Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 142]

[p. 143]

32 Nicolaes Maes
Dordrecht 1634-1693 Amsterdam

Slapende oude vrouw
Doek, 135 × 105 cm
Brussel, Koninklijke Musea voor Schone Kunsten

Deze voorstelling van een boven haar boek ingedutte oude vrouw zal bij ons, voor wie het recht op een rustig genieten van de oude dag de normaalste zaak van de wereld is, niet zo gauw negatieve associaties oproepen. Daar echter in de 17de eeuw ook bejaarden steeds door moralisten werd voorgehouden de ledigheid te schuwen, zal een beschouwer uit die tijd deze voorstelling vrijwel onmiddellijk met genoemde ondeugd verbonden hebben.¹ Door het feit dat de vrouw slaapt, alsook door haar pose - het hoofd door haar linkerhand gesteund - past ze geheel in de lange reeks voorstellingen van moralisaties over de luie mens.²

De ondeugd van de luiheid en plichtsverzaking of, synoniem hieraan, het verspillen van tijd, werd door Maes via het nodige bijwerk nog geaccentueerd. Links van de oude vrouw zien we haar naaikussen met kantklosgerei en een opengeslagen bijbel onbenut liggen. Evenals het weven, spoelen, spinnen, borduren en naaien was ook het kantklossen een zinnebeeld van vrouwelijke deugd in het algemeen en van de huiselijke ijver in het bijzonder.³

Door 17de eeuwers zal het verzaken door ‘oude luyden’, die oog in oog stonden met de dood, als een negatief exemplum zijn ervaren, immers: ‘Aen 't verlies van den tijd hanght het verlies van de eeuwige zaligheyd’.⁴ Deze laatste woorden worden wél in acht genomen door andere figuren van Maes, zoals door de biddende oude vrouw in een schilderij dat men de tegenpool zou kunnen noemen van het doek in Brussel (afb. 32a).

Het memento mori, dat hier aan de vrouw voorbij gaat, wordt niet alleen gesymboliseerd door de zandloper, maar ook door de bijbel, die opengeslagen ligt op het boek Amos, dat verhaalt van de rechtvaardige, maar buitengewoon gruwelijke straffen Gods voor de volken die zondigen tegen de Wet.

32a Nicolaes Maes, Biddende oude vrouw. Verblijfplaats onbekend

1 Zie voor ouderdom i.v.m. ledigheid: Cats II, 286 (‘Ouderdom en Buyten-Leven’) en Bedaux 19-22.

2 Zie cat. nr. 33 (Maes), cat. nr. 69 (Verhout).

3 Zie cat. nr. 3 (Ter Borch).

4 Johan de Brune, Banket-Werk van Goede Gedachten, Middelburg 1657, 287, nr. 728 (‘Ledigheyd’).