Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 36]

[p. 37]

2 Gerard ter Borch
Zwolle 1617-1681 Deventer

De briefschrijfster
Paneel, 39 × 29,5 cm
Den Haag, Mauritshuis

In de tweede helft van de 17de eeuw hebben verscheidene kunstenaars zich toegelegd op het schilderen van brief schrijvende vrouwen. Gerard ter Borch wordt min of meer beschouwd als de grondlegger van het thema. Zijn Briefschrijfster werd omstreeks 1655 geschilderd.¹ Merkwaardig genoeg blijkt dat de brief waarover de vrouw zich met geconcentreerde aandacht buigt, reeds vouwen vertoont en de tekst onder haar pen doorloopt. Het blijft onduidelijk wat de schilder daarmee heeft bedoeld. Mogelijk wilde hij het doen voorkomen alsof het meisje een eerder voltooide brief aan het corrigeren is.

Breekt men zich het hoofd over de vraag welke soort brief zij onder handen heeft, dan valt daarover, strikt genomen, geen uitspraak te doen. De voorstelling zelf bevat geen bijwerk waaraan nadere informatie kan worden ontleend. Het hemelbed op de achtergrond, dat het meisje tot decor dient, is slechts een uiterst vaag referentiepunt (in deze tijd werden bedden nog in de woonkamer geplaatst; aparte slaapkamers ontstonden pas in het laatste kwart van de 17de eeuw). Wanneer we het werk echter bezien in ruimer verband, naast andere brief schrijvende en brief lézende vrouwen (een ouder thema), onder meer geschilderd door Dirck Hals, Metsu, Vermeer, Van Mieris en De Moor, dan kunnen we vermoeden dat het hier om liefde gaat en de brief een liefdesbrief is.² Het feit dat een interpretatie vrijwel geheel via externe gegevens moet worden verkregen en er nauwelijks enig argument aan het schilderij zelf kan worden ontleend, blijft uiteraard een zwak punt.

Aannemelijk is dat er een verband bestond tussen de opkomst van het thema van de brief schrijvende vrouw in de schilderkunst enerzijds en de toenmalige werkelijkheid anderzijds - de eerste helft van de 17de eeuw gaf in elk geval een toename te zien van epistolaire activiteit.³ Men kende diverse brievenboeken waaruit verliefden, die niet over een welversneden pen beschikten, talrijke toepasselijke uitdrukkingen konden halen. Korte tijd voordat Ter Borch zijn Briefschrijfster schilderde, verscheen bijvoorbeeld de Nederlandse bewerking van het befaamde Le Secrétaire à la mode van Jean Puget de la Serre, onder de titel Fatsoenlicke Zend-brief-schryver (1651).⁴ Meer dan dertig bladzijden van dit boekje zijn gereserveerd voor ‘Minne-brieven, op allerley begevingen en gevallen.’ Veel gelezen was daarnaast de verzameling voorbeeld-brieven, met een voor verliefden relevante rubriek ‘bezoekbrieven’, samengesteld door de Amsterdamse stadssecretaris Daniel Mostart in 1635, maar daarna ettelijke malen herdrukt.⁵ Het moeten vooral de midden-en hogere klassen van de maatschappij zijn geweest waarbij de brievenboekjes destijds zoveel aftrek vonden. Juist voor deze milieus zijn de brief schrijvende en lezende dames op de schilderijen van Ter Borch, Metsu en Vermeer bij uitstek representatief.

1 S.J. Gudlaugsson, Geraert Ter Borch I, Den Haag 1959, 101-102; Katalog der Gemälde Gerard ter Borchs II, Den Haag 1960, 126 (cat. nr. 114). Gudlaugsson wijst op de Meester der Vrouwelijke Halffiguren, die al meer dan een eeuw vóór Ter Borch Maria Magdalena als briefschrijfster had voorgesteld. Zie ook cat. tent. Gerard ter Borch Zwolle 1617-Deventer 1681, Mauritshuis, Den Haag 1974, nr. 34.

2 Vgl. cat. nr. 25 (Hals), 39 (Metsu) en 71 (Vermeer).

3 De Jongh 1971, 178-179.

4 De kunst van het brieven schrijven stond sterk onder Franse invloed. Vgl. Bernard Bray, L'art de la lettre amoureuse: des manuels aux romans (1550-1700), Den Haag-Parijs 1967 (rede), 10-11.

5 D. Mostart, Nederduytse secretaris oft zendbrievenschryver, met een tytelboexken, Amsterdam 1635, 188-197.

[p. 38]

2a Embleem uit: Otho Vaenius, Amorum emblemata..., Antwerpen 1608

2b Embleem uit: Jan Harmensz. Krul, Pampiere wereld, Amsterdam 1644

De 17de eeuwse emblematiek heeft eveneens aandacht geschonken aan het thema van de liefdesbrief. Soms speelt Cupido in eigen persoon daarbij een rol. Bij Vaenius zit hij een dergelijk epistel te lezen in aanwezigheid van een postbode (afb. 2a), bij Krul fungeert hijzélf als bezorger van een liefdesbrief, tot twee maal toe. De ene keer bij een vrouw die door de schrijver gerekend wordt tot de ‘vrijsters die minnen, en hebben geen zinnen’ (afb. 2b), de tweede keer, in Kruls ‘Toneel spel van Rozemond’, als ‘Liefds bode’ die de aan liefdespijn lijdende hoofdpersoon aanbiedt een brief te brengen aan degeen die de oorzaak van haar verdriet vormt (afb. 2c).⁶

Er waren in de 17de eeuw ook emblemataschrijvers die scherpe kritiek uitoefenden op de terminologie die verliefden in hun brieven plachten te gebruiken. Johan de Brune bijvoorbeeld hield in 't minst niet van koosnaampjes. Hij somt er een aantal op en zegt: ‘Ick hebbe van een gehoort, die met ernst zulck een op-schrift op een minne-brief stelde: Aen de heylighe Majesteyt van de Coninghinne mijnes herten’.⁷ Deze gewraakte aanhef doet overigens denken aan de woorden waarmee een van Bredero's toneelfiguren (Rodderick) een brief aan de door hem beminde vrouw (Elisabeth) begint: ‘Voochdesse van mijn siel! Regente van mijn leven...’.⁸

Ook Adriaen Poirters fulmineert tegen amoureus woordgebruik in het briefverkeer: ‘Daer en is hedendaags niet ghemeender als dat de minne-brieven onderteekent worden: Myn Goddin, myn hert, myn ziel, u slaef soo langh als ick leef, tot'er doodt toe, tot in het graf’.⁹ De kritiek op deze ‘sotternijen’ wijst er nogmaals op dat het schrijven van minnebrieven in de 17de eeuwse Nederlanden populariteit genoot.

2c Illustratie uit: Jan Harmensz. Krul, Pampiere wereld, Amsterdam 1644

6 Vaenius, 132-133. Jan Harmensz. Krul, Pampiere wereld II, Amsterdam 1644 (‘Historien en minne-beelden’), 316; idem, III (‘Toneel spel van Rozemond’), 80-82.

7 De Brune, 19-20.

8 G.A. Bredero, Rodd'rick ende Alphonsus, ed. C. Kruyskamp, Zwolle 1968, 120 (vs. 815 e.v.).

9 Poirters, 132-133.