Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 150]

[p. 151]

35 Kornelis de Man
Delft 1621-1706 Delft

De kaartspelers
Doek op paneel, 43,2 × 33 cm
Londen, The National Trust (Polesden Lacey)

Naar verondersteld wordt is van dit schilderij van Kornelis de Man, met name van de rechterzijde, ooit een strookje afgezaagd.¹ Gezien de gebruikelijke verhouding tussen lengte en breedte bij dit type schilderijen, kan deze strook onmogelijk erg groot zijn geweest. Waarschijnlijk is het een hond of een kat die nu aan de voorstelling ontbreekt - zoiets wordt tenminste gesuggereerd door het naar links wijzende en schuin rechts naar beneden kijkende kind. In elk geval lijkt het werk compleet genoeg om een zekere interpretatie ten aanzien van het hier gespeelde kaartspel te rechtvaardigen.

Het kaarten op zichzelf genoot een nogal slechte reputatie als zedenbedervend vermaak. Vanaf het begin van de 15de eeuw regent het kritiek op dit kansspel, dat zowel in woord als in beeld gekoppeld werd aan luiheid, dorst naar geld, twist, bedrog en onkuisheid.² Het tafereel van Kornelis de Man laat zich gemakkelijk plaatsen in de reeks voorstellingen waarin het kaarten in verband wordt gebracht met de liefde. De groot opgezette ogen van de heer achter de tafel zijn gericht op het decolleté van de vrouw en daarop wordt ook ons een blik vergund door middel van de spiegel onder het hoog gesitueerde raam.

Normaliter zou die spiegel in de 17de eeuw een andere plaats hebben gekregen, maar de schilder heeft hem juist hier gehangen om de boezem van de vrouw zo voordelig mogelijk te laten uitkomen. Zij kijkt over haar rechterschouder schuin het beeldvlak uit, als het ware een rhetorische houding, die De Man ook elders wel voor zijn figuren koos.³ In dit vage contact met de

35a Anoniem, Het kaartspel. Washington DC, National Gallery

1 Zie Polesden Lacey, The National Trust 1974, 32 (nr. 57).

2 Vgl. William Hughes Willshire, A descriptive catalogue of playing and other cards in the British Museum, Londen 1876, 3-17. Renger, sub voce ‘Spiel’, en afb. 41, 43, 81 en 88.

3 Zie cat. nr. 36.

[p. 152]

35b Erhard Schoen, Het kaartspel (houtsnede)

toeschouwer toont ze in het bezit te zijn van de harten aas, een kaart die de amoureuze stemming van de scène expliciet maakt. Speelkaarten van harten als vingerwijzing naar het amoureuze vinden we reeds lang vóór de tijd van Kornelis de Man, in de eerste helft van de 16de eeuw bijvoorbeeld op een schilderij, vroeger toegeschreven aan Lucas van Leyden (afb. 35a), en bij Erhard Schoen (afb. 35b). In het bijzonder de harten aas die in handen is van een vrouw of waarop door een vrouw met nadruk wordt gewezen, zoals bij Schoen en De Man, was een gewild motief, dat in de 17de eeuw eveneens in de emblemataliteratuur verschijnt.⁴ Zo in Michael Snijders' Amoris divini et humani antipathia uit 1626, waar een jonge vrouw die de aas van harten heeft, een spel speelt met de personificaties van de hemelse en aardse liefde.⁵ De auteur waarschuwt daarbij tegen ‘Liefdes jock en liefdes spelen’, spoort aan ‘pas’ te geven ‘aan t'willigh vleesch’ en wijst er verder op dat de hovaardige dochters van Eva op het winnen van harten

35c Embleem uit: Johan de Brune, Emblemata of zinne-werck ..., Amsterdam 1624

uit zijn, teneinde over het andere geslacht te kunnen triomferen.

Johan de Brune's Emblemata bevat een meer realistische voorstelling van kaartende personen, die bovendien opmerkelijke trekken gemeen heeft met het tafereel van De Man (afb. 35c).⁶ Ook hier houdt de vrouw de harten aas in de rechterhand en toont deze ostentatief aan de beschouwer. Uit het begeleidende gedicht blijkt dat de jongeman in kwestie zijn vrouwelijke partner met opzet heeft laten winnen om bij haar in het gevlei te komen. De vrouw verkeert echter in de mening dat ze gewonnen heeft door sterk spel. Dit bedrog verschaft De Brune gelegenheid onwaarachtig gedrag van mannen in het algemeen aan de kaak te stellen en huwbare vrouwen te waarschuwen zich niet door vleiende mannen te laten misleiden. Want vleierij leidt tot hoogmoed.

Het spreekt vanzelf dat schilderijen als van Kornelis de Man geassocieerd kunnen worden, en in de 17de eeuw stellig ook geassocieerd werden, met een embleem als dat van Snijders, maar vooral ook met dat van De Brune. Of De Man zijn voorstelling van het kaartende duo even ernstig heeft bedoeld als de schrijvers hun emblemen, valt evenwel te betwijfelen. Enige geestigheid, althans naar 17de eeuwse normen, kan hem niet ontzegd worden.

4 Een ander voorbeeld van een amoureuze scène, waarin een vrouw de harten aas toont, vinden we bij Pieter de Hooch; zie Wilhelm R. Valentiner, Pieter de Hooch. Des Meisters Gemälde, K.d.K., Stuttgart-Berlijn-Leipzig 1929, afb. 77.

5 [Michael Snijders], Amoris divini et humani antipathia ..., ed. Antwerpen 1670, 32-33.

6 De Brune, 161-165. Steun bij het interpreteren van De Brune's tekst kregen wij van drs. W. Vermeer.