Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 120]

[p. 121]

25 Dirck Hals
Haarlem 1591-1656 Haarlem

Vrouw die brief verscheurt
Paneel, 45 × 55 cm. Gesigneerd en gedateerd 1631
Mainz, Mittelrheinisches Landesmuseum

Het thema van een vrouw met brief, gezeten in een vertrek waarin een schilderij hangt dat een schip op zee voorstelt, is door verscheidene kunstenaars ter hand genomen (cat. nr. 71).¹ Van Dirck Hals kennen we tenminste twee exemplaren en dat zijn tevens de vroegste voorbeelden van het onderwerp.² Waar het steeds om draait in deze schilderijen is het samenspel tussen juist het detail van de brief en dat van het schip op zee, waarbij het schip geldt als beeld van de minnaar en de zee van zijn gevoelens van liefde. Soms evenwel wordt met het schip het hart van de vrouwelijke, in plaats van de mannelijke partner verbeeld.³

Dirck Hals heeft het thema op twee verschillende manieren gestalte gegeven. Tussen het hier tentoongestelde paneel uit Mainz en de variant uit Philadelphia (afb. 25a) bestaat een in het oog lopend verschil. Op de laatstgenoemde versie glimlacht de vrouw, terwijl ze de brief, die ze klaarblijkelijk al gelezen heeft, in haar linkerhand houdt. De zee op het schilderij achter haar is spiegelglad. Op de andere voorstelling blijkt de dame in kwestie minder positief gestemd: zij is bezig de brief te verscheuren; het zeegezicht aan de muur vertoont een storm, getuige ook het schuinliggende schip op de voorgrond.

De conclusie is niet moeilijk: hier zijn twee verschillende soorten liefde in beeld gebracht, de hoopvolle en de teleurstellende liefde. Jan Harmensz. Krul heeft daarover het volgende opgemerkt: ‘Wel te recht mach Liefde by de Zee vergeleecken werden/aenghesien haer veranderinge/die d'eene uyr hoop/d'ander uyr vreese doet veroorsaecken: even gaet het met een Minnaer/als het een Schipper doet/de welcke sich op Zee beghevende/d'eene dagh goedt we'er/d'ander dagh storm en bulderende wint gewaer wort...’.⁴

25a Dirck Hals, Vrouw met brief. Philadelphia, Museum of Art

Gezien het feit dat de vrouw op het Mainzer schilderij haar brief in snippers scheurt, moeten we aannemen dat zij, en niet de briefschrijver, degene is bij wie de liefde ‘vreese’ heeft veroorzaakt. Anders dan dit waarschijnlijk het geval is bij Metsu en Vermeer, lijkt het schip op de woelige baren bedoeld te zijn als een afspiegeling van háár treurige gemoedstoestand.

1 Zie verder cat. nr. 39 (Metsu).

2 De Jongh 1967, 52-53. Een derde exemplaar bevond zich vroeger in de Khanenko collectie te Kiev (vriendelijke mededeling van mr. Otto Naumann); onduidelijk is of er op de achterwand van het desbetreffende interieur een landkaart of een zeegezicht hangt.

3 Zo bijvoorbeeld in Th. Arendsz., Roeland ..., Amsterdam 1686, 12, waar de vrouwelijke hoofdpersoon zegt: ‘Myn hart is als een schip in 't midden van de baaren’.

4 Jan Harmenszoon Krul, Minne-beelden: toe-gepast de lievende ionckheyt, ed. Amsterdam 1640, 2-3. De Jongh 1967, 52 en noot 72.