Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 40]

[p. 41]

3 Gerard ter Borch
Zwolle 1617-1681 Deventer

De spinster
Paneel, 34,5 × 27,5 cm
Rotterdam, Stichting Willem van der Vorm, in bruikleen bij het Museum Boymans-van Beuningen

De op dit paneel als spinster uitgebeelde vrouw stelt naar alle waarschijnlijkheid Ter Borchs stiefmoeder, Wiesken Matthys, voor. Zij heeft eveneens model gestaan voor de vrouw op het pendant van dit schilderij, een voorstelling van een moeder die het haar van haar kind kamt (afb. 3a).¹ Wij hebben in dit geval, zoals bijvoorbeeld ook met Molenaers Musicerend gezelschap, te maken met een mengvorm van portret en genre, en dan genre met een duidelijke betekenis.² Het portretteren van een vrouw die zich met spinnen bezighoudt, impliceerde in de 17de eeuw eigenlijk automatisch het personifiëren van de deugd in het algemeen of van de deugd der huiselijkheid in het bijzonder. Daarover laten de overvloed aan teksten over dit thema en ook de desbetreffende iconografie, geen enkele twijfel bestaan.

Huiselijkheid gold, anders dan in onze tijd, in de 17de eeuw als een voor de vrouw uiterst belangrijke deugd.³ Cats en andere moralisten gaven er hoog van op, waarbij zij hun uitspraken vrijwel zonder uitzondering baseerden op bepaalde passages uit de bijbel. De geëigende plaats voor de vrouw was, naar hun oordeel, het huis, de haar geëigende bezigheden waren geen andere dan huiselijke bezigheden en het symbool bij uitstek daarvan blijkt steeds weer het spinrokken of de verbetering van dit toestel, het spinnewiel te zijn:

3a Gerard ter Borch, Moeder die haar kind kamt. Den Haag, Mauritshuis

1 S.J. Gudlaugsson, Katalog der Gemälde Gerard ter Borchs, Den Haag 1960, nrs. 95 en 96. Cat. tent. Gerard ter Borch, Zwolle 1617-Deventer 1681, Mauritshuis, Den Haag 1974, nrs. 24 en 25.

2 Zie cat. nr. 45.

3 Zie over spinrokken en spinnewiel: M.G.A. Schipper-van Lottum, ‘Een naijmantgen met een naijcussen’, Antiek 10 (1975), 137-163.

[p. 42]

3b Embleem uit: Petrus Baardt, Deugden-spoor..., Leeuwarden 1645

Gy kies, ô jonge vrouw, de spille voor het spel.
Doorsoeck den ouden tijt en al het vorig leven;
De rijckste dochter spon, de moeder konde weven,
Princesse van het lant, de grootste die'er was,
Ging om met reyne wol, of met het witte vlas.
Besie de weerde vrou door Salomon beschreven,
Sy wort door enckel lust tot spinnen aengedreven;
Sy maeckt dat haer gesin de spille draeyen kan
Ten goede van het huys, ten dienste van den man.⁴

Bij deze laatste regel verwijst Cats naar de Spreuken van Salomo, hoofdstuk 31, vers 13 (‘Lof der deugdzame huisvrouw’): ‘Sy gaet met wolle en vlas om, en arbeydt geerne met hare handen’. Het is deze passage, alsmede vers 19 (‘Zij steekt hare handen uit naar de spil, en hare handpalmen vatten de spinrok’), die de grondslag vormen van de betekenis van de spinnende vrouw in de 17de eeuwse schilderkunst, de literatuur en het toneel. Het beeld zou niet gauw aan ethische lading inboeten. Aan het einde van de 17de eeuw figureert de spinnende vrouw nog onverminderd als symbool van deugd en huiselijkheid, blijkens een in 1696 anoniem verschenen embleemboek. Het hierin opgenomen embleem van een vrouw achter een spinnewiel draagt het veelzeggende motto: ‘Huiselykheid is 't vrouwen kroon cieraad’.⁵

Overigens maakte het thema al opgang lang voor het aanbreken van de 17de eeuw. Op het 15de en 16de eeuwse toneel werd de door een vrouw gepersonifieerde Deugd in de regel met een spinrokken uitgerust.⁶ Andersom gold het laten rusten van het spinrokken of spinnewiel vaak als negatief: zó werd bijvoorbeeld de ondeugd der luiheid uitgebeeld, in de 16de eeuw onder anderen door Cornelis Massijs en de Brunswijkse Monogrammist, in de 17de eeuw in een embleem in Petrus Baardts Deugden-Spoor (afb. 3b), waar ledige, ‘klappende’ vrouwen als ‘Madame du Praet, ende Iuffer Labbey’ het spinnewiel ten onrechte niet laten draaien.⁷

De betekenis van De spinster van Ter Borch vindt tenslotte een aanvulling in het pendant, doordat het kammen van de moeder (een onderwerp dat wij ook kennen van Ter Borchs leerling Caspar Netscher) moet worden opgevat als een andere vorm van huiselijkheid en bovendien, op meer overdrachtelijk niveau, als het nastreven van een rein leven.⁸

4 Cats I, 370 (Houwelick, ‘Vrouwe’).

5 De Jongh 1967, 65.

6 J. Bruyn Hzn, ‘Vroege portretten van Maerten van Heemskerck’, Bulletin van het Rijksmuseum 3 (1955), 27-35, i.h.b. 31.

7 Renger, 83-85, 104, 113-115. Petrus Baardt, Deugden-Spoor; In de On-Deughden des Werelts Aff-gebeeldt..., Leeuwarden 1645, 361.

8 Zie cat. nr. 49 (Netscher).