Tot lering en vermaak

Betekenissen van Hollandse genrevoorstellingen uit de zeventiende eeuw

[p. 176]

[p. 177]

43 Jan Miense Molenaer
Haarlem ca 1610-1668 Haarlem

Vrouw Wereld
Doek, 102 × 127 cm. Gesigneerd en gedateerd 1633
Toledo (Ohio), The Toledo Museum of Art, geschenk van Edward Drummond Libbey

Molenaers gedetailleerde compositie bevat allerlei elementen die we op genrestukken wel vaker tegenkomen, maar meestal niet op één schilderij tezamen: de vermomde homo bulla met het bellenblaasgerei, het geketende aapje, de snuisterijen op de tafel, de muziekinstrumenten, de wereldkaart en de spiegel op de schoot van de hoofdpersoon. Het vanitas-element neemt een voorname plaats in, vooral door de schedel waarop de jonge vrouw een van haar voeten laat rusten.¹

De wereldkaart aan de muur, achter de vrouw en haar kapster, stelt ons in staat de afkomst van de hoofdrolspeelster vast te stellen. Jan Miense bracht deze kaart niet willekeurig aan, maar ging, integendeel, zeer weloverwogen te werk. Hij heeft hem zodanig gesitueerd dat één van de twee halfronden in zijn geheel boven het hoofd van het meisje uitkomt. Denken we de gesuggereerde derde dimensie weg, dan raakt de onderzijde van de cirkel zelfs precies de kruin van het meisje - iets ter rechterzijde van het punt waar de kapster haar kam

43a Titelprent van: Jan Harmensz. Krul, Noodsakelyck Wereld-haten, Amsterdam 1634

1 De Jongh 1973.

[p. 178]

heeft gezet. Anders geformuleerd: de cirkel rust als het ware op haar hoofd.

Hierin nu schuilt een verwijzing naar een allegorische figuur die in Molenaers tijd, hoewel enkele eeuwen oud, nog steeds zeer vitaal was; deze figuur stond bekend als Vrouw Wereld.² Haar belangrijkste attribuut bestond uit een wereldbol die zij meestal op het hoofd droeg, zoals op het schilderij van Waben (cat. nr. 73) en bijvoorbeeld op de titelprent van Kruls Noodsakelyck Wereld-haten (afb. 43a), een boek dat kort na het ontstaan van Molenaers schilderij verscheen.³ De geestige kunstgreep die Molenaer in dit werk heeft toegepast, is dus dat hij de globe verving door een tweedimensionaal alternatief. Dezelfde geestigheid vinden we in een voorstelling van een andere jonge vrouw, enkele decennia later geschilderd door Jacob Ochtervelt (afb. 43b). Ook hier rust een van de twee halfronden als het ware óp het hoofd van de centrale figuur.

De jonge vrouwen van Molenaer en Ochtervelt kunnen worden opgevat als derivaten van het traditionele Vrouw Wereld-type. Die van Ochtervelt is het meest geëvolueerd. Alles om haar heen doet natuurlijk aan, elk buitensporig detail - zoals de schedel bij Molenaer -

43b Jacob Ochtervelt, Vrouw met dienster en hondje. Pittsburgh Pa, Museum of Art, Carnegie Institute

is vermeden. De vrouw van Molenaer is een ietwat ander geval. Met haar bevinden we ons op het breukvlak van genre en allegorie. De natuurlijke sfeer die aan veel genrestukken eigen is, wordt hier verstoord doordat de schilder zo'n onwaarschijnlijke voetsteun voor haar heeft uitgekozen.⁴

Vrouw Wereld gold als de personificatie van al wat dat mensheid aan kwaad en zonde wist voort te brengen. De betekenis van de typen die van haar zijn afgeleid, zal ook in deze richting gezocht moeten worden. De attributen rondom Molenaers hoofdfiguur houden alle verband met factoren welke in allegorieën van Vrouw Wereld eveneens een rol spelen: schijn, wellust en dood, hier samengebald in respectievelijk de spiegel, de aap die zijn rechtervoorpoot in een schoen van het meisje steekt, en de homo bulla, de snuisterijen en de schedel.⁵

Op een 16de eeuwse gravure naar een ontwerp van Pieter Baltens, die Den dans des Werelts voorstelt en zo populair was dat zij tot in de 17de eeuw werd herdrukt, treffen we vergelijkbare elementen aan (afb. 43c). In plaats van een schedel liggen hier een kroon en een bos stro, waarop het woord ‘vanitas’ staat geschreven, aan de voeten van Vrouw Wereld. De luchtbel die bij Molenaer, als symbool van het nietswaardige menselijke leven, door het jongetje wordt geproduceerd, wordt bij Baltens door Vrouw Wereld op de hand gedragen. En de vanuit het wijde gewaad van Vrouw Wereld opduikende nar met het masker vervult dezelfde functie als de spiegel op de schoot van de vrouw bij Molenaer: beide vertegenwoordigen het begrip valse schijn.⁶

43c Naar Pieter Baltens, Den dans des Werelts (gravure)

2 Wolfgang Stammler, Frau Welt. Eine mittelalterliche Allegorie, Freiburg i/d Schweiz 1959.

3 De eerste editie draagt een andere titel (Werelt-Hatende Noodtsaekelijck) en dateert uit 1627; zie De Jongh 1973, noot 24.

4 De schedel is lange tijd overschilderd geweest door een pseudo-17de eeuws voetenbankje; zie cat. tent. Pictures of everyday life. Genre painting in Europe 1500-1900, Department of Fine Arts, Carnegie Institute, Pittsburgh Penn. 1954, afb. 37.

5 Stammler, a.w. De Jongh 1973. Zie voor de spiegel, cat. nr. 47 (Moreelse); voor de aap, cat. nr. 55 (Roestraeten); voor de homo bulla, cat. nr. 4 (Boursse).

6 Zie De Jongh 1973, 200.

[p. 179]

De handeling van het kammen tenslotte zou door Molenaer bedoeld kunnen zijn om op overdrachtelijke wijze de reiniging van de wereld, of althans een poging daartoe, weer te geven. Emblemata-schrijvers als Roemer Visscher en Jacob Cats hebben het hanteren van de kam ongeveer in deze zin geïnterpreteerd. Kammen betekent bij hen: het zuiveren van de ziel van slechte eigenschappen en zonden.⁷

7 Zie Snoep-Reitsma, 288 en cat. nr. 49 (Netscher).