Handboek tot de geschiedenis der Nederlandse letterkunde. Deel 3

Protestantse romantiek

Het Reveil

De protestantse romantiek is in aanzienlijke mate beïnvloed door een der merkwaardigste stromingen op protestants-religieus terrein in de negentiende eeuw: het reveil. Dit reveil is, naar Piersons kenschets, ‘de romantische school van Duitschland in het Nederlandsch Protestantische overgezet’¹. Geen wonder dat het daarna de romantische letterkunde van de protestanten zo aanzienlijk beïnvloedde.

Het reveil in Nederland is overigens het resultaat van meerdere componenten. Het ontstaat door de samenvloeiing van verschillende stromingen in binnen- en buitenland, op soms typisch Néderlandse wijze verwerkt in de eerste helft van de negentiende eeuw. Het verschijnsel verdient hier nadere aandacht, aangezien het treffend weerspiegeld wordt in werken van letterkundige aard.

Op Nederlandse bodem² vangt het aan bij Nicolaas Schotsman (1754-1822), gereformeerd predikant te Leiden die een Eerezuil ter gedachtenis van de vóór tweehonderd jaren te Dordrecht gehouden Nationale Synode (1819; de tweede druk bevat een voorrede van Willem Bilderdijk) oprichtte, en daarbij de wens uitsprak, dat het geloofsbeginsel van het calvinisme weer tot levensbeginsel van ons volk, zowel in het particuliere als in het openbare leven, verheven zou worden³.

Maar machtiger indruk maakte het optreden van Bilderdijk, door Pierson de ‘vader’ van het reveil genoemd⁴. Ageerde Schotsman vooral

1 Allard Pierson, Oudere Tijdgenooten², Amsterdam, 1904, 189.

2 M.E. Kluit, Het Réveil in Nederland (1817-1854), Amsterdam, 1936, uitgewerkt tot M. Elisabeth Kluit, Het protestantse Réveil in Nederland en Daarbuiten, 1815-1865, Amsterdam, 1970.

3 A.M. Brouwer, De oorsprong van het Réveil in Nederland, Stemmen voor Waarheid en Vrede, 1912, 1.

4 A. Pierson, Oudere Tijdgenooten, 192.

[p. 332]

onder het volk, Bilderdijk oefende invloed op een kleine, maar leidende groep intellectuelen, zelfs op van aanleg geheel anders geaarde geesten als Jacob van Lennep en de Van Hogendorpen. De actie van Bilderdijk ging overigens in dezelfde richting als die van Schotsman: beiden handhaven de orthodoxe leer, maar streven toch vóóral naar persoonlijke beleving van het geloof. Geheel in de geest van Bilderdijk, valt de nadruk niet op intellectualistisch zich bezinnen, op theoretisch beschouwen, maar - reagerend tegen het rationalistisch element dat men in deze intellectuele activiteit meende te bespeuren - op de beleving van het geloof door het gevoel.

Daarop sluiten zich dan aan buitenlandse invloeden, Engelse, Franse, Duitse, vooral Zwitserse (Geneefse): predikanten kwamen in ons land wedergeboorte en geloof prediken.

Uit de wisselwerking nu van deze stromingen op elkaar, ontstaat dan het Nederlands reveil: aspect van de Europese romantiek en haar drang naar het eeuwige en oneindige, het heimwee naar wat buiten de tijd ligt. Terwijl echter diverse prominenten van de Duitse romantiek katholiek werden, zette Holland voorlopig zijn traditie voort door in verdieping van het protestantse geloofsleven zijn romantiek te zoeken en te vinden. Niet zonder affecties overigens voor het katholieke, waarmee men intussen, voor wat betreft dogma en kerk, ernstig van mening verschillen kon; vielen echter deze complicaties in de intellectualistische sfeer niet, tijdelijk, weg, waar zoveel raakpunten in die van het gemoedsbeleven te vinden waren?

Het Nederlands reveil is - mèt het katholieke renouveau van Broere en Thijm - het principiële verzet tegen het rationalisme en zijn optimisme, zijn geloof in de vooruitgang en zijn leer der perfectibiliteit van wereld en mensheid; het is het verzet tegen deïsme en atheïsme, tegen de theorieën over de vrijheid en gelijkheid der mensen, tegen het liberalisme en al wat in het maatschappelijke en politieke leven is voortgevloeid uit de verlichting. Men beoogde het Evangelie van Gods genade in Christus, in geest en, vóóral, in gemoed te beleven⁵. Niet de zelfgenoegzame mèns, die ‘tot nut van het algemeen’ doceert, brengt de wereld het waarachtig heil; het heil wòrdt de individuele mens gebracht, indien Gods genade doorbreekt in zijn ziel. Het hoogste wat de mens kan doen, is het omhelzen van Christus' godsdienst en zedenleer.

Men kan niet zeggen, dat het reveil rechtstreeks brede kringen van ons

5 De verschillende manieren waarop dit geschiedde, zijn duidelijk getekend door A. Pierson, Oudere Tijdgenooten³, 70-85, 102-119. Over het reveil verder: E. Gewin, In den Réveilkring, Baarn, 1920; B. de Gaay Fortmann, Over den arbeid van den Réveilkring na 1840, Stemmen des Tijds 20, I, 239-309; id., Réveil en Afscheiding, Stemmen des Tijds, 1934, II, 20; J.C. Rullmann, Afscheiding (1834) en Réveil, Stemmen des Tijds, 1934, II, 305.

[p. 333]

volk heeft beïnvloed. Om zijn piëtistische elementen zou het velen geboeid moeten hebben; het piëtisme is vanouds in ons land inheems. Maar dit in ons land inheemse piëtisme werd nu juist niet bepaald gekenmerkt door een grote voorkeur voor de strenge rechtzinnigheid der Dordse vaderen die de reveilmannen beheerste. - Anderen weer wendden zich van het reveil af, juist omdat zij niet bevredigd werden door een piëtisme dat hen min of meer van de wereld vervreemdde.

Desondanks is het, indirect, van enorme betekenis geweest, doordat het een aantal leidende geesten van ons volk greep, die door hun woord en geschrift (Da Costa, De Clercq) en door hun politieke invloed (Groen van Prinsterer) velen beïnvloedden en een eigen geestelijke formatie zoal niet in het leven riepen, dan toch in stand hielden. ‘De fijnen’ en de partij van de kleine luiden hebben een eigen stem in het koor van de sprekende en zingende Nederlanders; zich uitdrukkend in zijn eigen nieuwe tale Kanaäns, heeft deze stem geklonken van Bilderdijk tot Geerten Gossaert.