9 Hendrick van der Burch(?)
Werkzaam in Delft en Leiden tussen 1649 en 1664
De weigering van het glas
Doek, 117 × 92 cm
Londen, The National Gallery
Zowel wat voorstelling als wat kunstenaar betreft levert dit schilderij vooralsnog onoplosbare problemen op. In de loop der tijd werd het aan niet minder dan twaalf schilders toegeschreven, al of niet uitvoerig geargumenteerd. In de National Gallery is het werk veiligheidshalve gecatalogiseerd als ‘Delftse school’.Ga naar voetnoot1 Hendrick van der Burch zou als maker in aanmerking kunnen komen, hoewel wij van zijn oeuvre slechts een buitengewoon vage notie hebben. Een andere candidaat zou de jonge Eglon van der Neer kunnen zijn, een naam die in dit verband nog niet eerder werd genoemd.Ga naar eind2
Aan de iconografie van de voorstelling zijn slechts weinig woorden gespendeerd en als de reden daarvan is dat men terugschrok voor de ondoorgrondelijkheid ervan, is dat alleszins begrijpelijk. Ten eerste doet zich de moeilijkheid voor dat wij niet kunnen vaststellen wat zich precies afspeelt; het tafereel is sprekend, maar allerminst informatief. Dat is een belemmering die het gemeen heeft met vele andere 17de eeuwse schilderijen: bij pogingen tot interpretatie blijkt men dikwijls voortijdig halt te moeten houden doordat het afgebeelde zich niet adequaat laat beschrijven.
In dit geval gaat het vooral om de twee hoofdpersonen, de man en de vrouw op de voorgrond. De vraag rijst of de vrouw het glas inderdaad weigert, zoals de gangbare titel aanduidt, of dat zij slechts doet alsof. Hebben we met ernst of met luim te maken? En in het geval de schilder niet bedoeld heeft een weigering in beeld te brengen, wat bedoelde hij dan wel?
Een andere moeilijkheid schuilt in het feit dat de kast onder de spiegel (op de achtergrond links) eerst in haar geheel op het doek is gezet en de man die er vóór staat, zoals een infrarood foto aantoont, daar later overheen werd geschilderd; hij stond misschien oorspronkelijk niet op het programma.Ga naar eind3 Een technisch gegeven als dit werpt in elk geval vragen op ten aanzien van de conceptie van het schilderij. Had de schilder de opzet een specifiek beeldverhaal te vertellen en zo ja, heeft hij dan halverwege het werk de inhoud veranderd, of heeft hij door toevoeging van de man voor de spiegel zijn originele opzet juist versterkt?
Gaan we uit van het visuele aanbod zoals de schilder dat in laatste instantie heeft gedaan, dan zijn er diverse aanzetten tot een interpretatie mogelijk. Geen van die aanzetten leidt echter tot een samenhangend geheel. Denkbaar is bijvoorbeeld de volgende anecdotische verklaring: de later geschilderde figuur stelt de echtgenoot van de zittende vrouw voor die via de spiegel toekijkt hoe zij reageert op de uitnodigende militair met het glas wijn. De toevoeging komt de compositie niet ten goede, zodat we kunnen concluderen dat de kunstenaar het formele evenwicht ten behoeve van de ‘plot’ heeft opgeofferd.
Speculerend op minder triviaal niveau zou men als hypothese kunnen aannemen dat het gebaar van de vrouw een afwijzing van aardse geneugten inhoudt. Haar pose kan dan overdrachtelijk haar strijd tegen de wellust en andere ondeugden verbeelden, overeenkomstig de traditionele opvatting dat het leven op aarde een strijd is. Dit zou gesymboliseerd kunnen zijn in het schoorsteenstuk waarop een gevechtsscène is weergegeven.Ga naar eind4 De man voor de spiegel, zo kan men vervolgens redeneren, oefent zich in zelfkennis, een eigenschap die noodzakelijk is om de goede christelijke strijd te strijden.Ga naar eind5
Dit alles blijft in hoge mate speculatief, nog afgezien van het feit dat het tamelijk frivole voorkomen van de vrouw niet zonder meer aanleiding geeft haar te identificeren met de strijdende deugd. Eén der vragen die tenslotte resteert betreft de aandacht die de schilder heeft geschonken aan glans en reflectie. De weerspiegeling van het interieur in de grote vuurbok onder de schoorsteen en de opmerkelijke reflectie van de rode jurk in de tegelvloer zijn intrigerende bijzonderheden, waarbij men zich kan afvragen of zij uitsluitend schilderkunstig zijn bedoeld, dan wel tevens de betekenis van het raadselachtige geheel moeten toelichten.
Auteursrechtelijk beschermd