Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 64]

[p. 65]

10 Willem Buytewech
Rotterdam 1591/92-1624 Rotterdam

Deftige vrijage
Doek, 56 × 70 cm
Amsterdam, Rijksmuseum

Als er, zoals de titel aangeeft, op dit schilderij inderdaad sprake is van vrijage, dan lijkt dit bij het staande paar geheel zonder problemen te verlopen. De manier waarop de zittende man en vrouw contact met elkaar hebben, vraagt echter om een verklaring. Wat deze vrouw doet, kan worden uitgelegd als een spel, namelijk ‘met rozeknoppen omstaan’. De twee rozeknoppen die ze in beide handen heeft, dienen om de ‘omstaande’, dat wil zeggen: de niet kijkende man te laten kiezen tussen haar en de andere jongedame, die haar keus overigens al bepaald lijkt te hebben.¹

Verraderlijk is dat de zittende vrouw haar armen gekruist houdt. Dit verschaft haar het voordeel dat - welke roos de man ook kiest - de keus in wezen aan haar blijft, omdat zij door haar houding links desnoods rechts, en rechts desnoods links kan noemen. Rozen spelen hier dus een bijzondere rol, maar daarnaast gold de roos in het algemeen als liefdesplant, ook al vanwege haar doornen, die het gevaar of de smart van de liefde aanduiden, in tegenstelling tot de bloem, die naar de geneugten verwijst.²

Er is wel verondersteld dat de vier figuren, die gekleed zijn volgens de zwierige mode van de jaren tien (het schilderij zal omstreeks 1617 zijn ontstaan), bepaalde personen weergeven en op grond daarvan zijn pogingen ondernomen de wapens op het getraliede raam links te identificeren. Dit is niet gelukt. En daar bovendien het soort gezichten, zoals hier uitgebeeld, in het werk van Buytewech meer voorkomt, is er voldoende reden aan te nemen dat wij met typen in plaats van met portretten te maken hebben.³

Iconografisch kan het schilderij in verband worden gebracht met het in de late middeleeuwen ontstane thema van de liefdestuin, onder andere door de aan-

10a Illustratie uit: Arnold Bon, Delfs Cupidoos schighje, Delft 1652

1 J. Six, ‘Willem Buytewech's Met rozeknoppen omstaan’, Oud Holland 43 (1926), 97-101. E. Haverkamp Begemann, Willem Buytewech, Amsterdam 1959, 28 en 64-67 (cat. nr. IV).

2 Bijv. Vaenius, 160-161.

3 W.J.J.C. Bijleveld, ‘Van Duyvelandt van Rhoon’, Maandblad van het Genealogisch-Heraldisch Genootschap ‘De Nederlandsche Leeuw’ 44 (1926), 144-146. Cat. tent. Willem Buytewech 1591-1624, Rotterdam-Parijs 1974-1975, 4 (nr. 1). De hond en de staande vrouw zijn later door Dirck Hals opgenomen in zijn Tuinfeest (zie cat. nr. 27).

[p. 66]

10b Willem Buytewech, Deftige vrijage (detail)

wezigheid van de spuitende fontein die achter de personages zichtbaar is.⁴ Fonteinen vinden we niet alleen op uitbeeldingen van 15de eeuwse liefdestuinen, maar eveneens in de latere varianten, nog tot in de 18de eeuw bij kunstenaars als Watteau. In het 17de eeuwse Holland fungeren fonteinen als erotische elementen in portretten van buiten gesitueerde echtparen en in amoureus getinte genrevoorstellingen.⁵ De betekenis ervan wordt op aardige wijze verduidelijkt door een gravure in een liedboekje van de Delftse uitgever en boekdrukker Arnold Bon, getiteld Delfs Cupidoos schighje (1652), waarop een man en een vrouw aan weerszijden van ‘de springbron der liefde’ zijn gesitueerd, een bron die gevuld wordt uit de borsten van Venus (afb. 10a). Buytewech heeft een bijzonder detail van zijn schilderij gedeeltelijk verscholen gehouden, namelijk het spinneweb achter het wapen op het tralieraam (afb. 10b). Zonder bedoeling kan het niet zijn aangebracht en het ligt voor de hand dat het web, zoals andere onderdelen,

10c Embleem uit: Jacob Cats, Sinne- en minnebeelden (eerste druk 1618), ed. Amsterdam-Utrecht 1700

een amoureuze betekenis draagt. Een gedicht van Cats, gepubliceerd in 1618, dus ten tijde van het ontstaan van Deftige vrijage, geeft een richting aan waarin een verklaring kan worden gezocht. Onder het motto ‘Die 't spel niet kan, Die blijfter van’ (die dient er verre van te blijven), waarschuwt Cats zijn lezers en lezeressen om niet in ‘Venus warre-net’ te blijven hangen, maar hij voegt er bemoedigend aan toe dat iemand met een ‘rustich hart’ het ‘ghespin’ wel zal kunnen verbreken (afb. 10c).⁶ Later in de 17de eeuw zou Johan de Brune de Jonge minder bemoedigend schrijven: ‘Zo veel als een spitsvondig vernuft kan uitvinden, komt Min, onder al wat in de wijde werelt voorvalt, met geen ding zozeer, als met een spinnekop, overeen ... De steken der Spinnen zijn doodelick: de quetsuuren der Liefde daarentegen zijn ongeneezelick’.⁷

Van enkele details, het tralieraam, de degen en de handschoenen op de grond, blijft onduidelijk of, en zo ja, hoe ze in de interpretatie van het geheel betrokken moeten worden. Waarschijnlijk is dat de hond in deze context als symbool van trouw moet worden opgevat. Dit was tenslotte de meest gangbare functie van de hond in de symboliek (afb. 10d). De zittende candidaat heeft zijn rechterhand op de kop van het dier gelegd. Ofschoon nog midden in het spel verkerend, zou hij een reden kunnen hebben reeds in dit stadium te laten weten dat hij een man van trouw is.

4 Voor liefdestuin, zie cat. nr. 27 (Dirck Hals).

5 Bijv. bij Frans Hals en Van der Helst (De Jongh 1967, 27-30) en bij Vinckboons, cat. nr. 72.

6 Jacob Cats, Silenus Alcibiadis, sive Proteus ..., ed. Amsterdam 1622, 178 e.v. De Jongh 1967, 24-25. Anderzijds valt te denken aan een 17de eeuwse zegswijze waarin de spin als kwaadaardig wordt geschilderd en waarop talrijke schrijvers hebben gevarieerd. Bredero bijvoorbeeld paste het beeld verscheidene malen toe, zoals in Lucelle (1616):
... maar siet de felle spinnen
En bittre nijdicheyt der booser menschen sinnen,
Die suygen haar fenijn daar de voedtsame by
En d'alderbeste mensch treckt soetheyts leckerny.
(Zie G.A. Bredero's Over-gesette Lucelle, ed. C.A. Zaalberg, Culemborg 1972, 182: vs. 2504-2507). Het beeld is verder gebruikt door o.a. Van Mander, Coster en Vondel.

7 Johan de Brune de Jonge, ‘Jok en Ernst’, in: Alle volgeestige werken, ed. Amsterdam 1681, 281.

[p. 67]

10d Maerten de Vos, De Trouw (tekening). Antwerpen, Museum Plantin-Moretus