Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 94]

[p. 95]

18 Jacob Duck
Utrecht (?) ca 1600-1667 Utrecht

Vrolijk gezelschap
Paneel, 40 × 68 cm. Gesigneerd
Nîmes, Musées d'Art et d'Histoire

Op het eerste gezicht heerst er één en al vrolijkheid onder de negen personages met hun curieuze houdingen, die Duck ook in curieuze proporties op paneel heeft gebracht. Wij zijn er getuige van dat een man zich met kennelijk genoegen door twee schalkse dames laat ontkleden. Vele 17de eeuwers zullen zo'n schilderij als vermakelijk hebben gewaardeerd, hetgeen hen overigens niet zal hebben verhinderd er eveneens een moraal in te onderkennen. Deze wordt duidelijk als we Ducks schilderij vergelijken met een min of meer gelijktijdig embleem van Johan de Brune (afb. 18a). Dit embleem, dat het motto draagt ‘Jongh hovelingh, oud schovelingh [verworpene, afdanker]’, vertoont een nauwe verwantschap met Ducks Vrolijk gezelschap.¹ Op dezelfde wijze wordt een man door twee vrouwen belaagd, maar de begeleidende tekst laat er geen twijfel over bestaan dat een en ander verkeerd zal aflopen.

De auteur besteedt ruime aandacht aan de twee klippen die een hoveling dient te omzeilen: enerzijds de hoogmoed, die als elk werelds gedrag een vergankelijk fundament heeft, anderzijds de overgave aan liefde en vrouwen, die een man duur kan komen te staan. Dat de schrijver over dit laatste niet licht oordeelde, mag blijken uit de bewoordingen waarin hij van leer trekt:

't Is wel het grootste quaed, dat een mensch hebben magh
Een vrouw ten dienst te staen, die met ons houd de lach.

En ook: (de vrouw)

Die duyzend quaeden vint, daer in zy zelden mist,
Om dat zy is een vrouw, en dat zy is vol list.
Wie dat die God magh zijn van deze vrouwen-benden,
Hy heeft ons toe-ghebracht een zee van veel ellenden.

18a Embleem uit: Johan de Brune, Emblemata of zinne-werck..., Amsterdam 1624

1 Ducks schilderij moet omstreeks 1630 worden gedateerd. De Brune, 213 e.v. Een embleem met hetzelfde motto maar met andere afbeelding en uitleg treft men aan in Roemer Visscher, 120.

[p. 96]

Het is waarschijnlijk dat ook Ducks uitbeelding van galant vermaak zinnebeeldig is voor het ‘vuyl bejagh der on-kuyssche vrouwen’. Kan het wijzen van de twee heren links en rechts op de voorgrond eventueel nog als neutraal worden beschouwd, de vingerwijzingen die door de schilderijen op de achtergrond worden gegeven zijn onmiskenbaar pessimistisch, en als waarschuwingen bedoeld. Het duidelijkst hierin is het schilderij uiterst links: het toont het moment waarop Salomé het hoofd van Johannes de Doper ten geschenke krijgt aangeboden.² Dit was de macabere beloning die zij voor haar dans aan het hof van koning Herodes gevraagd had. Een beter motief om de wrede veelelsendheid van een hoofse vrouw te illustreren is nauwelijks denkbaar.

Met deze voorstelling kan het rechts hangende schilderij in verband gebracht worden. Het is geïdentificeerd als De dansles van Pieter Codde, een nu nog bekend werk, waarop een paar staat afgebeeld dat kennelijk tot dansen is geneigd (afb. 18b). Ook dit vermaak werd door 17de eeuwse zedenprekers uiterst suspect gevonden en zij staafden hun afkeuring meer dan eens met het bijbelse voorbeeld van Salomé. ‘... o dansers weet gy niet? Dat om een danserin Johannes 't leeven liet, Dat om een lichten dans hem 't hoofd worde afgeslaeghen’, zo heet het bij Jan van der Veen in een gedicht waarin de rampzalige gevolgen van het dansen worden geschetst.³

Het is riskant om het schilderij in het midden ook zo'n duidelijke betekenis toe te kennen; het interpreteren van 17de eeuwse landschappen blijft in het merendeel der gevallen uiterst problematisch. Een specifiek element in dit landschap evenwel vormt de bouwvallige architectuur op de voorgrond.⁴ Het staat vast dat een afbeelding van een ruïne in de 17de eeuw

18b Pieter Codde, De dansles, Parijs, Louvre

kon dienen als teken van de betrekkelijkheid van wereldse zaken. Een soortgelijke bouwval komt ook voor als schilderij in het schilderij van de al eerder genoemde Pieter Codde. Dat Duck aan dit detail een zekere waarde hechtte, is af te leiden uit het feit dat hij het ruïnelandschap in zijn miniatuur-Codde wegliet om een dergelijk motief een eigen plaats aan de wand te geven. Met deze ruïne zal Duck iets voor ogen hebben gestaan als kortstondigheid van voorspoed, een gedachte die eveneens ligt opgesloten in het gezegde ‘jongh hovelingh, oud schovelingh’. Afgezien van de schilderijen in het schilderij zijn er ook andere details welke de betekenis van de hoofdvoorstelling van nadere toelichting voorzien: zo vormen de pijpen en kannen een scabreuze toespeling op de aard van het vrolijke vermaakt.⁵ De stoof op de voorgrond lijkt een vagere rol te spelen. Het is een voorwerp

18c Embleem uit: Roemer Visscher, Sinnepoppen, Amsterdam 1614

2 Voor de identificatie van de schilderijen aan de muur, zie Sylvie Béguin, ‘Pieter Codde et Jacob Duck’, Oud-Holland 67 (1952), 112-116. Het schilderij van Salomé is vrij naar een werk van Leonaert Bramer.

3 Jan van der Veen, Zinne-beelden oft Adams appel, Amsterdam 1642, 61.

4 Het ruïnelandschap doet het meest denken aan het werk van Carel de Hooch (mededeling van dr. A. Blankert).

5 De pijp als fallisch symbool komt in tal van genreschilderijen voor. Voor de kan, zie De Jongh 1968-69, 44-47.

[p. 97]

dat vaak wordt afgebeeld en zeker niet altijd met symboliek is geladen. Maar in deze context kan een embleem van Roemer Visscher van toepassing zijn (afb. 18c).⁶ Het motto van de prent luidt: ‘Mignon des Dames’, hetgeen betekent: ‘het liefje der dames’. In het commentaar wordt de voetwarmer die op zo'n nederige wijze de dames ten dienste staat, vergeleken met de man die zich uitput in allerlei galanterieën. Want pas door de vrouwen op talloze manieren ter wille te zijn, kan men er in slagen de populariteit te evenaren die een stoof in Hollands kil klimaat bij dames geniet.

In het geval van Ducks schilderij is het niet ondenkbaar dat de stoof, die nogal opzettelijk op de voorgrond lijkt te zijn gezet, dient als smadelijk beeld van de man die zich vrijwillig aan de grillen van het vrouwelijk gezelschap onderwerpt.

6 Roemer Visscher, 178.