broeder van des Hertogen tweede Echtgenoot. Wy twyfelen niet, of sweer is eene verkorting van zwager, of zweger, (Melis Stoke II. D. bl. 147.) welk woord wy afkomstig achten van wogan, nubere: dus kan al wie aanbehuwd is den naam dragen van zwager, zweger, zweer. Goth. swaihra. Angelsax. sweor. Frankth. suehor enz.

[p. 497]

 

Sindic haer daer bi bescreuen

 

Want en mach niet scoenres geuen

 

Van Ridderscape groote dade

 

Nu biddic hare op ghenade

 

Der edelre Vrouwen Margrieten

 

Dat ic hare dogeden moet ghenieten          V.W. fo. 19.

 

Dat sijt met oetmoede wille ontfaen

 

Want om hare hebbict bestaen

 

God latet my alsoe volbringen

 

Na die waerheit vanden dingen

 

Want ic wille op die waerheit bliuen

 

Ende bescedenlike bescriuen

 

Die yesten die ghesciet sijn          yeesten

 

Tusschen der Mase ente den Rijn          ende

 

Tusschen den Hertoghe van Brabant          hertoge

 

Ende die Heeren die hem dlant

 

Van Limborch ontrichten wouden          ontcrichten⁽ⁱ⁾

 

Datsi diere hebben ontgouden

(i) Ontcrichten is ontkrachten, ontweldigen. Zoo vinden wy in een Charter van 1321. Perkament Register E.L. 13. fo. xiiij. soe wie den anden̄ sijn goet ontcracht of met foirtsen neemt in siere jeghen-wordicheden die salt hem beten̄ vierscatte [d.i. viervoudig] en̄ hi sal jeghens ons verboren V ℔ en̄ d'poirt 1 ℔.
Ontcrichten beteekent hier, en twintig verzen lager, met geweld afhandig maken, onthouden. Zoo vinden wy dit zelfde woord fo. 28.

Clagede hi dat met ghewout [geweld]
Te mechelen her berthout
Van ludeke sint lambrechte
Sijn erue ontcrichte tonrechte
Ende bat hen allen dat sijt wraken.

dus ook fo. 156.

Nochtan was hi [te weten Hertog Jan van Brabant] van h'ten [herte] blide
Dat hi was so v're [verre] getogen
Dat hi soude die ghene mogen
Jeghen hem sien op tfelt
Die met crachte en̄ met gewelt
Roefhuse ende roef stichten
En̄ hem daer toe sijn goet ontcrichtē
Dat hi met crachte hadde v'creghen.

fo. 188.

Met dien quā arnoude te gemoete
Een ors dat hi doen ane greep
Ende stac voet in stegereep
Ende volgde na inden strijt
Den h'toge die ter seluer tijt
Dwers in sloech ter vaert
Weder ten limborch'en waert
Met enen houerdegen draue
En̄ riep in walschen h' graue
Van luthsenborch v es bedaget
Dat ghi lange hebt gheiaget
Siet hier noch comen al bereet
Alse die wreken wilt sijn leet
Den h'toge ian van brabant
Dat ghi copen dorst dat lant
Van limborch en̄ mi ontcrichten
Dat moeten wi nv berichten
Metten sw'de gheloeues my
Hier saelt becopen ic oft ghi
V houerde ende v ongeuoech.

Wy vinden dit woord ook in den Spiegel Historiael van Lodewijk van Velthem B. III. cap. 2. bl. 151.

Want si lietent perlement varen
Ende die soen ende viseerde daer nare
Hoe sijt d'lant ontcrichten mochten
Wet [lees Met] enen cope die si volbrachtē
Ane den Graue dat verstaet
Van Lusselborch. -

Deze plaats is overgenomen uit Jan van Heelv fo. 136, daar hy niet het woord ontcrichten, maar het woord onthouden gebruikt:

Want doen si alle v'gadert waren
Lieten si tperlament varen
Ende dat spreken om die soene
Ende daden alsoe si waren ghewoene
Ende ginghen dichten ende viseren [overleggen en besluiten. zie (Huydec. op Melis Stoke I. D. bl. 499-501.]
Hoe si den hertoge mochten weren
Ende dlant van limborch onthoudē
Doen vonden si raet datsi souden
Met coepe toe driuen
Dat lant van limborch soude bliuen
Den graue van luthsenborch te male.

Voor dit ontcrichten, of onthouden, gebruikt Jan van Heelv, eenige regels vroeger, en eenige regels later, het woord ontkeeren, afhandig maken, substrahere (zie Kiliaan) fo. 135.

d'men soude makē

Soene ende vrede van allen sakē
Tusschen den h'toge van brabant
En̄ die heeren die hem dat lant
Van limborch wouden ontkeeren.

fo. 137.

Ghemeenlike alle dien heeren
Die limborch hē woudē ontkeeren.

Zie ook Lod. van Velthem, Spieg. Histor. B. II. cap. 54. bl. 146. Voor ontcrichten staat, in het Brusselsche Handschrift, gelijk wy hierboven zien, tweemaal ontrichten, dit kan beteekenen met onrecht onthouden, van welk woord ik my niet erinneren kan voorbeelden ontmoet te hebben; dan alleen in de kantteek. op onzen Staten-Bybel, Deuteron. XVII. 8. en Ps. LXXIII. 16; schoon in een andere beteekenis.
In de Inleiding fo. 17. vinden wy, na eene zeer lange moralisatie, zonder genoegzaam verband:

Dat ic dies wille op waerheit bliuen
Ende bescedenlike scriuen
Tusschen den hertoge van brabant
Ende die heeren die hem dat lant
Van limborch wouden onthouden
Dat si diere hebben ontgouden [dat zy dier betaald, misgolden hebben]
Want si bleuen daer om gheuaen
Of doot oft scandelike ontgaen [gevlucht, ontkomen]
Alsic hier na seggen sal
Maer ic wille eer scriuen al
Die ghescienesse vanden tide
Dat dit begonste al toten stride.

Deze regels hebben wy dus breed opgegeven, om te doen zien, dat zy kennelijk ontleend zijn uit de hierboven aangehaalde Opdracht.
Dit kan dienen ter bevestiging van ons gevoelen, dat dit voorwerk niet is van den Schryver zelven, maar door een later afschryver daarvoor gevoegd. In die eeuwen was het niet vreemd, dat Moniken de stukken, die zy afschreven, hier en daar vermeerderden, om daardoor het loon, dat zy voor hun afschrift verkregen, te vergrooten. Hadden zy zelve geene denkbeelden of kundigheden, gelijk zy in die eeuwe zelden hadden, zoo namen zy denkbeelden, kundigheden, zelfs spreekwyzen, en geheele regels van hunnen Schryver, en plaatsten die in hunne byvoegsels, al ware het dat zy daar weinig of geheel niet voegden.
Dit kan men, zoo men de moeite wil nemen om de Handschriften van Melis Stoke, die in de uitgave van Janus Dousa, e[n] in die van Huydecoper, gevolgd zijn, met eenige naauwkeurigheid te vergelyken, ten klaarsten zien, dat in de meeste, zoo niet alle de lappen, die in het werk van Melis Stoke zijn ingevoegd, plaats heeft.

[p. 498]

 

Want si bleven daerom gevaen          d'om ghevaen

 

Oft doot oft scandelike ontgaen

[p. 499]

 

Alsic hier na wel sal segghen

 

Maer ic sal al vte legghen

[p. 500]

 

Des Hertoghen gesciedensse te voren          ghescienesse

 

Van dire stont dat hi wert gheboren

[p. 501]

 

Tote dat hi dlant van Limborch cochte

 

Ende hoe dat hi doen sochte

 

Die Heeren die den coep weerden

 

En̄ daer na hoe datsi hanteerden

 

Dat orloghe doen in elcke side          elke

 

En na die waerheit vanden stride

 

Ende al die dade die men bedreef

 

Eer dien Hertoghe bleef

 

Limborch dat hi nochtan

 

Met crachte in dinde gewan          ghewan

 

Met orloghen ende met grooter eeren

 

Ondanx vele grooter heeren          Ondancs

 

Diet hem wouden ontrichten          ontcrichten

 

Ghelijck alsic hier na sal dichten          Ghelijc

 

Vanden beghinne al totten inde          toten

 

Recht alsoe alsic vinde          V.W. fo. 20.

 

Die yeeste ter waerheit ende 't bediet

 

Daer en doe ic af noch toe niet

 

Want God es mijn ghetuge dies

 

Dat ic om niemants verlies          niemans

 

Noch om niemants gewin          niemans ghewin

 

Daer toe en legge meer noch min          legghe

 

Dan daventueren sijn vergaen          v'gaen

 

Want ic hadde sonder waen

[p. 502]

 

Hier af des dichtens nv ontboren^(k)

 

Maer dese yeeste was te voren

 

Beyde in dietsch ende oec in walsch          Beide

 

Van vele lieden gedicht valsch

 

Die der waerheit daer misten

 

Want si dystorie niet en wisten

 

Dat dochte my wesen groote scade

 

Want daer sijn in die scoenste dade

 

Die men van Ridderscape mach vinden

 

Dat doet mi des gheninden^(l)

 

Dat ic die waerheit wille bescriuen

 

Die ic hadde achterlaten bliuen

 

En hadde gedaen van ingelant

 

Vrouwe Margriete alsic thant

 

Int begin sprac overluut

 

Want ic ben van sinne teruut

 

Te dichtene alsoe hoge saken

 

Want dese ystorie willic maken

 

Op den troest voort nochtan

 

Dat ic die yeeste daer af can

(k) Ontboren dat is nagelaten. Zie Huydecoper op Melis Stoke II. D. bl. 548. Onze Jan van Heelv gebruikt het ook in dezen zin fo. 75.

Daer bi hadde hijs bat ontboren
Met eere vromē ende oec eeren
Doen dat heer soude weder keerē.

(l) Geninden beteekent zich verstouten. Hier komt het, in een flaauwer zin, voor ondernemen. Men zie over dit woord de breede aanteekening van den Heer Huydecoper op Melis Stoke II. D. bl. 329-336.

[p. 503]

 

Alse wale als mense te richte mach kinnen          rechte

 

Nu helpe my God ic saels beginnen          hulpe

 

Want op sijn hulpe hoop ic seere          hopic

 

Want altoos hulpt God onse Heere

 

Den ghenen die de waerheit leeren

 

Hier met willic ter yeesten keeren          V.W. fo. 21.

 

Die Hertoghe Henric van Brabant & c. hertoge heinric.

‘Uit dese opdragte blijckt dese Rijmchronyke te sijn geschreven in den beginne van het huwelijck van Hertog Jan den tweeden van Brabaht met vrouwe Margarite van Engeland, dewelke toen nog de Duitsche Tale niet en kende, op dat si deselve daer uit mochte leeren. Dit Huwelijck nu is aengegaen in den jare 1293. en dus omtrent vijf jaren na dien slag van Woronck, voorgevallen op den 5. Juny A^o. 1288. Hertogh Jan die twede van Brabant is synen vader opgevolgd in den jare 1294. en stierf in den jare 1312. De Dichter is geweest een ooggetuige van dien slag bi Woronck: want Hi spreeckt van dien aldus:

Daer was oec van Dolheen          V.W. fo. 153. reg. 30.
Met ere baniere die casteleen
Niet en weetic over waer
In wat battaelgen hi was daer
Al sagict my en gedinckes niet
Maer ic wane dat hi niet en sciet          V.W. fo. 154. reg. 1.
Vander Brabantre scare.

Ende daar nae: V.W. fo. 61. reg. 6.

Hoet daer verginc salic hier na
Vertellen alsoe als ict versta
Na die waerheit die ic sach.

Oock nog lager:

Daerom soe moetic dichten          V.W. fo. 155. reg. 28.
Salic van allen wel berichten

[p. 504]

 

Dat een vore ende dander na

 

Na dat ic sach ende versta

 

Want dat ic niet en hebbe gesien

 

Soe hebbic emmer van dien

 

Seker kinnesse ende weten

 

Des dervic my wel vermeten          derric^(m)

Ende nog elders:

want is die screef          V.W. fo. 241. reg. 3.

Dese yeeste die ic met ogen sach.

Het gehele werck bestaet uit een getal versen (so ick wel hebbe geteld) van negen duizend, vijfhonderd, en vier ende vijftich.⁽ⁿ⁾ Het zelve eindigt in deser voegen:

Nu willic voort doen gewoch          V.W. fo. 280. reg. 9.
Den sekeren dach ende den tijt          van onderen.
Daer op gevallen es den strijt

(m) By de Ouden werd onderscheid gemaakt tusschen de woorden derren en derven: altijd beteekende derren, darren, dorren, audere, waarvoor wy thands durven in gebruik hebben; maar derven, darven, dorven, durven beteekende carere, behoeven. zie Kiliaan: ook Huydecoper op Melis Stoke III. D. bl. 429. onze Jan van Heelv heeft een plaats, waaruit dit onderscheid zeer duidelijk blijkt fo. 141.

Ic ende die mine bliuen bi v
Wildi yeman daer vore deren
Dat selen wi soe helpen weren
Dat ghi v niet en doruet ontsien
Dat wi yet van v vlien
Dies derric my wel v'meten
Aldus wert woeronc beseten.

(n) Het Handschrift van den Heer van Wijn komt hiermede overeen. eigenlijk zijn er in 9539 verzen, dus 15 minder.

280 bladzyden, op ieder 34 verzen, maakt	9520 verzen
op fo. 133 staan 29, en op fo. 282 staan 4 verzen, is	33 verzen
op fo. 80 staan 36 regels, de twee onderste regels zijn er naderhand bygeschreven, gelijk aan de hand en den inkt kennelijk te zien is, dus meer	2 verzen
	______
	9555
doch hier moeten afgetrokken worden	16 verzen
want op fo. 18 staan wel 34 regels, doch door de geschilderde voorletter maar 27 verzen: insgelijks om dezelfde reden fo. 134 wel 34 regels, doch maar 25 verzen	______
blijft dus een getal van	9539 verzen.

Dat het getal oneven is, komt door een enkel vers op fo. 275, daar geen ander vers op rijmt, 't welk in 't afschryven overgeslagen zal wezen. Zie hier de plaats:

Die hertoge Jan van brabant
Keerde na den strijt te hant
Vanden velde met sire bataelgen
Daermen binnen mochte maelgen
Wapenrocke ende brachiren
Coverturen ende banieren
Van een gescoort ende seere dorhouwen
Ende almeest bestort met bloede
Dus keerden si met hoegen moede. enz.

[p. 505]

 

Om dat men ewelijc ouer al

 

Den dach daer af bekinnen sal

 

Die ierste Hertoghe die Jan

 

In Brabant ye hiet hi verwan

 

Den strijt daer af spreect dese yeeste          ieeste

 

Voor Sint Jans Baptisten feeste          sinte

 

Op den negentiensten dach          V.W. fo. 281.

 

Die doen lach op den Saterdach^(o)          opten

(o) Men kan narekenen, dat dit zoo geweest is. Uit de Paaschtafel, ons door den Heer Huydegoper geschonken, aan het einde van het eerste Boek van Melis Stoke, zien wy, dat in het jaar 1288 de Paaschdag was de 28 Maart, gevolgelijk was de 5 Juny op Saturdag. Zie ook M. Freheri Director. Chronol.-diplom. p. 290. A. Kluit, primae linea &c.

[p. 506]

 

Te dien seluen tide dat was

 

Junij nonas

 

Dats vander maent den vijfste dach          die vijfste

 

Daer die feeste op gelach

 

Die doen die heylege kerke

 

Om sijn doegdelike werke

 

Van sint Bonefacius dreef          sinte

 

Int selue iaer datmen screef

 

Van Gods geboorte tote daer

 

Dusent ende CC iaer

 

Ende daer toe tachtentich ende achte

 

Doen Hetoghe Jan met crachte

 

Den strijt voor Woeronc wan aldus

 

Dat brueder Iheronimus

 

Die minderbrueder was te voren

 

En na wert cardenael gecoren

 

In sijn ierste jaer Paeus

 

Ende hiet de derde Nicolaeus^(p)          die vierde nyclaeus

 

Al dese selue gelike

 

Vint men oec int Roemsche rike

 

Dat den tijt hout openbare          houdt

 

Want binnen dien vijftienden iaere           iare

 

Voor dien dat dese saken

 

Gevielen soe droech taken

 

In sinen conincliken troene

 

Die coninc Rodolf sijn ierste croene

(p) Nicolaus de derde werd in het jaar 1277 tot Paus verkoren, en was een ander dan hier beschreven wordt, gevolglijk is dit faut in het Handschrift van Brussel; doch goed in dat van den Heer van Wijn: want Broeder Hieronymus werd op den 22 February des jaars 1288, onde den naam van Nicolaas de vierde, tot Paus verkoren, en beandwoordt volkomen aan de gegeven beschryving. Zie Arch. Bower, Historie der Pausen VI. D. bl. 462. en vooral Platina, de vitis Pontific. fo. CXI. Venet. 1518. Lod. van Velthem heeft in zijn Spieg. Histor. B. III. cap. XXI. vs. 30. aldus:

In dese tiden so was oec Paus
Van deser namen die vierde Niclaus
Die een iaer Paus hadde gewesen.

[p. 507]

 

Die graue was te voren

 

Van Haversberge ende na gecoren          hauecsberge (is Habsburg)

 

Wert van Aelmaengen coninc

 

Die merken conste dese dinc

 

Tot dat sal die werelt inden

 

Mogen sire den dach bi uinden

 

Daer op voor Woeronc wert gestreden          V.W. fo. 282.

 

Ende hoe menich iaer daer af es leden

 

Hier met laetic nu die tale

 

Vanden dage bliven altemale

 

Amen.’

Dus verre het aangeteekende van Buchelius.

Van alle de Handschriften, welke de Heer Huydecoper bezeten, en in zyne aanteekeningen op Melis Stoke aangehaald heeft, achtte hy geen stuk zoo waardig om uitgegeven te worden, als deze Brabantsche Kronijk; gelijk hy zich dikwils jegens my heeft uitgedrukt. Zie ook op Melis Stoke II. D. bl. 136.

De Schryver van den Spiegel Historiael, door Isaac Le Long uitgegeven, (zie onze aanteekening hiervoor bl. 177.) heeft hem, zonder noemen, op vele plaatsen, uit een ander handschrift dan het geen wy voor ons hebben, afgeschreven,

[p. 508]

hier en daar woordelijk, doch, over het geheel, met eenige veranderingen, uitlatingen en verkortingen, somtijds gebreklijk en duister. Wat wy in den Spiegel Historiael vinden B. I. cap. 40. tot 46. is alles, uitgezonderd eenige weinige regels, overgenomen uit Jan van Heelv fo. 22. tot 57. In den Spiegel Histor. B. II. cap. 40-42. wordt verhaald het geval van Pirs: Pieter la Brosse zegt Le Long: in ons Handschrift vinden wy het geval van Pirs van der Brochen; doch veel korter, en geheel anders fo. 59. en 60. en cap. 42. hoe Pirs verhangen werd, genoegzaam woordelijk uit Jan van Heelv. Verders vinden wy in het 44^ste en volgende Capittelen, tot het 54^ste ingesloten, verscheidene regels, die uit Jan van Heelv zijn overgenomen. Zoo ook B. III. cap. 2. tot 22. genoegzaam alles uit Jan van Heelv.

Wy zouden zelfs twee plaatsen, die in den Spiegel Historiael beschadigd zijn B. III. cap. 12. en 13. doordien er in het origineele Handschrift, waarnaar Le Long zyne uitgave vervaardigd heeft, blad 32 van onderen, een ronde hoek uit is, gelijk meermalen, van de kop- of staartstukken, gebeurt, waarop een lap ander perkament is geplakt geweest, waarover aan de eene zyde de laatste, en aan de tegenzyde de eerste helft der regels heen geschreven is geweest; doch welke lap, door vochtigheid als anderszins, losgegaan en weggeraakt is: wy zouden, zeg ik, door middel van deze Brabantsche Kronijk, die twee plaatsen kunnen herstellen. Voor de eene, by Le Long fo. 164. vinden wy by Jan van Heelv fo. 202. aldus:

Maer ic sal nv vore v'tellen.
Hoe dat met haren p'kellen
Toe quamē ende voort voeren
Vanden b'ge die coene gheboeren

[p. 509]

 

Die na die tale van brabant

 

Dorpliede sijn te rechte ghenant

 

Dese quamen alle wel ten stride bereet

 

Na die ghewoente die daer steet

 

Diere hadden een groot deel

 

Beide wambeys en̄ beckeneel

 

En̄ een deel haddenter platen

 

Maer diere sw't met scarpen waten

 

En wouden si hen niet onderwindē

 

Maer clupple haddens alle tinden

 

Met groeten hoefden geprikelt

 

Aen hare roten waren geselt

 

Die coelneren met hare battaelgen

 

In hare geselscap sachmē witte maelgē

 

Halsberge ende swerde bliken

 

Eer nochtan woude toe striken

 

Dese derde scare hadde langen tijt

 

Die h'toge van brabant den strijt

 

Allene gehoudē met sinē lieden.

Tot de tweede plaats fo. 164. kunnen dienen deze regels uit Jan van Heelv fo. 206.

Die coene graue reynout
Van gelre met gewout
Ware hi alse gerne metterhant
Selue ten h'toge van brabant
Int v'gaderen ghereden
Alse die limborcheeren deden
Maer dat selue dat den bisscop lette
Van coelne doen hi he d'toe sette
Dat hi ten h'toge riden woude
Dat lette oec den graue reinoude
Van gelre diere edelre bloemē

[p. 510]

 

Des lettens mach hem beroemē

 

Brabant ewelike wale

 

Want dat dadē altemale

 

Die brabantre coene daden

 

Die daer den grooten he'e scade

 

Daden soe groot vtermaten

 

Datsi den hertoge moesten latē

 

Ongeuaen ende ongebonden

 

Ten bloten velde daer sine vonden

 

In die macht van haren lande

 

Nochtan hadden si die bande

 

En̄ die veteren daer bracht

 

D'si met hadden geacht

 

Dat sire binnen soudē slaen

 

Als sise hadden geuaen

 

Den h'toge met al sinē mannē

 

D'wordē si met selue gespannē

 

Eer die sonne haer scinen liet.

Wy hebben deze plaatsen dus breed opgegeven, om teffens eenigermate te kunnen dienen tot eene proeve van vergelyking. Men zie wyders Huydecoper op Melis Stoke I. D. bl. 503. II. D. bl. 259, 276, 507, 508, 561-563, 572, 583 en 585. Wy hopen, dat de kundige en arbeidzame Heer van Wijn deszelfs voornemen, om deze Brabantsche Kronijk, te eenigen tyde, met zyne aanteekeningen in 't licht te geven, ter uitvoer zal brengen.

Hoogwaarschijnlijk is het Handschrift, dat die Heer thands bezit, het oudste, dat van die Rijmkronijk tot hiertoe bekend is; schoon niet het eenige. Immers bovengemelde Heer van Alphen heeft nog de goedheid gehad my medetedeelen eenige aanteekeningen, door wylen deszelfs Grootvader, den Wel Ed. Gestr. Heer Mr. Daniel van Alphen D.Z., in le-

[p. 511]

ven Raad in de Vroedschap en Burgemeester dezer stad Leyden,^(q) van tijd tot tijd achter die aanteekening van Buchelius gevoegd; luidende als volgt:

‘Van die vorengemelde Cronike besit de Heer Mr. Cornelis van der Maersche een Afschrift, geschreven in Folio, vry duidelijck, met een lopende hant:^(r) waer after noch geplaetst sijn twee corte uyttreksels Vuyt een Brabantse oude Cron. by rime by Jonck Rietwijc, door die selfde hant (naer 't schijnt) geschreven. Van dit Afschrift heb ick, met toestemminge van dien Here, voor mi selven een Afschrift gemaeckt.

Oock heb ick noch van dese Chronike een ander Afschrift gesien onder de boecken van den Heer Anthonius Matthaeus, wel eer Professor in de Rechten tot Leide, als deselve in den jare 1717. by openbare Auctie wierden verkogt. Het was seer net geschreven, doch met een hedendaechsche hant, en lopende letter.^(s)

(q) Deze Heer Burgemeester van Alphen is overleden den 10 July 1733.

(r) Het is ons gebleken, dat dit afschrift (uit het maaksel der Letteren te oordeelen, waarschijnlijk in het laatst der zestiende, of begin der zeventiende eeuwe) gemaakt is naar het oud afschrift, 't welk te Brussel bewaard is geweest, waaruit Buchelius zyne uittreksels geschreven heeft, met welke dit afschrift overeenkomt, zelfs in de woorden Nicolaus de derde. Zie onze aanteekening (p) bl. 506.

(s) Op den Catalogus der Boeken van Profr. Matthaeus wordt dit Handschrift gevonden p. 14. N. 269. in folio. ‘Proelium Woeringanum Joannis I. Lothar. & Brabant. Ducis. Bruxell. 1641. Antecedit Den strijt van Woeringen, in Digt beschreven door Jan van Heelu, volgens 't origineel dat te Brussel bewaard werd.’ Schoon de Profr. overleden is den 25. Augustus 1710. (zie Burman Traject. Erudit. p. 219) zijn deszelfs Boeken echter niet eerder dan in September 1717. verkocht; omdat de Weduwe, welke haars Mans Bibliotheek heeft behouden, geleefd heeft tot den 14. Mey 1717. Dit bericht, my medegedeeld door den Wel Ed. Heere G.W. van Oosten de Bruyn, hebben wy te liever aangeteekend, omdat het ons eenige opheldering geeft in de geschiedenis wegens de Rijmkronijk van Klaas Kolijn. Men vergelyke Wagenaar, Toets der Rijmkron. van K. Kolijn in het derde Deel der Werken van de Maatschappy der Nederl. Letterk. byzonderlijk bl. 211- 214. Van der Schelling, aanteek. op Pars, Katw. en Rijnsb. Oudh. bl. 337. Voorrede voor Holl. Tiendregt, en Holl. Aloude Vryheid Kap. XI-XIV.
De Hoog Gel. Heer Antonius Matthaeus, zoon van den Leydschen Professor, is te Deventer Professor geworden in den jare 1702, alwaar hy, in den ouderdom van 48 jaren, overleden is den 26. September, niet van het jaar 1718, gelijk M. Schagen heeft aangeteekend, in zyne Vermakelijkheden III. D. bl. 347; maar van het jaar 1719, gelijk uit het nog voor handen zijnde gedrukt Programma, by des Professors afsterven, volgens eene gewoonte, te Deventer nog gebruiklijk, aangeplakt; uit den Penning, by deszelfs begravenis uitgedeeld; en uit het Opschrift op deszelfs Grafzerk in de Bergkerk te Deventer, ten overvloede kan blyken. Dus heeft de Heer Mr. Gerhard Dumbar, die, van het jaar 1709. tot aan zijn overlyden 1744, Sekretaris der stad Deventer geweest is, het afschrift van K. Kolijn, het welk door Alkemade, geschreven, en aan den Leydschen Professor, in het begin des jaars 1710, dus niet lang voor 's mans overlyden, gezonden was, niet na den dood, gelijk Alkemade schreef. zie van der Schelling, Holl. Aloude Vryh. bl. 467. maar by het leven van den Deventerschen Professor, van zijn Hooggel. bekomen, en in het eerste Deel zyner Analecta, 't welk in dat zelfde jaar 1719. in 't licht kwam, laten drukken. Wy zouden dit bevestigen kunnen met een getuigenis uit den mond van wylen de Echtgenoot van gemelden Professor, op den 27sten Augustus des jaars 1727, opgeschreven door den meergemelden Heer Burgemeester, van Alphen. ‘De Heer Dumbar,’ schrijft van der Schelling, Holl. aloude vryh. bl. 432. ‘heeft in zijn leven nooit willen bekennen of zeggen, hoe hy aan zijn Kolijn is gekomen.’ Zie ook bl. 452. in de noot. Van Loon giste, dat Dumbar het afschrift uit Brabant gekregen had; doch dit was eene gissing, die niet anders dan op mogelijkheden gegrond was, gelijk van der Schelling in 't breede heeft aangetoond.

[p. 512]

‘Noch heb ik van deselve Chronike gesien een ander afschrivt onder de boeken van den Heer Mathias Röver,

[p. 513]

die tot Leide op den 14 September 1729. by openbare veiling verkogt sijn, 't welke oo'k seer net geschreven was. Het was ingebonden in folio, en hadde voor het titelblad ('t welk behoorde tot het Latijnsche gedicht door eenen onbekenden van den selven slach by Woronc geschreven, en door Er. Puteanus tot Brussel in den jare 1641. doen drucken, en 't welk ook achter dit Manuscript ingebonden was) op een besonder cedulletje geteekent, en met coleuren afgeset, opgeplakt een stam-wapen, en daer boven dese woorden. Het seer oude Adelijcke stam-wapen van die Westphalen. en onder het wapen, dese woorden. Hier in veltslach mede geweest sijn.^(t)

Dit laetstgenoemde Manuscript heb ik toen met het myne, 't welk ik gemaeckt heb naer dat by wylen den Heer Mr. Cornelis van der Maersche in eigendom was beseeten geworden, vergeleken; en uit het selve de verschil-

(t) Biblioth. Röveriana pag. 22. N. 350. in folio: ‘De strijd van Woeronc, of van Woeringen op den Rijn geslagen A 1288. MSS. waar agter Proelium Woeringanum, gedrukt te Brussel 1641. met fig.’ De Wel Ed. Gestr. Heer Mr. H. van Wijn bericht my, dat dit stuk thands in Brabantsche handen, en door zijn Wel Ed. Gestr. gebruikt is.

[p. 514]

lende lesingen op mijn afschrivt aengetekent; gevende het selve den naem van 't ander Manuscript.^(u)

‘Dese Oorlogh en Veltslach is ook beschreven door Lodewijk van Velthem, Priester, in sijn Spiegel Historiael, Boek iij. van cap. ij. tot cap. xxiij, en heeft dese niet alleen veele saecken, maer ook selfs veele versen van desen onsen Jan van Leeuwe, Priester tot Helu, overgenomen.

Men mach noch van desen vermaerden slach sien in Chronico Magno Belgico; in Chronico Marcano Levoli á Northof pag. 20. et apud Divaeum Rer. Brabantic. Lib. xij. pag. 128. et seq. in Johanne I. Brab. Duce. Fr. Haraeum Annal. Brabant. pag. 286. et Meyerum Lib. x. Rer. Flandr. ad a^um 1288.’

Dus verre de aanteekeningen van wylen den Heer Burgemeester van Alphen.

‘Men mag nog,’ voegt er de meergemelde Heer Griffier

(u) In onze aanteekening hiervoor (bl. 505.) hebben wy doen zien, dat er in het Handschrift van den Wel Ed. Gestr. Heer van Wijn op fo. 275. eene regel ontbreekt. Die regel ontbreekt ook in het afschrift, 't welk weleer by den Heer Mr. C. van der Maersche is bezeten geweest, in welk handschrift dit gebrek is aangewezen met dit teeken ++. Dit gebrek is in 't ander Handschrift van wylen den Heer Mathias Röver, volgens de aanteekening van den Heer Burgemeester Daniel van Alphen, aldus vervuld gevonden:

Van een gescoort ende dorhouwen
Wel iammerlijk mocht aenscouwen.

Derhalven is dit MS. van den Heer Röver geen afschrift van het MS. 't welk de Heer van Wijn bezit, noch ook geen afschrift van het MS. dat te Brussel verbrand is: dus moet ergens nog een derde oud Handschrift zijn of geweest zijn, waaruit dat afschrift van den Heer Röver gemaakt is.

[p. 515]

van Alphen by, ‘Men mag nog van dezen roemruchtigen Veldslag by Woeronck nazien den Schryver van die excellente Cronike van Brabant, Antw. 1530. B. II. cap. 36. Hadr. Barlandi Chronica Ducum Brabantiae cap. XLVI. als mede L. van Haecht Goidtsenhoven, Chronijk van de Hertogen van Brabant fo. LXI. verso & seq. en meer anderen. Het bovengemelde Manuscript, wel eerder het eigendom van den Heer Mr. Cornelis van der Maersche, wordt thans bezeten by my Mr. D.v.A. en is my aangekomen, by erfenis, uit de nalatenschap van den Wel Edelen Gestrengen Heere Johan van der Maersche, in leven Raad in de Vroedschap en Burgemeester der stad Leyden; overleden den 18 Iuny 1743. zijnde geweest de eenige Broeder van den in den jare 1727 gestorven Heer Mr. Corn. v.d. Maersche.