Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 166]

[p. 167]

40 Gabriël Metsu
Leiden 1629-1667 Amsterdam

De vogelverkoper
Paneel, 61,5 × 45,5 cm. Gesigneerd en gedateerd 1662
Dresden, Staatliche Kunstsammlungen, Gemäldegalerie Alte Meister

Metsu's Vogelverkoper is een karakteristiek voorbeeld van een genretafereel met een dubbele bodem. De ogenschijnlijk alledaagse situatie die de schilder ons voor ogen stelt, blijkt op ander niveau begrepen te moeten worden als een toespeling op de sexualiteit. Een oude man toont een jonge vrouw een levende haan, die hij haar kennelijk wil verkopen (een dood konijn ligt naast hem, achter hem staat een kalkoen) - dit is grofweg het visuele aanbod en op die manier zal de tijdgenoot het schilderij ook hebben bekeken. Maar niet uitsluitend op die manier. De gemiddelde 17de eeuwer moet tegelijkertijd de dubbelzinnigheid van de geschilderde handeling hebben onderkend. Een man die een vrouw een vogel aanbiedt, of een vrouw die van een man een vogel wil kopen - dit soort voorstellingen heeft het associatievermogen van de tijdgenoot nauwelijks op de proef gesteld.¹

De woorden ‘vogel’ en ‘vogelen’, zeer ingeburgerd in het 17de eeuwse taalgebruik, waren synoniem aan respectievelijk het mannelijk lid en de bijslaap. ‘Vogelaar’ werd gebruikt voor koppelaar of hoerebaas, maar ook werd hiermee wel degeen aangeduid die zelf het liefdesspel bedreef.² Onomwonden in dit opzicht is de informatie, verstrekt door een gravure van Gillis van Breen, een voorstelling, welke sterke overeenkomst vertoont met het schilderij van Metsu (afb. 40a). Ook hier gaat het om een oude man en een dame die gevogelte wil kopen. Op de mand vóór de man ligt een dode eend en in de mand bevindt zich een levende haan. De scène gaat vergezeld van de volgende dialoog op rijm:

Hoe duur dees vogel vogelaer? hy is vercocht' waer?
aen een waerdinne claer' die ick vogel tgheele Jaer.

40a Gillis van Breen naar C. Clock, Vogelverkoper (gravure)

1 De Jongh 1968-69, 22-52.

2 Vgl. cat. nr. 13 (Codde) en De Jongh 1968-69, 27.

[p. 168]

40b Abraham Janssens, Lascivia. Brussel, Koninklijk Museum voor Schone Kunsten

De pointe zal duidelijk zijn: ‘die ick vogel tgheele Jaer’ betekent hier letterlijk ‘wie ik gedurende het hele jaar gevogelte lever,’ maar bedoeld wordt ‘met wie ik gedurende het hele jaar de liefde bedrijf’.

Er bestaat een groot aantal 16de en 17de eeuwse teksten, van zeer uiteenlopende schrijvers, waarin op dezelfde manier met de woorden ‘vogel’ en ‘vogelen’ wordt gespeeld, terwijl in talrijke contemporaine schilderijen en prenten het woordgebruik, met instandhouding van de strekking, in beeldgebruik is omgezet.³ Binnen het genre is Metsu's Vogelverkoper daar een typerend voorbeeld van. Ook echter op het gebied van de allegorie blijkt met dit soort vogelsymboliek te zijn gewerkt, getuige de manier waarop Abraham Janssens gestalte heeft gegeven aan Lascivia, de personificatie van de wellust (het woord Lascivia staat op de band die over haar borst loopt). Zij werd voorzien van twee parende mussen op haar linkerhand (afb. 40b).

Metsu heeft in zijn schilderij het verschil in leeftijd tussen de jonge vrouw en de vogelverkoper vermoedelijk met opzet geaccentueerd. Laatstgenoemde heeft hij bovendien met ironie bejegend. De haan fungeert hier als het ware als een uithangbord van potentie. Maar daaraan ontbreekt het de oude man nu juist, verzekert de schilder ons beeldend, via de grotendeels kale boom achter de grijsaard. Kale bomen werden wel meer verbonden aan begrippen als ouderdom en dood, zoals verscheidene 17de eeuwse kunstenaars een verband hebben gesuggereerd tussen hoge leeftijd en sexueel onvermogen.⁴

3 Zie noot 1.

4 Metsu's Vogelverkoper heeft een pendant (eveneens in het museum te Dresden), waarop dezelfde grijsaard een pijp zit te roken, opnieuw tegen het decor van een dorre boom. Voor een ander voorbeeld van een dode, zelfs geknakte boom als teken van impotentie, zie D.P. Snoep, ‘Een 17de eeuws liedboek met tekeningen van Gerard ter Borch de Oude en Pieter en Roeland van Laer’, Simiolus 3 (1968-69), 77-134, i.h.b. 128-130. Voor de dorre boom als vanitas-symbool, vgl. de gravure van Jacob Matham naar Karel van Mander, Hollstein XI, 344.