Ont-werp der Neder-duitsche letter-konst

[p. 7]

⁺Ont-werp der Neder-duitsche Letter-konst.

+ (5)

Van de letters.

Grammatica.	Letter-konst is een konst^1 van wel^2 te spreeken^3. De Letter-konst heeft vier deelen: Spelling, Maat-klank, Oór-spronklijkheidt en t'Zaamen-voeghing^4.
Orthographia.	Spelling is een deel der Letter-konst, welk leert de Letters wel uit-spreeken en schrijven^5.
Litera.	Letter is een on-deelbaar deel van een Reden^6: en worden ghe-meenlijk zeven en twintigh in 't ghe-tal ghe-stelt^7; als,
	a, b, c, d, e, f, g, h, i, j, k, l, m, n, o, p, q, r, r^8, s^9, s, t, u, v, w, x, y, z.

1 kunde.

2 goed, correct.

3 VG 1: ‘Grammatica est ars benè loquendi’. Van Heule 1625: I en 1633: I geven ars weer met wetenschap en komen verder met VG overeen. In de Twe-spraack vinden we alleen in het Revierein een aanduiding van wat de ars grammatica doel: ‘En leert door de Letterkunst wel voeghen en spellen’. Vgl. ook Elementa rhetorica I: ‘ghelijk de Letter-konst de wegh wijst om wel óft zuiverlijk te spreeken’; hetzelfde in Kort be-ghrijp 119 en Sýnopsis logica 114-115.

4 VG I: ‘Partes Grammaticae sunt quatuor; Orthographia, Prosodia, Etymologia, & Syntaxis’. Dezelfde opsomming in Twe-spraack 13. Van Heule 1625: 1 en 1633; 1 noemen de prosodie niet als tweede. Geheel anders is de indeling van Montanus 1635; 1: ‘Den Lezer dient hier wel aen te merken, dat ick vier Consten stel: namelijck, deze Spreeckonst, een Streepconst, een Taelconst, ende een Spraec-merkconst, die tot noch toe zeer verwert, of alle vier, of drie uit dezelve, onder den naem van Grammatica en Letterconst, in een gesmotten zijn’.

5 Mogelijk berust deze definitie op VGa 1, waar we bij de uitspraak van VG 1: ‘Orthographia est prima pars Grammaticae, quae docet discrimina literarum’, de aantekening vinden: ‘Ορϑογραφια quasi ὀρϑἠ γραφἠ, hoc est, recta scriptura. Non tamen elementorum tantummodo figuras docet; sed etiam diversam potestatem: ita ut comprehendat ὀρϑοέπειαν, sive rectam pronunciationem. Per synecdochen igitur à scribendi arte nuncupatur; cum fit legendi, scribendique scientia’. In VAR 11 maakt Vossius hetzelfde onderscheid.

6 VGa 1: ‘Litera est pars orationis indivisibilis’. We vinden deze definitie in de Twe-spraack noch bij Van Heule.

7 Kók geeft er overigens 28. Vgl. Inleiding XXXVI.

8 Ronde r.

9 Staart-s.

[p. 8]

	In de zelve zijn an te merken haar Eighenschappen en Schifting^10. De Eighenschappen der Letteren zijn dry: de Naam, Ghestalte en Maght^11.
Nomen.	De Naam der Letters is, waar mê zy in 't uit-spreeken benoemt worden^12; als, a be ce de e ef ge ha i je ka el em en o pe que er es es^9 te u ve óft va we óft wa ex y ze.
Figura.	De Ghe-stalte is het maaxel, daar door de Letters gheschreeven worden^13. De zelve is dryërley; der Hoófdt-letters, Print-letters, en Schrijf-letters^14: der Hoófdt-letters; als,
^+	^15
	Der Print-letters, als
	Der Schrijf-letters; als,

10 Schifting is de vertaling van divisio: verdeling. Vgl. Institutio logica 231 en Kort begrip des redenkavelings (1585); 20 e.v.

11 VAR 19 spreekt van de divisio literarum en VAR 35-36 van nomen, figura, potestas, die tot de affectiones literarum behoren. Ze vormen niet de accidentia literarum, aangezien potestas in Vossius' opvatting geen accidens is, maar de forma essentialis van de letter (vgl. ook VAR 25). In Kort be-ghrijp 3 vertaalde Kók het Latijnse affectio liever met An-doening, hoewel: ‘zommige vertaalen 't óók Eighen-schap, maar óvermidts eigen-schap óók iet anders in de Reden-konst betekent, zó blyven wy liefst by 't onze om 't onder-scheidt niet te ver-werren’. Kók en Vossius hanteren dus in de taalkunde de uit de filosofie stammende tegenstelling essentiae - accidentia, waarbij de essentiae het wezen van het besprokene uitdrukken, de accidentia iets wat eigen is aan het reeds middels de essentiae bepaalde. Vgl. over de problematiek van deze driedeling Caron 1947: 10 e.v.

12 Vgl. ook VAR 41: ‘rectiùs Latini nomen literis indiderunt, quod nudam exprimat potestatem quàm nationes aliae plurium syllabarum iis nomina imposuerunt’.

13 Vgl. ook Kort be-ghrijp 25: ‘figura, betekent de uiterlijke ghe-stalte des lichaams, die met óóghen ghe-zien en met handen ghe-tast kan worden’.

14 Twe-spraack 14 spreekt van Schryfletteren, Hóófdletteren en Ghemene print-letteren.

+ (6)

15 Hier wordt dus geen onderscheid gemaakt tussen de beide typen r en s, terwijl i en j te zamen worden genomen.

[p. 9]

Potestas.	De Maght der Letters is de klank, die de Letters in 't spellen^16 en spreeken voort-brengen. De Letters worden ghe-schift in Klinkers en Mê-klinkers^17.
Vocalis.	Een Klinker óft Klink-letter is een letter, die van zich zelf klinkt en ghe-luidt gheeft^18. De zelve zijn óft enkele; als, a, e, i, o, u: óft dubbele, als, aa, ee, ii, oo, uu^19.
Consonans.	Een Mê-klinker óft Mé-klink-letter is een letter, welke niet door zich zelf, maar door 't be-hulp van een Klink-letter uit-ghe-spróken wordt; als be, ce, de, en al de anderen^20. Deze worden ghe-meenlijk ghe-schift in stomme en half-klinkers^21.
Mutae.	Stomme Mê-klinkers zijn, in welke het ghe-luidt der Klink-letter na-vólght; als, be, ce, de, ge, ha, je, ka, pe, que, te, va, wa, ze^22.
Semivocales.	Half-klinkers zijn, in welke het ghe-luidt der Klink-letter voor-ghaat; als, ef, el, em, en, er, es, es, ex^23.

16 Het opnoemen van de letterklanken waar een woord uit bestaat. Potestas is dus de fonetische waarde van de letter.

17 VG 2: ‘Litera est vocalis, aut Consonans’. Dezelfde tegenstelling in Twe-spraack 15-16, bij Van Heule 1625: 2 en 1633: 3.

18 VG 2: ‘Vocalis est litera, quae per se sonat, ac vocem edit’. Twe-spraack 15 wijkt enigszins af: ‘vocalen, die wij klinkers zouden moghen heten, om datze by haar zelven geklanck gheven’. Dicht hierbij slaat Van Heule 1625: 2.: ‘De Klinkletters worden alzo genaemt, om dat zy in haere uytspraeke klinken’. Van Heule 1633: 3 wijkt in formulering sterk af: ‘De Klinc-lelters worden alzo genaemt, om datse in de uyt-sprake, eygentlic na haren naem klinken’.

19 Vgl. ook Twe-spraack 22, waar we de termen ‘slecht ende enkel’ gebruikt zien als tegenstelling t.o.v. ‘dubbeld volkomen ófte breed, lang en durigh’.

20 VG 2: ‘Consonans est litera, quae non per se, sed cum vocali, sonat: ut b, c, d, f, & caeterae omnes praeter vocales’. Vgl. ook Twe-spraack 16: ‘al de ander letters zijn Consonanten, dats Meklinckers, om datse by haar zelven gheen maar van den byghevoeghden klinckers haar gheklanck kryghen’. Van Heule 1625: 2: ‘de Meklinkers klinken altijt nae een der Klinkletteren’, waarmee Van Heule 1633: 3 overeenstemt.

21 VG 2: ‘Consonans est Muta, aut Semi-vocalis’. Vgl. ook Van Heule 1633: 3-4: ‘De Consonanten worden by de Latijnen gedeelt in Stomachtige ende Smellende letteren’.

22 VG 2-3: ‘Muta est, quae sonum habet obscuriorem: ut Latinae omnes, in quibus sonus vocalis sequitur: ut, be, ce, de, ge, ka, pe, qu, te’. Deze formulering gaat duidelijk terug op het spellen van de letters, het noemen van hun naam en niet op het spellen in de betekenis van het opsommen van de klanken waaruit een woord bestaat.

23 VG 3: ‘Semivocalis est, quae sonum habet clariorem: ut ... consonantes omnes, in quibus sonus vocalis praecedit’. Zoals bekend verwisselt Van Heule 1633: 4 deze beide groepen.

Van de Letter-ghreepen.

Prosodia.

Maat-klank is een deel der Letter-konst, welk ver-keert^24

24 zich bezighoudt met.

[p. 10]

Accentus	om-trent al, wat met Toe-zang be-ghaaft is; welk Letter-ghreep ghe-noemt wordt^25.
^+Syllaba.	Een Letter-ghreep is een deel der Reden, on-ghe-deelt in klank^26; als, A, bra, ham, is, der, ghe, loó, vi, ghen, va, der^27. In de Letter-ghreepen zijn an te merken haar Ghe-daanten en Toe-vallen^28. De Ghe-daanten der Letter-ghreepen zijn vier^29: want zommighe be-staan uit een enkele klink-letter; zommighe uit twe ver-scheide klink-letters, en worden Twe-klanken ghe-noemt; zommighe uit dry ver-scheide klink-letters, en worden Dry-klanken ghe-heeten; zommighe zijn eindlijk van klink-letters en Mê-klinkers t'zaam-ghe-mengt. De eerste Ghe-daante dan is welke uit een bloóte klink-letter be-staat^30; als de eerste Letter-ghreep in Abraham. De twede Ghe-daante is een Twe-klank^31.
Diphthongus.	Een Twe-klank is een t'zaam-ghe-voeghde klank uit de klank van twe ver-scheide Klink-letters^32. De zelve zijn dertien in 't ghe-tal; als, ae, ai óft ay, aai óft aay, au, aau, ei, eeu, ie, oe, ooi óft ooy, ou, ue, ui^33. De derde Ghe-daante der Letter-ghreepen is een Dry-klank.
Triphthongus.	Een Dry-klank is een t'zaam-ghe-voeghde klank uit de klank van dry ver-scheide Klink-letters^34. Deze zijn twe: ieu en oei.

25 VAR 56: ‘Venio ad προσῳδίαν, quae versatur circa omne illud, quod accentu praeditum est. Id quia ut plurimùm literarum conjunctione constat, συνεκδοχικῶϛ vocatur συλλαβή’.

+ (7)

26 VGa 4: ‘Syllaba est pars orationis sono indivisa’. Afwijkend is Van Heule 1633: 12: ‘Eene Silbe is een woort, of deel eenes woorts, welc men met eene mont sluytinge of openinge uytspreekt’.

27 Romeinen 4: 11.

28 VG 5 merkt slechts op: ‘Syllabae discernuntur Accentu & Quantitate’. Zie inleiding p. XXXIX.

29 VAR 56 schrijft nadrukkelijk: ‘Syllabarum sunt tria genera’. Maar Vossius wijst in VAR 58 dan ook voor het Latijn de triftong af.

30 VAR 56: ‘Quaedam sunt vocales nudae’; in margine ontbreekt de term monophthongus.

31 VAR 56: ‘Alterum syllabae genus est diphthongus’.

32 VAR 56: ‘Diphthongus est sonnus compositus ex sonis duarum vocalium’. Vgl. ook Twe-spraack 33 (waar de hier onderscheiden di- en triftongen te zamen worden genomen): ‘diphtonghen diemen tweklanken zou moghen noemen, om datse van twe ófte meer der voornoemde vyf klinkers onderscheidlyke eigen gheluiden t'samen worden ghezet’. Ook Van Heule 1625: 3 en 1633: 8 onderscheiden de twe- en drieklanken niet.

33 Met enkele spellingvarianten vinden we dezelfde in Twe-spraack 34. Vgl. ook Van Heule 1625: 4-5 en 1633: 8-10.

34 Vgl. ook De Heuiter 40: ‘Triphthongen (die t'Latijn noh Griex niet kennen) dats te zeggen Driklainckers, alzo genomt, want altoos van drij verscheide korte vocalen gemaect, zij der zelven geluit in ene sijllabe, al of zij t'samen waren gesmolten uit drucken’.

[p. 11]

	De vierde Ghe-daante is een Letterghreep be-staande uit de ghe-mengde klank van Klinkers en Mê-klinkers^35; als, zing. Zo veel van de Ghe-daanten: de Toe-vallen^36 der letter-ghreepen zijn dry: Toe-zang, Ghe-blaas en Tijdt^37.
Accentus.	Toe-zang is een Toe-val der Letter-ghree-^+pen, ten welx op-zicht de zelve óft ver-stijft en ver-heft, óft ver-slapt en ver-drukt worden^38. De Toe-zangen zijn dry: Scherp, Zwaar, Om-ghe-boóghen^39.
Accentus acutus.	Scherpe Toe-zang is, welke een Letter-ghreep scherpt en ver-heft, en wordt ghe-tekent met een scheef streepken na de rechter-handt op-ghaande^40: aldus (').
Accentus gravis.	Zwaare Toe-zang is, welke een Letter-ghreep be-zwaart en neder-drukt, en wordt ghe-tekent met een scheef streepken ter rechter-handt neder-daalende^41: aldus (`).
Accentus circumflexus.	Om-ghe-boóghe Toe-zang is, welke een Letter-ghreep met een langer ver-toef voort-brengt, en haar teken wordt uit de tekenen der voor-ghaande t'zaâm-ghe-zet^42: aldus (^).
Spiritus.	't Ghe-blaas is tweërley: Ghróf óft herdt^43, welk met de H uit-ghe-drukt wordt^44: en zaft, welk zonder H voort-ghe-braght wordt. Het derde Toe-val der Letter-ghreepen is de Tijdt óft Hoe-ghroótheit.
Quantitas.	De Hoe-ghroótheit is die eighenschap der Letter-ghreepen, waar door men haar Tijdt óft ver-toef in 't uit-spreeken af-meet^45. Ten op-zicht der Hoe-ghroótheidt nu worden de Letter-ghreepen ghe-deelt in lange, korte en twijfelachtighe^46.

35 VAR 60: ‘Sequitur mista ex vocali, & consonante seu unâ, seu pluribus’.

36 Vertaling van het Latijnse accidentia.

37 Dezelfde accidentia vinden we in VAR 61 e.v.

+ (8)

38 VAR 61: ‘Nam hinc discimus, tonum esse id syllabae accidens, cuius ratione ea vel intenditur elevaturque, vel remittitur ac deprimitur’. Ook VS 113: ‘Accentus est pronunciandi ratio, quâ syllaba vel attolitur, vel deprimitur’; vgl. voor het gebruik Ont-werp 56.

39 VS 113: ‘Tonus, sive accentus, est triplex; acutus, gravis, & circumflexus’.

40 VS 113: ‘Acutus est, qui syllabam acuit, & attollit: ac notatur lineolâ obliquâ in dextram adscendente’.

41 VS 113: ‘Gravis est, qui syllabam gravat, & deprimit: ac signatur lineolâ obliquâ in dextram descendente’.

42 VS 113: ‘Circumflexus est, qui syllabam longiori morâ effert: signum verò ejus ex superiorum notis conflatur’.

43 VAR 60: ‘Spiritum habet ratione latitudinis: estque is tenuis, aut densus’.

44 VAR 65: ‘Uti hodie apud nos, ita & apud vetustos Graecos, solus spiritus densus hanc notam habuit vocibus praefixam, H’.

45 VAR 66: ‘Quantitas est illa syllabae affectio, quâ eius tempus, seu moram in efferendo metimur’.

46 VS 115: ‘... secundùm quàm brevis, longa, aut communis, sive anceps, dicitur’, en VAR 66: ‘Ratione hujus intervalli syllaba dispescitur in brevem, longam, & ancipitem’.

[p. 12]

Lange Letter-ghreepen zijn, welke twe tijden hebben^47. Korte Letter-ghreepen zijn, welke maar een tijdt hebben^48. Twijfelachtighe Letter-ghreepen zijn, welke nu met een, nu met twe tijden uit-ghe-spróken worden^49. Dóch hier van meerder in een breeder Onder-wijs.

47 VS 115: ‘Longa, quae duo tempora habet’. Hetzelfde in VAR 66.

48 VS 115: ‘Brevis est, quae unum habet tempus’. Hetzelfde in VAR 66.

49 Niet in VS. VAR 66: ‘... anceps, quae nunc uno, nunc gemino tempore profertur’. Met name hier blijkt dat Kók niet over hetzelfde spreekt als Ampzing 27 en 32, die korte klinker, lange klinker in open lettergreep en lange klinker in gesloten lettergreep naast elkaar zet en een onderlinge verhouding in tijdsduur aangeeft van 1:1½:2 (vgl. Caron 68-83). Kók plaatst korte en lange syllaben naast elkaar (in een tijdsverhouding van 1:2), en noemt daamaast syllaben die nu eens kort en dan weer lang kunnen zijn. Vgl. ook Twe-spraack 55: ‘onder de silben zyn langhe, en korte, ende twyfelinghen, die nu lang ende dan kort zijn moghen; de korte rekent men een póós ófte pause toe, en de langhe twe pózen’.

⁺Van de Woorden en eerstlijk van de Leden.

Etymologia.	Oór-spronklijkheidt is het derde deel der Letter-konst, leerende het onder-scheidt der woorden^50.
Vox sive dictio.	Woordt is een deel der Reden, welk zelf iet be-tekent, en in gheen be-tekenende deelen kan ghe-deelt worden^51. In de zelve zijn an te merken haar ghe-meene Toe-vallen en Schifting. De Woorden hebben twe ghe-meene Toe-vallen: Ghe-daante, naamlijk, en Ghe-stalte^52.

+ (9)

50 VG 5: ‘Etymologia est tertia pars Grammatices, quae docet discrimina dictionum’. Vgl. Kort be-ghrijp 93 bij het woord óór-spronklijkheidt: ‘De Latijnen noemen 't met de Ghrieken Etymologia, 't welk eighenlijk waare wöórding be-tekent; dóch wy hebben liefst de over-zetting van de Kamer in Liefd Bloeiende be-houden, ziet in haar Letter-konst, en by Christiaen van Huelen’. Hetzelfde in Institutio logica 162, Elementa rhetorica 32 en Synopsis logica 91. Van Heule 1625: 6 en 1633: 13 staan betrekkelijk vrij ten opzichte van deze definitie uit VG. VAR 111 spreekt liever van analogia (= woordsoortenleer) dan van etymologia, dat wordt gereserveerd voor de leer aangaande de herkomst van de woorden, en geeft duidelijk aan dat het bij dit onderscheid (discrimen) gaat om verschil in vorm, in morfologie, waardoor woorden in woordsoorten kunnen worden onderscheiden.

51 VGa 5: ‘est autem dictio, seu vox, pars orationis, quae ipsa aliquid significet; sed in partes significantes dividi non possit’. Kók stemt hier nagenoeg woordelijk overeen met VGa, niet met VAR III: ‘Vera igitur dictionis definitio ex Aristotele peti debet, qui ... vocem sive dictionem esse ait, quod perse aliquid significat, nec tamen partes habet separatim aliquid significantes’. Kóks definitie houdt eigenlijk in dat alleen ghrondt-wóórden, spruit-woorden en enkele woorden (vgl. hieronder) woorden zijn: t'zaâm-ghe-zette woorden kunnen immers in betekenende delen worden gesplitst die zelfstandige betekenis dragen en zelfstandig kunnen voorkomen! Of moeten we uitgaan van het woord als eenheid van vorm en het woord als eenheid van betekenis in de zin?

52 VG 6: ‘Accidunt omni dictioni species, & figura’. Hetzelfde in VAR 116. Vgl. de inleiding § 5.4.

[p. 13]

Species.	De Ghe-daante is een Toe-val der Woorden, waar door zy onder-scheiden worden in Ghrondt-woorden en Spruit-woorden^53.
Primitivae.	Ghrondt-woorden zijn, die van gheen andere Woorden af-ghe-trokken zijn^54; als, Ghout, Steen, enz.
Derivativae.	Spruit-woorden zijn, die van andere Woorden af-komstigh zijn^55; als, ghulden^56, Steenen óft Steenachtigh^57, enz.
Figura.	De Ghe-stalte is een Toe-val der Woorden, waar door zy onder-scheiden worden in Enkele en t'Zaâm-ghe-zette óft Ghe-laschte^58.
Simplices.	Enkele Woorden zijn, die uit gheen andere Woorden t'zaâm-ghe-kóppelt zijn^59; als, Recht, Zaak, enz.
Compositae.	t'Zaâm-ghe-zette, die uit twe óft meêr enkele Woorden t'zaâm-ghe-lascht zijn^60; als, Recht-zinnigh, On-recht-vaer-digh, Oór-zaak, enz.

53 VG 6: ‘Species est duplex, primitiva, & derivativa’. Vgl. ook Van Heule 1625: 17: ‘daer zijn twee soorten der Naemwoorden, de eerste soorte zijn, Eerste ofte Grontwoorden, de andere soorte zijn Afkomstige, ofte uytspruytende woorden’ en 1633: 34: ‘Daer is tweederley' Aert van woorden, de eene soorte zijn Gront-woorden, of Oorspronkelicke woorden, de andere zijn Afkomstige woorden’. Twe-spraack, 96 en 104 bezigt wel de lermen zoals Kók. maar geeft geen omschrijvingen. Vgl. inleiding p. XLII, noot 74.

54 VG 6; ‘Vox primitiva est, quae non derivatur ab alio’. Vgl. Van Heule 1625: 17: ‘De Grontwoorden zijn, welke van geen woorden en komen’ en 1633: 34: ‘De Gront-woorden en worden van geen andere woorden gemaekt’. Vgl. ook Kórt be-ghrijp 92: ‘Wat is een Eersteling wóórdt? Een Eersteling wóórdt is een af-ghe-trokken [vertaling van het Latijnse abstractus: G.D.] wóórdt, 't welk van gheen ander wóórdt af-ghe-noemt is’ en de aantekening daarbij op 93, waaruit ik slechts citeer: ‘in de Letter-konst is een af-ghe-trokken wóórdt, dat van een ander spruit, en alzó kan het gheen Eersteling zijn’. Hetzelfde in Institutio logica 164 en Sinopsis logica 91.

55 VG 6: ‘Derivativae speciei est vox, quae derivatur ab alia’. Vgl. ook Van Heule 1625: 17: ‘Afkomstige woorden zijn, welke van een ander woort komen’. Zelfstandigeris Van Heule 1633: 34-35: ‘De Af-komstige woorden zijn, welke van de Gront-woorden komen, of gemaekt worden’. Vgl. ook Kórt be-grhijp 92: ‘Wat is een Spruiteling óft Af-ghe-noemt wóórdt? Een Spruiteling wóórdt is een t'zaam-ghe-ghroeydt wóórdt, 't welk van een eerstling wóórdt zó af-ghe-tóóghen is, dat het van 't zelve alleen in uit-ghang ver-schilt’. Hetzelfde in Institutio logica 165 en Sinopsis logica 90.

56 Duidelijker ware ghouden geweest!.

57 Dit voorbeeld ook in Van Heule 1625: 17 en 1633: 35.

58 VG 6: ‘Figura item duplex; simplex, & composita’. Hetzelfde in VAR 116. Vgl. ook Van Heule 1633: 42: ‘In alle woorden zijn twee Gedaenten aen te merken, dat is de Enkele ende de Dobbele’. Vgl. inleiding p. XLII, noot 74.

59 Vossius geeft geen definitie. Van Heule 1633: 42: ‘Een enkel woort is, welc van geen twee, or drie woorden te zamen gekoppelt en is’.

60 Van Heule 1633: 42: ‘Een Dobbel woort is, welc van twee of drie woorden tsamengevoucht is’. Vgl. Logica practica 6-7: ‘Een t'zaam-ghe-zet óft ghe-lascht woordt wordt by de Letter-wijzen ghe-noemt, welk uit twe enkele woorden t'zaam-ghe-zet is; als Wijs-gheerte van Wijs en Gheerte óft Be-gheerte. Een Spruit-woordt noemen zy, welk van een Grondt-woordt spruit; als Heerlijk van Heer, enz. Om het onder-scheidt tusschen een Ghrondt-woordt en Spruit-woordt wel te vatten, zo moet men weeten dat by-na alle Spruit-woorden uit veel letter-ghreepen, de Grondt-woorden uit een Letter-ghreep in onze duitsche taal-bestaan. Van de ghe-laschte woorden en Spruitelingen wordt de oór-sprong ver-eischt, dat is, dat men an-wijze van wat grondt-woordt zy af-komstigh zijn’; na een aantal voorbeelden volgt nog een uit-weiding over ontleende woorden.

[p. 14]

	Zo veel van de Toe-vallen, nu vólght de Schifting der Woorden. De zelve nu zijn óft Ver-anderlijk óft On-ver-anderlijk^61.
Voces mutabiles.	Ver-anderlijke Woorden zijn, welke an't eind ^+ door Vallen^62 en Tijden konnen ver-andert worden^63; als, de Vader des Vaders, ik min du minst, enz. In de zelve zijn waar te neemen haar Toe-vallen en Ghe-daanten. De ver-anderlijke Woorden hebben vier Toe-vallen: Ghelijk-vórmigheidt, On-ghe-lijk-vórmigheidt, Ghe-tal, Persoón^64.
Analogia.	Ghe-lijk-vórmigheidt is een over-een-komst met de ghe-meene Reeghel^65.
Anomalia.	On-ghe-lijk-vórmigheidt is een af-wijking van de ghe-meene Reeghel^66.
Numerus.	Ghe-tal is een onder-scheidt der Woorden na de eenheidt en veelheidt^67. 't Zelve is Een-voudigh óft Meêr-voudigh^68.
Numerus singularis.	Een-voudigh Ghe-tal is, welk van een ghe-zeit wordt; als, een Man^69, ik gha, enz.

61 VG 5: ‘Dictiones sunt variabiles, aut invariabiles’. Van Heule 1625: 6: ‘De woorden zijn Veranderlik ofte Onveranderlik’. Van Heule 1633: 14 vermeldt deze tegenstelling meer terloops.

+ (10)

62 naamvallen.

63 VG 5: ‘Variabiles dicuntur, quae per casus, vel tempora, in fine possunt variari’.

64 VG 7: ‘Dictionibus variabilibus accidunt haec quatuor; analogia, anomalia, numerus, & persona’.

65 VG 7: ‘Analogia est ... cùm est convenientia cum regula communi’.

66 VG 7: ‘Anomalia est ... cùm regula communis non habet locum’.

67 VG 12: ‘Numerus est unius, & multorum, discretio’.

68 VG 7: ‘Estque singularis. vel pluralis’.

69 VG 7: ‘Singularis est, qui de uno dicitur: ut, homo’. Van Heule 1625: 19: ‘Het Enkel ofte Eenvoudig Getal is, het welk van een ding spreekt’; hetzelfde in Van Heule 1633: 39. Te bedenken valt dat bij Van Heule deze omschrijvingen onder het hoofdstuk Naamwoord worden gegeven, bij Vossius en Kók in een algemene inleiding.

[p. 15]

Pluralis.	Meêr-voudigh, dat van veelen ghe-spróken wordt; als, de Mannen^70, zy ghaan, enz.
Persona.	Persoón is een onder-scheidt van die, welke spreekt, tót wien men spreekt, en waar van men spreekt^71.
Prima, Secunda, Tertia.	De zelve is dryërley; de Eerste, die spreekt; de Twede, tót welke men spreekt; de Derde van welke men spreekt^72. En zo veel van de Toe-vallen; de Ghe-daanten^73 der veranderlijke Woorden zijn vijverley: Leden, Naam-woorden, Voor-naamen, Werk-woorden en Deel-woorden^74.
Articulus.	Lidt is een woordt, welk, veel-tijdts on-scheidelijk an de Naam-woorden ghe-hecht, der zelve Vallen en Ghe-slacht be-tekent^75. De zelve zijn dry: Een, De, Het; van welke Een is van allerley Ghe-slacht, De van 't manlijk en vrouwlijk, Het van 't gheenerley^76; dóch hier van, als oók van de overighe

70 VG 7: ‘Pluralis, qui de pluribus: ut, homines’. Van Heule 1625: 19: ‘Het Veelvoudich Getal is, het welc van veele dingen spreekt’; hetzelfde in Van Heule 1633: 39.

71 VG 8: ‘Persona est distinctio ejus, qui loquitur; ejus, ad quem loquimur; & illius, de quo est sermo’. Van Heule 1625: 40 behandelt de persona onder het voornaamwoord: ‘Daer zijn drie Personen. De eerste is die spreekt, als Ik. De tweede Persoon is tot welken men spreekt als Gy. De derde Persoon is van welken men spreekt als Hy met alle de andere Voornamen’; hetzelfde in Van Heule 1633: 69.

72 VG 8: ‘Est igitur triplex; prima, secunda, tertia. Prima est, quae loquitur. Secunda est, ad quam loquimur. Tertia est, de qua loquimur’.

73 Vgl. voor Ghe-daante de inleiding p. XLII.

74 VG 5: ‘Variabiles dicuntur, quae per casus, vel tempora, in fine possunt variari. Ut Nomina, Pronomina, Verba, Participia’. Uiteraard missen we bij Vossius het lidwoord. Vgl. Van Heule 1625: 6: ‘gelijc daer zijn de Ledekens, Naem-woorden, Voor-naemen, Werk-woorden ende Deelnemingen’.

75 Vgl. Twe-spraack 64: ‘De Leden zyn dies mercktekenen, der namen ghe-slacht ende buighing’, en de citaten in de volgende voetnoot.

76 Vgl. Twe-spraack 64-65; ‘De Leden zyn dies mercktekenen, der namen ghe-slacht ende buighing, deze zyn maar drie als: een, de ende het, zonder de welcke ghene namen eerstklaps uyt-ghesproken moghen worden ... waar uyt vólght, dat een voor allerley ghe-slacht van namen magh komen: maar de voor het manlyck ende wyflyck; ende het voor het ghenerley geslacht ófte neutrum’. Van Heule 1625: 14 en 1633: 6-7 spreken wel van de sterke relatie tussen lidwoord en naamwoord, maar handelen niet over de duiding van geslacht en naamval door het Idiwoord. Wel is de naamvalsduiding in de praktijk bij Van Heule van belang: vgl. vooral Van Heule 1633: 48-52. Vgl. ook De Hubert 2: ‘Staat dan te letten; dat de voorneemste buijginge, die in onse tale het onderscheijd der gevallen maakt, geschied in de ledekens der selfstandige ofte rechte Naamen, ende niet so seer in de rechte Naamen selfs ... Het ledeken de word gevougd so wel bij de Man-stammige, als bij de Wijf-stammige Naamen. Het ledeken, Het, alleenlick bij die Geenerleij sijn’. Ook Ampzing 7: ‘so word de voor het mannelijke ende vrouwelijke geslachte gesteld, het welke in de buyginge die geslachten onderscheyd: ende het teykend het geenderleij geslachte uyt’.

[p. 16]

Toe-vallen der zelve, ^+ als de Vallen en Buighing, ziet breeder in de Leer van de Naam-woorden, die wy nu anvangen^77.

+ (11)

77 Ook in Twe-spraack 75-78 en Van Heule 1625: 24-25 en 1633: 46-54 wordt het lidwoord bij het naamwoord behandeld.

Van de Naam-woorden

Nomen.	Naam-woordt is een Woordt, welk voor-neemlijk een zaak zonder Tijdt be-tekent^78. 'tZelve is óft Zelf-standigh óft By-voeghlijk^79.
Nomina substantiva.	Zelf-standighe Naam-woorden zijn, welke in een Reden by zich zelf be-staan en, by een Werk-woordt ghe-voeght zijnde, een vol-komen zin maaken^80; als, Jan, Pieter, Klaas, mensch, paerdt, enz^81. Deze zijn óft Eighen óft Ghe-meen^82.
Nomina propria, Communia.	Eighe Naam-woorden zijn, welke an een zaak by-zonderlijk ghe-gheeven zijn^83; als, Jan, Pieter, Klaas, enz. Ghe-meene, die veelen ghe-meen zijn, om de ghe-meene natuur^84; als, Mensch, Paerdt, enz.

78 VG 9: ‘nomen est dictio, quae rem primò sine tempore significat’. Met de bepaling zonder Tijdt wordt het naam-woord bepaald tegenover het werk-woord dat als eigenschap heeft juist wel de tijd uit te (kunnen) drukken; vgl. Jellinek II: 79 en Michael 54. Twe-spraack en Van Heule geven deze bepaling niet.

79 VG 9: ‘Nomen est aut substantivum, aut adjectivum’. Twe-spraack 70: ‘zó weet dat de Namen zyn Zelfstandighe, dats Substantiva ófte Byvoeghlycke dats Adjectiva’. Ook Van Heule 1625: 7: ‘Een gemeyn naemwoort is zelfstandig, ofte byvouglik’; hetzelfde in Van Heule 1633: 16.

80 VG 9: ‘Substantivum, quod verbo junctum per se perfectam efficit sententiam: ut, homo, equus, arbor’, en VGa 9: ‘Ita dicitur, quia per se in oratione substat, vel subsistit’. Vgl. ook Twe-spraack 70: ‘De Zelfstandige by een wóórd ghezet maken een volkomen zin’. Van Heule 1625: 7 en 1633: 16 volgen Lithocomus: ‘Substantivum, quod per se substitit in oratione’.

81 Kók zal zijn voorbeelden hebben ont-leend aan Twe-spraack 64: ‘... Jan, Pieter,... paerd’ en Van Heule 1625: 7: ‘Mensch, Paert’ en Vossius.

82 VG 9: ‘Nomen substantivum est proprium, vel appellativum’. Vgl. Van Heule 1625: 7: ‘Een naemwoort iis Eygen ofte Gemeyn’; hetzelfde in Van Heule 1633: 16.

83 VG 9: ‘Proprium, quod uni rei singulatim datum est’. Vgl. Van Heule 1625: 7: ‘een eyghen naemwoort is, welk een ding alleen toekomt’; hetzelfde in Van Heule 1633: 16. Vgl. ook Kórt be-ghrijp 7: ‘Een eighe naam is, welke an een toe-ghe-schreven wordt: als Dierijk’: hetzelfde in Sinopsis logica 11.

84 VG 9: ‘Appellativum, quod multis commune est ob communem naturam’. Van Heule 1625: 7: ‘Een gemeyn naemwoort is veelen dingen gemeyn, als Mensch...’; hetzelfde in Van Heule 1633: 16. Vgl. Kórt be-ghrijp 7: ‘Een ghemeene naam is, die vele dingen gemeen is: als, Man, Paerdt’; hetzelfde in Sinopsis logica 11.

[p. 17]

Nomina adjectiva.	By-voeghlijke Naam-woorden zijn, welke in een Reden zonder een zelf-standigh Naam-woordt gheen vol-komen zin maaken^85; als, ghoedt, recht-vaerdich, schoón, enz. In deze nu zijn an te merken dry Toe-vallen; Ghe-slacht, Val, Buighing^86.
Genus. *Sex.	't Ghe-slacht is een onder-scheidt der Naam-woorden na de *Kun^87. 't Zelve is óft Enkel, óft t'Zaâm-ghe-zet^88. 't Enkel óft Voor-neem, óft Min-voor-neem^89. 't Voor-neem weder-om óft Manlijk, óft Vrouwlijk: 't Min-voor-neem is Gheenerley^90.
Genus masculinum,	Manlijk Ghe-slacht is, welk voeght an de manlijke Naamen, en die in 't zaamen-stellen der Reden de natuur der manlijke Naamen vólghen^91; als, een ghoedt Man, een wijs Koning, enz.

85 VG 9: ‘Adjectivum est, quod verbo junctum non efficit sententiam perfectam, nisi substantivum aut expressè ponatur, aut tacitè ad illud respiciatur: ut bonus, albus, niger’. Vgl. Twe-spraack 70: ‘Maar de Byvoeghlyke, moghen met een wóórd gheen volkomen zin maken, ófte daar moet een zelfstandige naam by zyn’. Ook in Van Heule 1625: 7 wordt de verbinding met het substantief genoemd: ‘Een by-vouglik woort is, welk doorzichzelf niet en bestaet, maer het welk tot een zelf-standig woort, gevought wort’. In Van Heule 1633: 16 valt het accent meer op het semantische aspekt van deze categorie: ‘By-vougelicke Namen zijn, die de gedaente of het ghestalt, eenes dinx, maer geen dinc zelve en uytbeelden, als goed, schoon, sterc, deze konnen altijt den zelf-standigen woorden toege-voucht worden’.

86 VG 10: ‘Nomini accidunt genus, casus, & declinatio’. Van Heule 1625: 7 noemt ook ‘Hoedanicheyt, soorte, getal, figuyr’, en Van Heule 1633: 16 rekent geval onder de buyginge, maar voegt de vergelijkinge toe. Kók heeft species en figura al op p. 9 behandeld en de qualitas is zojuist aan de orde geweest bij het onderscheid tussen zelfstandige en bijvoeglijke naamwoorden. De numerus is als algemeen accidens besproken op p. 10. Vgl. Institutio logica 167: ‘... de Toe-vallen der Naamen, als Ghe-slacht, Buighing, Vervoeghing, Ghe-blaas, Hoe-ghroótheidt, Toe-zang en dier-ghelijke...’.

87 VGa 10: ‘Genus est discrimen nominis secundùm sexum’. In Twe-spraack noch bij Van Heule vond ik een definitie van het begrip genus.

88 VAR 123: ‘Genus nonimum vel simplex est, vel compositum’.

89 VAR 123: ‘Simplex est vel principale, quod natura novit (nam generantium propriè genus est) vel minùs principale’.

90 VAR 123: ‘Principale est virile aut muliebre. Minùs principale est neutrum’. De indeling volgens drie geslachten vinden we in alle Nederlandse grammatica's terug.

91 Kók vertoont hier grote overeenkomst met VG 15: ‘Masculini generis sunt: Nomina virorum, & quae viris tantum conveniunt’, en VGa 15: ‘Uti & eorum, quae virili specie concipiuntur’. Naar ik meen verwerkt Kók in zijn omschrijving van de geslachten ook de regel van de convenientia, van de overeenstemming, zodat ook de buiging van het adjectief hier wordt bedoeld. Vgl. b.v. Van Heule 1625: 35-36 en 1633: 24. Naar alle waarschijnlijkheid speelt ook VAR 123 een rol, waar bij het woord ager wordt opgemerkt: ‘Nempe eò prius est masculinum, quia in structura sequitur naturam masculorum’.

[p. 18]

^+foemininum,	Vrouwlijk, welk voegt an de vrouwlijke Naamen, en die in 't zaamen-stellen der Reden de natuur der vrouwlijke Naamen vólghen; als, een ghoede Vrouw^92, een wijze Koningin, enz.
neutrum,	Gheenerley, welk an gheen van baiden voeght, en voor welke men het ledeken Het stellen kan^93; als, het ghoedt Wijs, enz. Het t'zaâm-ghe-zet Ghe-slacht is óft Ghe-meen, óft allerley^94.
commune	Ghe-meen is, welk twe Ghe-slachten be-ghrijpt^95; als, de Tijdt, de Dagh, welke manlijk en vrouwlijk zijn, Lós Boek, Hós, enz. welke manlijk en gheenerley zijn^96.
Omne genus.	Allerley is, welk alle dry de Ghe-slachten be-ghrijpt, en voeght an alle by-voeghlijke Naam-woorden^97; als, een ghoedt Man, een ghoede Vrouw, een goedt Wijs, enz. Om deze Ghe-slachten in de zelf-standighe Naam-woorden te onder-kennen, neem deze na-vólghende Reeghels waar:
+ waar onder verstaan^100a worden de	I. Alle Naamen van + Mannen, Ghóden, Engelen, Gheesten, be-hoóren tót het manlijk Ghe-slacht; als, Pieter, Paulus, Timmer-man, Werker, Iupiter, Ghabriel^98, enz.

+ (12)

92 Vgl. VAR 123 over het woord herba: ‘... femininum, quia construitur, ut ea quae naturâ sunt feminina. Nam ut Plautus dixit, Bona femina’.

93 Vgl. Twe-spraack 71: ‘Vóórt de Zelf-standighe namen daarmen t'ledeken het voor zetten magh, zyn Ghenerley ghe-slachts’. Van Heule 1625: 9 draait de zaak om: ‘voor de woorden van het generley geslacht stelt men het Ledeken Het’. Ook bij De Hubert 4 en Ampzing 7 wordt het lidwoord beschreven als genus-aanduider van het zelfstandig naamwoord.

94 VAR 124: ‘Compositum genus, vel duo complectitur genera, vel tria. Quod duo comprehendit ... vocatur commune duobus. Phocas, Diomedes ... commune nominant. Quod tria continet, Fabius ibidem vocat commune omnibus ... Alii simpliciter omne genus appellant’.

95 Vgl. de vorige noot.

96 Van Heule 1625: 14: ‘De Naemwoorden die een twijffelachtig geslacht hebben, zijn de geene van welke twijffel is, onder welk gheslacht zy behooren, als Los, wil, wagen, tijt, stont, dag, ende diergelijke’. Stellig is echter Van Heule 1633: 34 Kóks bron: ‘De woorden welke een twijfelachtich geslacht hebben, zijn zulke welke by verscheyde geslachten gevoucht worden, als Los, Bouc, Hos, welke behoren tot het Mannelic, of tot het Generley geslacht, alzo ooc Tijt en Dach, welke tot het Mannelick of Vrouwelick geslacht behoren’.

97 VG 10: ‘Quaedam nomina habent haec tria genera; & dicuntur Omnis generis... Omnia adjectiva sunt Omnis generis’. Ook Van Heule 1625: 11: ‘By de drie geslachten behooren alle Byvouglicke woorden’, en, impliciet, Van Heule 1633: 24: ‘Alle By-woorden worden na de drie geslachten onderscheyden’. Iets dergelijks ook in Twe-spraack 71: ‘... de Byvoeghlyke. die zyn Wyflyck alze met een e. enden ... Zonder e. zynze Manlyck ende Ghenerley zonder onderscheyd’.

100a inbegrepen.

98 Vgl. Van Heule 1625: 14 en vooral, meer nog met Kók overeenkomend, Van Heule 1633: 19: ‘Alle namen die den mannen Goden, Engelen en Geesten, gegeven worden, die behoren tot het Mannelic geslacht, als Petrus, Paulus, Timmerman, werker, Jupiter, Gabriel, Beelzebub’. In de opsomming in VG 28 ontbreken de geesten. Overigens geeft VG 15 wel aanleiding om te veronderstellen dat in het citaat uit Van Heule 1633 het woord mannen gecursiveerd dient te worden.

[p. 19]

naamen, welke selfs an de Mannekens van alle ghe-dierten ghe-gheeven worden.

II. Alle Naamen, die alleenlijk den Vrouwen toe-gheschreeven worden, be-hoóren tót het vrouwlijk Ghe-slacht; als, Maria, Moeder, Venus, Zuster, Naayster, Braayster^99, enz.^100. Uit-ghe-nómen het woordeken Wijs, welk van het gheenerley Ghe-slacht is^101.

Rivieren.

III. Alle Naamen der Stroómen zijn vrouwlijk; als, de Maas, de Jordaan, de Yssel, de Schelde^102, enz. Uit-ghe-nómen de Rijn, welk manlijk en vrouwlijk is^103. ^+IV. Alle af-noemighe Naam-woorden, die met Heit, is, ing, y en te uit-ghaan, zijn vrouwlijk; als, Recht-vaerdigheidt, Barm-hartigheidt, Wijsheidt, Schoónheidt, Gheeving, Ly-ding, Ghe-vangnis^104, Visschery, Hovaerdij, Ghaleij, Sterkte, Ghroóte, Dikte, enz. Be-halven Ghe-tuighnis, welk gheenerley is^105.

99 H.M. Hermkens, (Verklarende noten bij) Inleiding tot het zeventiende-eeuws. 's-Hertogenbosch, 1973: 27 verklaart dit woord als braadster. Gezien het citaat uit Van Heule 1633 in de volgende voetnoot is dat onjuist.

100 Van Heule 1633: 19: ‘Alle namen die allenelic den Vrouwen toekomen, behoren tot het vrouwelic geslacht, als Maria, Moeder, Venus, Zuster, Naester, Breyster’. Deze passage komt nauw-keuriger met Kók overeen dan VG 30.

101 Vgl. Van Heule 1633: 19: ‘Behalven ... Wijs, welc tot het generley geslacht behoort’.

102 Van Heule 1633: 20: ‘De namen der Revieren, behoren tot het Vrouwelic geslacht, als De Maze, De Jordaen, De Schelde, De Isel’.

103 Van Heule 1633: 21: ‘Behalven. De Rijn, welc tot het Mannelic geslacht behoort’.

+ (13)

104 Vgl. Institutio logica 395 bij de behandeling van sophisma figurae dictionis, de Nues-wijsheidt om de Ghe-stalte des waordts: ‘aristoteles zeght, dat de Nues-wijsheidt van de Ghe-stalte des woordts ghe-schiedt, als iemandt, 't gheen het zelfde niet is, op de zelfde wijs uit-leght. En hij stelt twe wijzen der zelve: De eerste is, als men om de ghelijke uit-ghang óór-deelt, dat het Ghe-slacht, en de andere Letter-konstighe Toe-vallen der woorden, een-zelvigh zijn. Als indien iemandt be-sluit dat Ghe-tuighnis van 't Vroulijk Ghe-slacht is, om-dat Ghe-vangnis zódaanigh is, óft dat Rijkdom van 't Gheenerley Ghe-slacht is, om-dat Hartoghdom van 't Gheenerley Ghe-slacht is’. Leupenius 36-37 is wat gematigder: ‘maar getuigenisse wordt meest gebruikt in het geenderleije geslagte, al hoe wel het ook somtyds vrouwlyk voorkomt’.

105 Van Heule 1633: 21: ‘Alle Naem-achtige woorden, die in heyt eyndigen, behoren tot het Vrouwelic geslacht, als Wijsheyt, Schoonheyt, goetheyt. Ooc behoren tot het Vroulic geslacht, alle Werk-achtige woorden die in inge, isse ende ije eyndigen, als De gevinge, de lijdinge, de gevangenisse, de visscherije, de hoverdije, de galeije. Behalven. Getuygenisse, welc tot het Generley ge-slacht behoort. Ooc behoren tot het Vrouwelic geslacht, alle Werkachtige woorden, die op het eynde in plaetse van Heyt, hebben Te als de sterkte, de grote, de dikte’.

[p. 20]

V. Alle Werk-woorden der on-be-paalde Wijs en alle by-voeghlijke Naam-woorden, als oók alle By-woorden, als zy voor zelf-standighe ghe-nómen worden, be-hoóren tót het gheenerley Ghe-slacht; als, het Werken, het Loópen, het Schoón, het Rondt, het Binnen, het Buiten^106, enz. VI. Alle Naamen van Landtschappen, Steden, Dorpen en dier-ghe-lijke be-hoóren tót het gheenerley Ghe-slacht^107; als, het Vrank-rijk, het Amsterdam, het Amster-veen, enz. Dóch de zelve moghen zelden de Ledekens voor zich lijden^108. VII. Alle Werk-woordige Naam-woorden, die met Ghe, Be óft Ver be-ghinnen, ins-ghe-lijx alle Ver-klein-naamen en Tel-woorden zijn gheenerley; als, het Ghe-werk, het Be-loop, het Ver-standt, het Manneken, het Wijfken, het twintigh, het honderdt, het duizendt^109, enz. VIII. Alle af-noemighe Naam-woorden, die in Dom en Schap eindighen, zijn van 't gheenerley Ghe-slacht; als, het Bisdom, het Vórstendom, het Graafschap^110, enz.

106 Van Heule 1633: 19-20: ‘Alle werc-woorden der onbepaelde wijze, wanneer zy door zelf-standige genomen worden, behoren tot het Generley geslacht, als Het werken, het lopen, het rusten, het lijden ... Tot het Generley geslacht behooren ooc de By-woorden, als die voor zelf-standige gebruykt worden, als Het recht, het ront, het gelijc... Ooc behoren tot het Generley geslacht de Help-woorden, welke voor zelf-standige woorden gebruykt worden, als het buyten, ... het binnen’.

107 Van Heule 1633: 22: ‘Ooc behoren tot het Generley geslacht, de namen der Steden, als het Jeruzalem, Het Romen, Het Athenen’. Ook Twe-spraack 74: ‘Des Ghenerley gheslachts zyn óóck de eyghen namen der Landen ende steden’. In Twe-spraack en Van Heule 1633 is slechts sprake van steden, niet van dorpen. Waarschijnlijk speek hier VG 16 een rol, waar - weliswaar bij de woorden van het vrouwelijk geslacht - wordt gesproken van de nomina urbium, & paganorum.

108 Van Heule 1633: 22: ‘doch weynige namen der Steden mogen de Ledekens by haer lijden’. Vgl. ook Van Heule 1625: 84 en 1633: 103.

109 Van Heule 1633: 20: ‘Alle Werc-achtige woorden, die met Ge, be of ver beginnen, behoren tot het Generley geslacht, als het gewerc, het begrijp, het verloop, het verhael ... Tot het Generley geslacht, behoren alle Verkleynde woorden, als Het manneken, het wijfken, het boomken, het huysken. Ooc behooren tot het Generley geslacht, deze woorden der tellinge, als Het paer, Het dozijn, Het twintich, Het hondert, Het duyzent’.

110 Van Heule 1633: 21-22: ‘Tot het Generley geslacht behoren, de Naem-achtige woorden, die in Dom eyndigen, als het Bisdom, Het Hertochdom, Het Pausdom... Ooc behoren tot het Generley geslacht, alle Naem-achtige woorden die in Schap, eyndigen, als Het Lantschap, het Graefschap, Het Maegschap’.

[p. 21]

	Be-halven Rijkdom en Dom, de naam van een Kerk, welke manlijk en vrouwlijk zijn^111; ins-ghe-lijx, Blijdtschap, Gramschap, Vriendtschap^112, en veel andere die in Schap eindighen^113.
Casus^114.	Val is de ver-andering der buigh-zaame Woorden in t' zaamen-voeghen^115. Deze nu zijn vijf: Noemer, Baarer, Gheever, An-klaagher, Roeper; daar zommighe^116 den Af-^+neemer by-voeghen, maar te vergheefsch, mits wy die in de ver-andering der Duitsche woorden niet vinden^117.
Nominativus.	Noemer is, waar door de zaak be-noemt wordt^118; als, een óft de Mensch, enz.
Genitivus.	Baarer, waar door men iet toe-eighent^119; als, eens óft des Menschen, enz.
Dativus.	Gheever, waar door men iet gheeft óft neemt^120; als, eenen óft den Mensch óft Mensche, enz.
Accusativus.	An-klaagher is, in welke iet vol-bracht wordt^121; als, een óft eenen óft den Mensch, enz.
Vocativus.	Roeper is, waar door men roept^122, en welke nimmer een ledeken by zich lijdt^123; als, Mensch, enz. En zo veel van Ghe-slacht en val, nu vólght de Buighing.

111 Vgl. voetnoot 104 op p. 19 voor het woord rijkdom. Ook Van Heule 1633: 22: ‘Behalven. Rijcdom welc tot het Mannelic geslacht behoort, gelijc ooc mede het woordeken Dom, de name eener Kerke’.

112 Van Heule 1633: 22: ‘Behalven. Blijschap en vriendschap, welke tot het Vroulic geslacht behoren’.

113 Resumerend kunnen we conslateren dat Kók een aantal geslachtsregels van Van Heule samensmolt en een aantal niet opnam.

114 Dit woord staat twee regels te laag in de oorspronkelijke tekst.

115 Casus is het tweede van de op 11 genoemde accidentia. Vgl. Van Heule 1633: 47: ‘De Gevallen der woorden, zijn de veranderingen of Buygingen der woorden: als Het velt, Des velts ende Den velde, zijn verscheyde benamingen, en nochtans een zelfde woort, deze veranderingen worden buygingen of gevallen genaemt’.

116 Vgl. Twe-spraack 75-76, Van Heule 1625: 21-22, De Hubert 2, Ampzing 5.

+ (14)

117 Kók baseert zich dus op het verschil in vormen, zoals dat te vinden is in lid-woorden en/of naamwoorden. Op dezelfde gronden sprak Van Heule 1633: 47-49 van vier naamvallen (‘Het geval nu van den Rouper en Ofnemer gaen wy wy voorby, om dat onze sprake in die gevallen, by na geen veranderinge en lijt)’.

118 Twe-spraack 75: ‘Noemer, daarmen eerstklaps de name des dings of t'gheen dat iet wat doet ófte lyd me noemt’.

119 Twe-spraack 75: ‘Barer, daarmen iemand iet mede toe eyghend’.

120 Twe-spraack 76: ‘Ghever, daar iemand iet mede ghedaan of ghegheven word’.

121 Twe-spraack 76: ‘Anklagher, t'ghene dal volbracht word’.

122 Twe-spraack 76: ‘Roeper, daarmen iemand mede roept óf dwingt’. Een duidelijke bron voor de definities van Kók heb ik niet gevonden.

123 Twe-spraack 65: ‘Int vervoeghen der wóórden en byzonder int veel-voudigh ghetal komen de namen wel zonder leden te staan ... óóck roepende, man, diener, etc.’.

[p. 22]

Declinatio.

Buighing^124 is der Woorden ver-andering^125. De zelve is óft Natuurlijk óft Vry-willigh^126. De Natuurlijke is weder-om Voor-neem óft Min-voor-neem^127. Voor-neeme Buighing is de ver-andering der Woorden door Ghe-tal en Vallen. De zelve is in de Naam-woorden dryërley; de eerste, die an de manlijke Naam-woorden; de twede, die an de vrouwlijke; de derde die an de gheenerleye Naam-woorden voeght^128. Neem van elk een voor-beeldt.

I. Buighing
Een-voudt.	Meêr-voudt, welk in alle Buighing een-zelvigh is.
N. Een óft de Man.	N. de Mannen.
B. Eens óft des Mans.	B. der Mannen.
^+G. Eenen óft den Man oft Manne.	G. den Mannen.
A. Eenen óft een oft den Man.	A. de Mannen.
R. Man.	R. Mannen.

124 Declinatio is de derde van de op p. 11 genoemde accidentia.

125 VG 29: ‘Declinatio est variatio dictionis in fine per casus’. Gezien het verdere verloop bij Kók is deze definitie waarschijnlijk geen bron geweest.

126 VAR 207 (over declinatio): ‘Dividitur ea in naturalem, & voluntariam’.

127 In VAR 207-208 vinden we weliswaar niet zo'n scherpe indeling, maar wel wordt er eerst gesproken over de declinatio via casus en numerus, en daarna ‘de declinatione in genera; quae Motio dici solet. Hinc de declinatione in gradus; quae Comparatio appellatur. Denique de declinatione in derivata, & composita: quae Speciei, & Figurae nominibus vocari solet’. Ook hier grijpt Vossius terug naar de opvattingen van Varro.

128 De verbuiging van het bijvoeglijk naamwoord wordt onder de motio op p. 15 e.v. behandeld. Er is hier veel over-eenkomst met Van Heule 1633: 50-51: ‘By de Hoogduytschen worden drie Declinatien gestelt, onder de eerste Declinatie stellen zy de woorden des Mannelicken geslachts, onder de tweede Declinatie de Vrouwelicke woorden, en onder de derde Declinatie de woorden des Generleyen geslachts’. Van Heule doelt hier waarschijnlijk op Clajus. Op te merken valt dat aan Kóks Voor-neeme Buighing (en op de volgende pagina aan Min-voor-neeme Buighing) in de marge geen Latijns equivalent beantwoordt. Misschien omdat zijn bron Vossius geen termen bezit?

+ (15)

[p. 23]

II. Buighing.
N.	Een óft de Vrouw.
B.	Eener óft der Vrouw óft Vrouwen.
G.	Eener óft der Vrouw.
A.	Een óft de Vrouw.
R.	Vrouw.

III. Buighing.
N.	Een óft het Wijf.
B.	Eens óft des Wijfs.
G.	Een óft het Wijf, óft oók, Eenen óft den Wijve.
A.	Het Wijf.
R.	Wijf.

De Min-voor-neeme Buighing is tweërley: Be-weeghing en Ver-ghe-lijking^129.

Motio.

Be-weeghing is de verandering der Woorden in Gheslacht^130; en heeft plaats zo wel in de Zelf-standighe Naam-woorden; als, Koning, Koningin, Leeuw, Leeuwin: als in de By-voeghlijke^131; als, ghoedt, ghoede, ghoedt; schoón, schoóne, schoón, enz. van welke het eerste manlijk is en ghe-stelt wordt by de zelf-standighe Naamen^132 zo'er het Ledeken Een by staat; het twede is manlijk en vrouwlijk en wordt ghe-stelt by de zelf-standighe Naam-woorden^133 zo zy het Ledeken De by zich hebben; het derde is gheenerley^134. Deze By-voeghlijke Naam-woorden worden na deze

129 Vgl. voetnoot 128 op p. 22. Ook VG 71: ‘Hactenus de declinatione rectâ: quae fit per casus. Sequitur transversa; quae vel motio est. vel comparatio’.

130 VGa 10: ‘Motio fit per genera’ en: ‘Imo & quaedam substantiva moventur: sed tantùm genere masculino, & feminino: ut, ... leo, leaena’. Ook VAR 208: ‘Deinde videbimus de declinatione in genera; quai Motio dici solet’. Caron annoteert op p. 22 van Van Heule 1633: ‘Motio is vormverandering van een woord om geslachtsonderscheid uit te drukken’.

131 VAR 249: ‘Motio tum substantivis inest, tum adjectivis; sed primariò, & propriè magis adjectivis’. En VAR 250: ‘At motio etiam est substantivorum, quae suam retinent naturam: cujusmodi solùm moventur de virili genere in muliebre. Ut rex, regina ... leo, lea’. Van Heule 1633: 29 bespreekt ook gevallen als ‘Koninc, Koninginne’, ‘leeu, leeu-winne’, etc.

132 Bedoeld zijn, zoals op p. 16 blijkt, mannelijke zelfstandige naamwoorden die in de eerste naamval enkelvoud staan.

133 Bedoeld zijn, zoals op p. 16 blijkt, mannelijke en vrouwelijke zelfstandige naamwoorden die in de eerste naamval enkelvoud staan.

134 Bedoeld zijn onzijdige zelfstandige naamwoorden die in de eerste naamval enkelvoud staan. Vgl. ook Twe-spraack 71-72: ‘Om nu te weten elcke naam die u voorkomt, van wat geslacht die is: Merckt eerstlyck op de Byvoeghlyke. die zyn Wyflyck alze met een e. enden, als schóne, ghoede, etc. Zonder e. zynze

[p. 24]

^+dryërley Be-weeghing aldus in haar Ghe-tal en Vallen ghe-boóghen.

Manlijk.
Een-voudt.	Meêr-voudt welk in allen al-eens is^135.
N. Een ghoedt oft de ghoede Man.	N. de ghoede Mannen.
B. Eens óft des ghoeden Mans.	B. der ghoede Mannen, óft, ghoeder Mannen.
G. Eenen óft den ghoeden Man óft Manne.	G. den ghoeden Mannen.
A. Eenen óft den ghoeden Man.	A. de ghoede Mannen.
R. Ghoedt óft ghoede Man.	R. ghoede Mannen.

Vrouwlijk.
Een-voudt.
N.	Een óft de ghoede Vrouw.
B.	Eener óft der ghoede Vrouw óft Vrouwen.
G.	Eener óft der ghoede Vrouw.
A.	Een óft de ghoede Vrouw.
R.	Ghoede Vrouw.

+ (16)

135 welk ... is: dat in alle geslachten hetzelfde paradigma heeft.

[p. 25]

Gheenerley.

Een-voudt.
N.	Een óft het ghoedt Wijf.
B.	Eens óft des ghoeden Wijfs.
G.	Een óft het ghoedt Wijf: óft oók, Eenen óft den ghoeden Wijve.
A.	Een óft het ghoedt Wijf.
R.	Ghoedt Wijf.

Comparatio.	Ver-ghe-lijking is de Ver-andering der Woorden in Trappen: en voeght alleen an de By-voeghlijke Naam-woor-den^136.
^+Gradus.	De Trappen der Ver-ghe-lijking zijn dry: de Stellende, Ver-ghe-lijkende, Over-treffende^137.
Gradus positivus,	De Stellende Trap is de eerste be-noeming van een by-voeghlijke Naam, een zaak vol-strektelijk en een-voudigh-lijk be-tekenende^138; als, Rijk, Heiligh, Sterk^139, enz.
Comparativus,	De Ver-ghe-lijkende is, welke boven een stellende by-voeghlijke Naam Meêr be-tekent^140, en wordt van de eerste ghe-maakt door 'er de letter-ghreep Er after-an te voeghen^141; als, Rijker, Heiligher, Schoóner: uit-ghe-nómen Ghoedt, welk heeft Beter, en eenighe andere^142.
Superlativus.	De Over-treffende is, welke boven een stellend By-voeghlijk zeer óft Meest be-tekent^143, en wordt van de stellende Trap ghe-maakt, als m' 'er een st after-an-voeght^144; als, Rijkst, Heilighst, Schoónst: uit-ghe-nómen Ghoedt, welk heeft Best, en eenighe andere^145.

136 VG 71: ‘Adjectivo accidit comparatio, quae est variatio adjectivi per gradus’. VAR 123: ‘Comparatio non debet poni inter communia nominum accidentia, quia solis convenit adjectivis’. Maar in VAR 123 wijst Vossius erop dat ook deelwoorden en bijwoorden trappen van vergelijking kunnen bezitten. Met het laatste deel van zijn opmerking bakent Kók het adjectief af ten opzichte van het substantief. Op 46 zal hij opmerken dat ook een aantal bijwoorden trappen van vergelijking kent.

+ (17)

137 VG 71: ‘Gradus comparationis sunt tres, positivus, comparativus, & superlativus’.

138 VG 71: ‘Positivus est prima vox adjectivi, rem absolutè & simpliciter significans’.

139 De voorbeelden rijk en sterk ook in Van Heule 1633: 7-8.

140 VG 71: ‘Comparativus est, qui supra adjectivum primum, seu positivum, significat magis’.

141 Van Heule 1625: 8 spreekt eveneens van de vorming van de comparativus d.m.v. de uitgang -er. Van Heule 1633: 18 noemt alleen -r.

142 Van Heule 1633: 18 vermeldt naast beter ook goeder.

143 VG 72: ‘Superlativus est, qui supra adjectivum positivum significat valdè, aut maximè’.

144 Hetzelfde bij Van Heule 1625: 8 en 1633: 18.

145 Hetzelfde voorbeeld in Van Heule 1633: 18.

[p. 26]

	En tót hier toe van de natuurlijke Buighing: nu vólght de vry-willighe Buighing, welke is een Op-stelling van een Naam uit een ander Woordt^146.
Derivatio, & Compositio.	Deze nu be-ghrijpt de Af-spruiting en t'Zaamen-zetting^147. De Naam-woorden spruiten en worden af-ghe-trokken van Naamen, Werk-woorden, Deel-woorden, By-woorden, en Voor-zetsels^148.
	Van Naamen spruiten Vólk-naamen, Be-zit-naamen, Ver-klein-naamen, en Af-noemighen^149; van de Werk-woorden de Werk-woordighen; van de Deel-woorden de Deel-woordighen; van de By-woorden de By-woordighen; van de Voór-zetsels de Voor-zettighen.
Gentilia.	Vólk-naamen zijn, de welke een Vaderlandt ^+ óft Vólk be-tekenen^150; als, Hóllander, Leyener, Amsterdammer^151, enz.
Possessiva.	Be-zit-naamen zijn, de welke eenigh be-zit óft eighenschap be-tekenen; als, Koninklijk, Vaderlijk^152, Heerlijk, enz.
Diminutiva.	Ver-klein-naamen zijn, welke de ver-mindering van haar Ghrondt-woordt be-tekenen^153; als, Manneken, Vrouwken, Wijfken, Hondeken^154, enz.

146 VAR 259: ‘Vidimus de nominum declinatione naturali ... Superest ... voluntaria, quae est nominis ex alio nomine impositio’.

147 Vgl. p. 9. VAR 259: ‘... ac speciem, sive derivationem, & figuram, seu compositionem complectitur’.

148 VG 75: ‘Derivantur nomina à nominibus, verbis, participiis, adverbiis, & praepositionibus’. VAR 259 kent ook nog afleidingen van voornaamwoorden.

149 Van Heule 1633: 35: ‘Van deze Namen spruyten vierderleye (sic!) woorden, als Volc-namen, Ervelicke, Naem-achtige, Werk-achtige en Verkleynde woorden’. Afgezien van het feit dat door Van Heule hier ook de afleidingen van werkwoorden worden genoemd, is hij toch duidelijk in overeenstemming met VG 75: ‘A nominibus derivantur quintuplicia: Patronymica, Gentilia, Possessiva, Diminutiva, & Denominativa’ (hetzelfde in VAR 259), welk vijftal we ook aantreffen in Van Heule 1625: 17. Met het achterwege laten van de patronymica volgt Kók duidelijk Van Heule 1633. Maar in de volgorde van de onderscheiden categorieën stemt hij weer overeen met VG.

+ (18)

150 VG 77: ‘Gentilia dicuntur, quae patriam, vel gentem significant’. Vgl. Ook Van Heule 1625: 17: ‘De Volkstammige woorden zijn, welke een Vaderlant ofte een Volk beduyden’: Van Heule 1633: 35 is afwijkend.

151 De laatste twee voorbeelden ook in Van Heule 1625: 18 en 1633: 35-36.

152 VG 77: ‘Possessiva sunt, quae possessionem, aut proprietatem aliquam significant: ut, regius à rex: patrius à pater’. Van Heule 1625: 18 en 1633: 36 wijken af. Wél vinden we er de beide eerste voorbeelden.

153 VG 78: ‘Diminutiva sunt, quae diminutionem sui primitivi significant’. Enigszins hiermee in overstemming is Van Heule 1625: 18: ‘Verkleynde woorden zijn, welke eene Verkleyninge van de woorden daer zij af komen, be-duyden’: niet echter Van Heule 1633: 38.

154 De eerste twee voorbeelden ook in Twe-spraack 74 waar de diminutiva worden genoemd bij de behandeling van de geslachten van de woorden.

[p. 27]

Denominativa.	Af-noemighen zijn, welke van Naam-woorden af-spruiten, en nócht Vólk-naamen, nócht Be-zit-naamen, nócht Ver-klein-naamen zijn^155; als, Waarheidt, Rijkdom, Vriendtschap^156, enz.
Verbalia.	Werk-woordighen zijn, welke van Werk-woorden spruiten^157; als, Minner, Leezer, Werker, Leezing, Werking, Ghe-lees, Ghe-wrócht^158, enz.
Participiala.	Deel-woordighen zijn, welke van Deel-woorden tót Naam-woorden ont-aart zijn; als, Ghe-leerdt^159, Ghe-leezen, Leerend, Leezend, enz.
Adverbialia.	By-woordighen zijn, welke van By-woorden af-ghe-trokken worden; als, Hedigh, Ghisterigh^160, enz.
Prepositionibus orta.	Voor-zettighen zijn, welke van Voor-zetsels af-spruiten^161; als, Voorigh, Afterigh, Oppigh, Nederigh^162, enz.
Compositio.	En zo veel van d'Af-spruiting, vólght de t'Zaamen-zetting. De Naam-woorden worden t'zaam-ghe-zet met Naam-woorden, Voor-naamen, Werk-woorden, Deel-woorden, By-woorden en Voor-zetsels^163.
	Met Naam-woorden; als, Reeghen-water, Water-molen^164, Tafel-berdt, Vis-korf, enz.

155 VG 79: ‘Denominativa sunt, quae à nominibus derivantur, & nec sunt patronymica, nec gentilia, nec possessiva, nec diminutiva’. Hetzelfde in Van Heule 1625: 18: ‘De naemstammige woorden, zijn welke van Naemwoorden komen, ende het en zijn geen Vaderstammige, nochte Volkstammige, nochte Ervende, nochte ook Verkleynde woorden’. Van Heule 1633: 37 wijkt af.

156 Alle voorbeelden vinden we terug in Van Heule 1633: 37.

157 VG 81: ‘Verbalia sunt, quae à verbis derivantur’. Vgl. ook Van Heule 1625: 18: ‘Van de Wercwoorden spruyten de Werkstammige woorden’, en Van Heule 1633: 37-38: ‘Alle Zelf-standige woorden die van de Werk-woorden komen, worden Werkachtige woorden genaemt’.

158 Van Heule 1625: 18 en 1633: 38 geven als voorbeelden o.a. lezinge en gelees. Kóks opvatting over de laatste twee voorbeelden moge stroken met de onze, ze is strijdig met zijn opmerking op p. 47, waar ghe tot de voorzetsels wordt gerekend. Naar de 17de-eeuwse begrippen (vgl. § 5.4) hebben we hier dus met samenstellingen, woorden met figura composita te doen.

159 VG 83: ‘Participialia sunt, quae ex participiis in nomina degenerârunt: ut, sapiens’.

160 VG 83: ‘Adverbialia sunt, quae ab adverbiis derivantur: ut hodiernus ab hodie, crastinus à cras’. Beide afleidingen vinden we opgenomen in het WNT.

161 VG 83: ‘Sunt & è praepositionibus orta’.

162 oppigh komt van deze voorbeelden niet in het WNT voor.

163 VAR 269: ‘Componuntur nomina, vel cum nomine ... Vel cum pronomine ... Vel cum verbo ... Vel cum participio ... Vel cum adverbio ... Vel cum praepositione’.

164 Deze beide voorbeelden ook in Van Heule 1625: 112 en 1633: 44 bij de summiere behandeling van de composita.

[p. 28]

	Met Voor-naamen; als, zelf-willigh, Zelf-tijdigh, enz.
	Met Werk-woorden; als, Werk-woordt, Sleu-^+tel-drigh, Wapen-drigh^165, Spreek-lidt^166, enz.
	Met Deel-woorden; als, zoet-vloeyend, Hoógh-ghe-leerdt, Wijt-ver-maardt, enz.
	Met By-woorden; als, Ghister-daghsch, Heden-daghsch, Wel-daadt, Hier-landsch^167, enz.
	Met Voor-zetsels; als, Voor-duer, After-huis, An-komeling, Na-komeling, By-spel, enz.
	En dit zy van Naam-woordt.

+ (19)

165 VAR 269 geeft o.a. als voorbeeld armiger. In de voorbeelden van Kók is het samenstellende deel waar hij op doelt, het eerste lid. Bij de woorden op -drigh (volgens WNT 3, kol. 3341 een achtervoegsel, afgeleid van dragen; vgl. vaandrig) zullen we dus moeten aannemen dat Kók ervan uitgaat dat het tweede lid een werkwoordelijk deel is.

166 Niet in WNT. Misschien hetzelfde als spraaklid: spraakorgaan?

167 inheems.

Van de Voor-naamen.

Pronomen.	Voor-naam is een ver-anderlijk Woordt, welk eerstlijk op een Naam-woordt ziet, en ten tweden by ghe-vólgh een zaak be-tekent^168, en zijn deze: Ik, Du, Hy, Zijns, Die, Zelf, Deze, Ghene, Wie, Welk, Mijn, Dijn, Zijn, Onze, Uw.
	Van deze zijn eerstlijk eenighe zelf-standigh; als, Ik, Du, Hy, Zijns: zommighe by-voeghlijk; als de overige^169.
	Ten tweden zijn zommighe be-paaldt, zommige on-be-paaldt^170.
Pronomina finita,	Be-paalde Voor-naamen zijn, welke een zekere Persoón be-paalen; als, Ik, Du, Hy, Zijns, Die, Gheene^171, enz.

168 Vgl. inleiding § 5.4.3. VAR 116: ‘Pronomen, quod primariò nomen respicit, secundariò verò rem significat’. VG 84, Twe-spraack 65, Van Heule 1625: 36 en 1633: 67 wijken duidelijk af.
Kók gebruikt dus nog du, dat Van Heule 1625: 38 als ouderwets bestempelde: ‘By onze Voorouders, zo heeft men Du gebruykt in de plaetse van Gy’: Van Heule heeft het ‘als verworpen, buyten het gebruyk gelaten’. Al in de Twe-spraack 85 lezen we: ‘Merckt óóck datmen de twede persoon int Enkel ghetal nu ter tyd zelden ghebruyckt, maar inde plaats van du minnest, etc. ghy mint zegghende ... De H. van S. Aldegonde heeft hier in ... in zynen ghedruckten Zouter zyn vlyt betóónt: ende meer andere hebben t'selve wel eertyds ghepóóght te beteren, maar hebben luttel ghevordert, zó quaden beest is quaghewoonte. Byden Overlanders ist óóck verachtelyck /du/ te zegghen, kan niet vermoeden waarom, dan dattet zó de wyze is’. Vgl. het overzicht in H.M. Hermkens, Inleiding in het zeventiende-eeuws. 's-Hertogenbosch, 1975: 59-63.

169 VG 84: ‘Ex his ego, tu, suî, & quid, sunt substantiva; caetera adjectiva’. Vgl. ook VAR 340.

170 VG 84 maakt in de praktijk dit onderscheid ook. VAR 332: ‘sed quod ait, pronomina finita pro propriis, infinita pro vocabulis accipi’.

171 VG 84: ‘Ex iisdem Finita dicuntur, quae definiunt certam personam: ut, Ego, tu, suî, ille, etc.

[p. 29]

Infinita.	On-be-paalde, die gheen zekere persoón be-paalen; als, Wie^172, Welk.
	In deze zullen wy nu voort an-merken haar Be-tekening, Ghe-daante, Ghe-stalte, Persoón, Ghe-slacht, Val, Buighing.
	De Be-tekening der Voor-naamen is viererley: want zy zijn óft An-wijzende, óft Be-trekkende, óft Vraaghende, óft Be-zittende^173.
Pronomina demonstrativa.	An-wijzende Voor-naamen worden ghe-noemt, welke een teghen-woordighe persoón óft zaak an-wijsen; als zijn, Ik, Du, Hy, Die, Deze^174.
^+Relativa, Reciprocum.	Be-trekkende, welke tót een voor-ghaand Woordt be-trok-ken worden; als, Die, Welk, zijns: welk laatste oók een Weêr-keerigh ghe-noemt wordt^175.
Interrogativa,	Vraaghende worden ghe-noemt, waar door men vraaght; als, wie^176, welk, wat.
Possessiva.	Be-zittende, welke een be-zitting be-tekenen; als, Mijn, Dijn, Onze, Uw, Zijn^177.
	Na de Ghe-daante zijn de Voor-naamen óft Eerstelingen óft Spruitelingen^178.

172 VG 84: ‘Infinita, quae non definiunt certam personam: ut ... Quis’.

173 VG 84-85 geeft nog een vijfde categorie, de ‘Gentilia: quae gentem, vel patriam significant’. Van Heule 1633: 70: ‘De Hoedanicheyt der Voor-namen is vierderley, als Wijzende, Ervende, Betreckende en Vragende’. Ook Van Heule 1625: 40 onderscheidt vier groepen naar betekenis, maar definieert anders.

174 VG 84-85: ‘Demonstrativa dicuntur, quae demonstrant personam, vel rem praesentem: ut sunt, Ego, tu, hic, ipse, iste, & ille’. Van Heule 1625: 40: ‘Wijzende Voornamen zijn, welke eenen tegenwoordigen Persoon ofte zaeke toonen, als Ik, Gy, Hy, Die, Dat’. Van Heule 1633 geeft geen omschrijvingen. Vgl. ook Kórt Be-ghrijp 7: ‘Een anwijzende Voor-naam is, waar mê iet anghe-weezen wordt; als ik, du, hy, die, deze, & c. ziet van deze dingen de letter-konst van de kamer in liefde bloeyende, óft de Spraak-konst van Christiaan van Huelen’. De Twe-spraack geeft overigens geen indeling.

+ (20)

175 VG 85: ‘Relativa, quae referuntur ad vocem antecedentem: ut, Is, sui, et qui ... Ex his sui etiam vocatur reciprocum’. Van Heule 1625: 40-41 en 1633: 70 wijken sterk af.

176 VG 85: ‘Interrogativa dicuntur, quibus interrogamus: ut, Quis’. Van Heule 1625: 41: ‘Vragende voornaemen zijn, met de welke men vraegt, als Wie? Welke? Wat? Welk?’, en Van Heule: 1633: 70: ‘Vragende Voornamen zijn, met de welcke men vraecht, als Wie? welke? en wat?’.

177 VG. 85: ‘Possessiva, quae possessionem significant: ut, Meus, tuus, suus, noster, & vester’. Ook Van Heule 1625: 41: ‘Ervelicke voornamen zijn, welke eene Ervinge beteykenen, als Mijn, Dijn, Zijn, Onze ende U’. Van Heule 1633 wijkt af.

178 Vgl. voor deze tegenstelling ook p. 9 van Kók. Van Heule 1625: 37: ‘daer zijn Eerste Voornamen, ende daer zijn Afkomstige Voornamen’. Van Heule 1633 onderscheidt gront-woorden en afkomstige woorden bij de voornaamwoorden.

[p. 30]

Primitiva.	Eerstelingen; als, Ik, Du, Hy, Zijns, Die, Zelf, Deze, Ghene, Wie, Welk^179.
Derivativa.	Spruitelingen; als, Mijn, Dijn, Zijn, Onze, Uw^180.
	Na de Ghe-stalte zijn zy óft Enkel óft t'zaâm-ghe-zet^181.
	Enkele; als, Ik, Du, Hy, Die^182, enz.
	t'Zaâm-ghe-zette; als, Ik-zelf, Du-zelf, Hy-zelf, Die-gheene, De-gheene, De-welke, Die-welke^183 enz.
	Van de Voor-naamen zijn, Ik en Onze van de eerste persoón; Du en Uw van de twede; Hy en zijn van de derde; de overige meesten-deels behoóren tót alle dry de persoónen.
	De Voor-naamen zijn van allerley Ghe-slacht; dóch zommighe met een uit-ghang; als, Ik, Du^184: zommighe met twe; als, Deze, Dit, Die, Dat, enz. zommighe met dry; als, Hy, Zy, Het^185, enz.
	De Voor-naamen hebben, even als de Naam-woorden, zes Vallen^186; dóch Ik en veel andere derven den Roeper^187.
	De Buighing der Voor-naamen is dryërley^188:
	Zommighe vólghen ghanschlijk de Buighing der Ledekens^189; als, Deze, Ghene, Welk, Mijn, Dijn, Zijn, Onze, Uw, Zelf.

179 VG 86 (met eveneens 10 voorbeelden): ‘Pronomina primitiva sunt decem: Ego, tu, sui, ille, ipse, iste, hic, is, quis, qui’. Van Heule 1625: 37 noemt slechts ‘Ik, Gy, Hy, Wie, Welke’ en Van Heule 1633: 69 spreekt van ‘Ic, gy, hy, zy, wie, welcke, etc.’.

180 VG 86: ‘Derivativa sunt novem: Meus, tuus, suus, noster, vester ...’. Van Heule 1625: 37: ‘De Afkomstige Voornamen zijn, Onze, Mijn, Dijn, u, Deze, Zijn, deze zijn van de eerste Voornamen gesprooten’. Van Heule 1633: 70 noemt ‘Mijn, dijn, uw, deze, zijn, etc.’.

181 VG 86 behandelt wel samengestelde voornaamwoorden, evenals VAR 341. Vgl. de beide volgende voetnoten voor Van Heule.

182 Van Heule 1625: 37: ‘Een Voornaem is Enkel, als Ik’, en Van Heule 1633: 70: ‘De Voor-namen zijn enkel als Ic, du, en hy’.

183 Van Heule 1625: 37: ‘Een Voornaem is ... Dobbel, als Ik-self, Die-self, Hy-self, Sy-selve, Die-geen, Dat-geen, Het-geen’, en Van Heule 1633: 70: ‘De Voor-namen zijn ... Dobbel, als Ic-zelve, die-selve, Hy-zelve, zy-zelve, Die-gene, Dat-gene, Het-gene, de-welke, die-welke’.

184 VG 88: ‘Omnia pronomina sunt generis omnis. Alia unâ terminatione: ut, ego, tu’.

185 VG 88: ‘Alia tribus: ut, ille, illa, illud’.

186 Ongetwijfeld bedoelt Kók vijf naam-vallen: vgl. p. 13 bij het naamwoord. Ook in de nu volgende paradigma's vinden we maximaal vijf naamvallen.

187 Ongetwijfeld heeft VG 89 de in de voorafgaande voetnoot gesignaleerde onjuistheid in de hand gewerkt: ‘Casus pronominum sunt sex, ut & nominum. Sed ego caret vocativo: quo casu & caetera rariùs usurpantur’.

188 VG 89: ‘Declinatio pronominum est triplex’.

189 Waar eerder, op p. 10, door Kók is opgemerkt dat naamval en geslacht in het Nederlands het sterkst tot uitdrukking worden gebracht in het lidwoord, ligt het voor de hand dat we hier mogen denken aan VG 89: ‘Quaedam planè sequuntur declinationem nominum’.

[p. 31]

	Zommighe vólghen de Buighing der Ledekens gheens-zins^190; als, Ik, Du, Hy, Zijns.
	Zommighe hebben een ghe-mengde Buighing^191; als, Die, wie. Neem van elks voor-beelden.

^+I. Buighing.
Een-voudt.			Meêr-voudt, in alle Ghe-slachten al-eens.
Manlijk	Vrouwlijk	Gheenerley
N. Mijn.	Mijn óft Mijne.	Mijn.	N. Mijne.
B. Mijns óft Mijnes.	Mijner.	Mijns.	B. Mijner.
G. Mijnen.	Mijner.	Mijnen.	G. Mijnen.
A. Mijn óft Mijnen.	Mijn óft Mijne.	Mijn.	A. Mijne.
R. Mijn.	Mijn.	Mijn.	R. Mijne.

II. Buighing.
Een-voudt.	Meêr-voudt.
N. Ik.	N. Wy.
B. Mijns óft Mijnes óft Mijner.	B. Onzer.
G. My.	G. Ons.
A. My óft Me.	A. Ons.
Een-voudt.	Meêrvoudt.
N. Du.	N. Ghy.
B. Dijns óft Dijnes, óft Dijner.	B. Uwer.
G. Dy.	G. U.
A. Dy.	A. U.

190 Vgl VG 89: ‘Quaedam nulla ex parte sequuntur declinationem nominum’.

191 VG 89: ‘Quaedam habent declinationem mixtam’.

+ (21)

[p. 32]

Manlijk.	Een-voudt. Vrouwlijk.	Gheenerley.
N. Hy.	Zy.	Het.
B. Zijns óft Zijnes óft Zijner.	Haars, Haares, óft Huers.	Zijns.
^+G. Hem óft Him óft Hum.	Huer.	Het óft Hem.
A. Hem.	Huer óft ze.	Het.
	Meêrvoudt.
Manlijk.	Vrouwlijk.	Gheenerley als 't Manlijk.

N. Zy.	Zy.
B. Haarer óft Hunner.	Huerer.
G. Hun.	Hun.
A. Haar, Ze óft Hen.	Huer^192 óft Ze.

Een-voudt.	Meêrvoudt.
N. -	-
B. Zijn.	Haarer.
G. Zich.	Zich.
A. Zich.	Zich.

III. Buighing.
Manlijk.	Een-voudt. Vrouwlijk.	Gheenerley.
N. Die.	Die.	Dat.
B. Diens.	Dier.	Diens óft Dat.
G. Dien.	Dier.	Dien óft Dat.
A. Dien.	Die.	Dat.

Tót hier van de Voornamen; nu

+ (22)

192 Zowel in het enkelvoud als in het meervoud vrouwelijk vinden we dus vormen met -eu-, terwijl mannelijk en onzijdig meervoud vormen met -aa- hebben (haarer, haar).

[p. 33]

Van de Werk-woorden.

Verbum.	Werk-woordt is een ver-anderlijk Woordt, welk doen, lijden, óft zijn be-tekent^193.
	De zelve zijn dryërley: Be-drijvende, Lijdende, en Gheenerleye^194.
Verba activa.	Be-drijvende Werk-woorden zijn, welke een Doening be-tekenen; als, Minnen, Jaaghen^195, enz.
Verba passiva.	Lijdende Werk-woorden zijn, welke een Lij-^+ding be-tekenen; als, Ghe-mint worden^196, Ghe-jaaght worden, enz.
Verba neutra.	Gheenerleye Werk-woorden zijn, welke iet vol-strektlijk be-tekenen; als, Staan^197, Schijnen, Kijven, Blijven, enz.
	In deze zijn voort an te merken haar ghe-meene en eighe toe-vallen: en onder de ghe-meene komt hier alleen de Persoón in achting, ten opzicht van welke de Werk-woorden ghe-schift worden in Persoónlijke en On-persoónlijke^198.

193 VG 90: ‘Verbum est dictio variabilis, quae agere, pati, vel esse significat’. Vgl. over de toevoeging van esse, VAR 114 en 270. In Van Heule 1625: 41 en 1633: 79-80 vinden we dit niet. Zie ook Kort be-ghrijp 90, waar Kók Burghersdijk vertaalt: ‘Werk-woordt is een Woordt, het welk Tijdt mê-be-tekent, en altijdt een teken is van die dinghen, die van een ander ghe-zeit worden: als, Twist-reedt, lóópt’. Hier wordt op 91 bij aan-getekend: ‘óft, het welk met tijdt be-tekent dat is, het welk met de be-tekende zaak, óók die tijdt be-tekent, waar in de zaak te zijn, ghe-weest te zijn, óft te zullen zijn ver-staan wordt, en dat is Tijdt Mê-be-tekenen’. Hetzelfde in Sinopsis logica 88-89 en, uitgebreider, in Institutio logica 158-161.

194 Van Heule 1625: 42: ‘Daer zijn drie geslachten der Werkwoorden, als Het werkende, Het lijdende, ende Het derde geslacht’. Van Heule 1633: 81: ‘Daer is driederley' Aert der Werk-woorden, als Werkende, en Lijdende, en Geenerleye Werk-woorden’. VG 91 onderscheid vijf genera: ‘Genera Verborum sunt quinque: Activum, Passivum, Neutrum, Commune, & Deponens’. Maar in VGa wordt de aantekening geplaatst: ‘Sed significatio est triplex: activa, ... passiva, ... neutra’.

195 VG 91: ‘(Activa) Significant omnia actionem ...; ut, amo’; overigens laat Kók een belangrijk deel van Vossius' definitie weg: ‘Significant omnia actionem; éamque transitivam, vel in personam, vel in rem’. Vgl. ook Institutio logica 45: ‘Doening is, waar van men ghezeit wordt te doen’.

+ (23)

196 VG 91: ‘(Passiva) Significant omnia passionem: ut, amor ...’. Vgl. ook Institutio logica 45: ‘Lyding is, waar van men ghezeit wordt te lyden’.

197 VG 91: ‘(Neutra) Significant quaedam actionem absolutam; ut, sto ...,’ en VGa 91: ‘(Significatio est) neutra, si absolutè aliquid significet’.

198 VG 90: ‘Verbum est personale, aut impersonale’. Van Heule 1625: 41: ‘De Werkwoorden zijn Persoonelic ofte Onpersoonelic’. Van Heule 1633: 80: ‘De Werc-woorden zijn Personelic of Onpersonelic, of Generley’. Het ‘ghe-meen toe-val’ persoon heeft het werk-woord gemeenschappelijk met de andere ‘ver-anderlijke’ woordsoorten (vgl. Kók 10), de ‘eighe toe-vallen’ zijn specifiek voor de woordsoort werk-woord.

[p. 34]

Verba personalia,	Persoónlijke Werk-woorden zijn, die door alle dry de Persoónen ver-andert konnen worden; als, ik min, du minst, hy mint^199, enz.
impersonalia.	On-persoónlijke, welke niet als in een, naamlijk in de derde, Persoón ghe-boóghen worden^200.
	Van deze hebben de Be-drijvende voor zich het Ledeken^201 Men; als, men zeght, men schrijft, men leest, enz. de Lijdende het wordt óft daar wordt; als, het óft daar wordt ghe-zeit, het óft daar wordt ghe-schreeven, het óft daar wordt ghe-leezen, enz. de Gheenerleye hebben het; als, het reeghent, het sneeuwt, het vriest, het doóyt, het waayt, het daaght^202, enz.
	Zo van de ghe-meene: de eighe Toe-vallen der Werk-woorden zijn dry: Wijs, Tijdt, Ver-voeghing^203.
Modus.	Wijs is een Toe-val der Werk-woorden, welk de verscheide neighingen des Ghe-moedts an-wijst^204.
	De wijsen zijn be-paaldt óft on-be-paaldt^205.

199 VG 90: ‘Personale, quod conjugatur per tres personas’. Van Heule 1625: 41 vertoont wat minder letterlijke overeenkomst: ‘een Persoonlic werkwoort wort genaemt, welc voor zich eenen zeekeren Persoon heeft, ofte dat van eenen zeekeren Persoon spreekt als Ik bemin, Gy mint, Hy mint’, maar de tekst van Van Heules bron Lithocomus en die van Vossius lopen hier nogal uiteen. Hetzelfde voorbeeld als bij Kók vinden we in Van Heule 1633: 80: ‘Een Personelic Werk-woort is, waerby altijt de Persoon-woorden (of Voornamen) bystaen als Ic minne, du mint, zy minnen’.

200 VG 90: ‘Impersonale, quod tantùm conjugatur in tertia persona singulari’. Van Heule 1625: 41 en 1633: 80-81 wijken sterk af. Kók sluit met de nu volgende indeling aan bij een opvatting die we in de Nederlandse spraakkunst voor het eerst in Van Heule 1633 aantreffen, en die waarschijnlijk is ontleend aan het werk van de Duitser Ritter (1616) waar dezelfde driedeling gevonden wordt (vgl. Van Heule 1625: XXV-XXVI, noot 1).

201 Ledeken: woordje.

202 Van Heule 1633: 82-83: ‘Onpersonelicke werkende woorden volgen naer het woordeken Men, als ... Men zegt. Onpersonelicke lijdende woorden volgen naer het woordeken Daer en Wort als ... Daer wort geseyt. Onpersonelicke ghenerleye woorden, volgen naer het woordeken Het als Het vriest, Het regent ...’.

203 VG 90: ‘Verbo personali accidunt genus, modus, tempus, conjugatio’. Maar Kók heeft hetgeen VG onder genus behandelt, aan het begin van zijn werkwoordbeschouwing geplaatst. Het feit dat Kók de indeling van de werkwoorden in verba activa, passiva en neutra doet voorafgaan aan zijn beschrijving van de accidentia, bewijst dat hij niet, zoals VG, genus opvat als een accidens van het werkwoord, maar dat hij VAR 272 in zijn beschouwing verwerkt, waar Vossius activum, passivum en neutrum niet beschouwt als behorende tot het genus, maar tot de forma of, liever nog, tot de significatio. En de significatio behoort, blijkens VAR 122, evenals de forma tot de essentiae van het woord, i.c. het werkwoord, tot de affectiones, de eigenschappen; vgl. ook noot II bij Kók 5.

204 Ik trof deze definitie bij Vossius noch bij Van Heule aan. Ze gaat terug op Priscianus VIII. 63. ‘Modi sunt diversae inclinationes animi, varios eius affectus demonstrantes’.

205 VAR 286: ‘Atque ex iis quidem, quae hactenus diximus, tres modos cognovimus: indicativum, imperativum, adjunctivum: qui modi sunt finiti. Proximum est, ut videamus de infinitivo, ... quem ... Quinctilianus, & Probus infinitum, ... nominant’. Vgl. m.b.t. de modi ook VGa 92: ‘Quorum tres priores finiti dicuntur, quia definiunt certam personam, ac numerum; contrà, quàm fit in infinitivo’.

[p. 35]

Modus finitus.	De Be-paalde Wijs is, welke een zekere Persoón óft Ghe-tal be-paalt^206.
	De zelve is dryërley: de Toónende, Ghe-biedende, An-voeghende; óft, de Toóner, de Ghe-bieder, de An-voegher^207.
Modus indicativus.	De Toónende Wijs is, waar door men rechtsch ^+ en een-voudighlijk iets toónt óft vraaght^208; als, ik lees, ik schrijf, ik min, ik vraagh, enz.
Modus imperativus.	De Ghe-biedende Wijs is, waar door men iet ghe-biedt óft bidt^209; als, lees, schrijf, min, vraagh, enz.
Modus subjunctivus.	De An-voeghende Wijs is, welke an een ander Werk-woordt ghe-voeght wordt, óft anders-zins gheen vol-komen zin maakt^210; als, ik leeze, ik schrijve, ik minne, ik vraaghe, enz.
Modus infinitus sive infinitivus.	De On-bepaalde Wijs is, welke gheen zekere persoón óft Ghe-tal be-paalt^211;
	En dit zy van de Wijs, nu vólght de Tijdt.
Tempus.	Tijdt is een Ver-andering der Werk-woorden na eerder en laater.
	De Tijden zijn vijf: Teghen-woordigh, On-volmaakt, Vol-maakt, Meêr-als-vol-maakt, Toe-komstigh^212.

206 VAR 286: ‘... sic finitum verbum est audio, & facio; ut quo certus numerus designetur: infinita autem sunt audire, agere; ut quae deficiant numeris ac personis’. Vgl. ook VGa 92 zoals geciteerd in de voorafgaande voetnoot.

207 VG 92: ‘Modi Verborum sunt quatuor, Indicativus, Imperativus, Subjunctivus, & Infinitivus’. Maar Kók spreekt hier alleen over de bepaalde wijzen, zodat Vossius' infinitivus door Kók hier niet mocht worden vermeld. Vgl. ook VAR 286 zoals hierboven geciteerd in voetnoot 206. In tegenstelling tot Van Heule 1625: 43 en 1633: 83 onderscheidt Kók niet de wensende en aanvoegende wijzen. Hetzelfde voor het Latijn in VGa 92-93.

+ (24)

208 VG 93: ‘Indicativus est, quo directè & simpliciter aliquid indicamus, aut interrogamus’. Van Heule 1625 en 1633 geven geen definities.

209 VG 93: ‘Imperativus est, quo imperamus, aut precamur’.

210 VG 93: ‘Subjunctivus, sive conjunctivus est, qui subjungitur alteri verbo: alioqui per se non absolvit sententiam’. Een subjunctivus staat dus volgens Vossius en Kók altijd in een zin die afhankelijk is van een zin die er staat of die er zou moeten staan en kan worden aangevuld.

211 VG 94: ‘Infinitivus est, qui non definit certam personam, aut numerum’. Zo te zien zijn na be-paalt de voorbeelden niet gezet: ‘leezen, schrijven, minnen, vraaghen’.

212 VG 96: ‘Tempora verborum sunt quinque: Praesens, Praeteritum triplex, imperfectum, perfectum, ac plusquam-perfectum: & Futurum’. Ook Van Heule 1625: 44: ‘De tijden der Werk-woorden, zijn vijf. De Tegenwoordige Tijt ... De Onvolkomen voorleden tijt ... De Voorleden tijt ... De meer als Voorleden tijt ... De Toekomende tijt’, en Van Heule 1633: 84: ‘De tijden der Werc-woorden zijn vijf. De Tegenwoordige tijt ... De On-verleden of onvolkomen tijt ... De Voor-leden tijt ... De Voor-verleden tijt ... De Komende tijt’.

[p. 36]

Tempus praesens.	Teghen-woordighe Tijdt is, waar door men een zaak be-tekent in dat zelfde oóghen-blik, waar in men spreekt, te ghe-schieden; als, ik min, ik lees, ik schrijf, enz.
Tempus imperfectum.	On-vol-maakte Tijdt be-tekent, dat een zaak wel be-ghonnen, maar niet dat zy vol-braght is^213; als ik mind, ik las, ik schreef, enz.
Tempus perfectum.	Vol-maakte Tijdt be-tekent een volmaakte zaak^214; als, ik heb ghe-mint, ik heb ghe-leezen, ik heb ghe-schreeven, enz.
Tempus plusquamperfectum.	Meêr-als-vol-maakte Tijdt be-tekent, dat een zaak volbraght is, eêr een andere ghe-daan is^215; als, ik had ghe-mint, ik had ghe-leezen, ik had ghe-schreeven, enz.
Tempus futurum.	Toe-komstighe Tijdt is, waar door men een zaak be-tekent in 't toe-komende te zullen ghe-schieden^216; als, ik zal minnen, ik zal leezen, ik zal schrijven, enz.
Conjugatio.	Zo vêr oók van Tijdt. Ver-voeghing is een ^+ ver-vólghende Buighing der Werk-woorden^217.
	De zelve is vijverley^218: de Eerste, Twede, Derde, Vierde, Vijfde.
Conjugatio prima,	Tót de Eerste Ver-voeghing behoóren de Werk-woorden welke in de on-bepaalde Wijs de na-vólghende Letters voor En hebben, als, B, D, Gh, Y, L, M, N, R, V, W, Z. en de zelve hebben in de on-vol-maakte Tijdt D, in de vol-maakte Tijdt T. als, Krabben, krabd, ghe-krabt; doóden, doód, ghedoót; Hoóghen, hoóghd, ghe-hoóght; Dijen, dijd, ghe-dijt^219; deelen, deeld, ghe-deelt; kennen, kend, ghe-kent; Hoóren, hoórd, ghe-hoórt; Loóven, loófd, ghe-loóft; Kaauwen, kaauwd, ghe-kaauwd; Vreezen, vreesd, ghe-vreest^220, enz.

213 VGa 96: ‘Imperfectum significat rem coeptam, at non peractam’.

214 VGa 96: ‘Perfectum notat rem completam’.

215 VGa 96: ‘Plusquamperfectum indicat rem perfectam, actam ante aliam’.

216 Geen omschrijving bij Vossius.

+ (25)

217 VGa 101: ‘Conjugatio est consequens verborum declinatio’. Van Heule 1625: 44 heeft een vrijer omschrijving: ‘De Vervougingen zijn de veranderingen der Werkwoorden, welke door Manieren, Tijden ende Persoonen geschieden’. Van Heule 1633: 84 geeft geen definitie.

218 Ook Twe-spraack 86-89 onderscheidt 5 groepen, gevolgd door Heyns 1605. Van Heule 1625: 44 kent er vier, Van Heule 1633: 84 vijf. Steeds worden er echter andere indelingsprincipes gevolgd.

219 S.E.L. de Vriendt, Sterke werkwoorden en werkwoordsvormen in de 16de eeuw. Gent, 1965: 38 trof dit werkwoord meestal als sterk aan en merkt bij het deelwoord gedegen op: ‘De vorm, en misschien het woord, schijnt in Holland niet gebruikt te zijn’.

220 Van Heule 1625: 44-45 en 1633: 84-85 rekenen onder wat andere formulering dezelfde werkwoorden tot hun eerste categorie. In Twe-spraack worden Kóks groep 1 en 2 te zamen als eerste categorie genomen. Juist hier lijkt Kók uit te gaan van de geschreven, niet van de gesproken taal, van het letterteken, niet van de klank: bij de werkwoorden van deze klasse blijft volgens hem -e weg in de verleden tijd enkelvoud. Dit kan alleen omdat de geschreven presensvorm op -t, de geschreven preteritumvorm op -d eindigde. Deze tegenstelling is bij de volgende categorie niet aanwezig, zodat we daar in het preteritum een -e vinden. Het is de vraag of we bij deze eerste categorie voor het preteritum moeten denken aan de zgn. Hollandse verkorting, het verschijnsel dat in Hollandse dialecten een slot-e nogal eens verdween; dit verschijnsel zou zich dan ook bij de volgende groep moeten voordoen. Het lijkt tenminste uiterst onwaarschijnlijk dat in categorie 2 de apocope van -e werd verhinderd door haar functionele belasting, terwijl in groep 1 apocope kon plaatsvinden doordat -d van de o.v.t. stemhebbend werd uitgesproken in oppositie met de stemloze -t uit de o.t.t. Vgl. ook Ontwerp 47 en aant., Van der Schuere 16, en Dafforne 96: ‘In den tyd verleeden zeytmen: hij slaefd, bereyd, leerd, vierd, beduyd, brand. In wiens verlenginge men zeyt: hij slaafde, bereyde, leerde, vierde, beduyde, brande’.

[p. 37]

Seconda,	Tót de twede Ver-voeghing behoóren de Werk-woorden, welke in de on-be-paalde Wijs de na-vólghende Letters voor En hebben; als, Ch, sch, F, K, P, S, T. En de zelve hebben in de on-vol-maakte Tijdt Te, in de vol-maakte een enkele T; als, Lacchen, lachte, ghe-lacht^221; Visschen, vischte, ghe-vischt; Blaffen, blafte, ghe-blaft; Raaken, raakte, ghe-raakt; Snappen, snapte, ghe-snapt; Lóssen, lóste, ghe-lóst; Achten, achte, ghe-acht^222, enz.
Tertia,	Tót de Derde Ver-voeghing be-hoóren de Werk-woorden, welke in de on-be-paalde Wijs een -letter-ghreepigh zijn, en een lange Klinker óft Twe-klank hebben, die zy in den on-vol-maakten Tijdt ver-anderen, en in den vol-maakten ghe-meenlijk weder an-neemen; als, Ghaan, ghing óft ghong, ghe-ghaan^223; Staan, stond, ghe-staan; Zien, zagh, ghe-zien; maar Doen heeft deed, ghe-daan; Slaan, sloegh, ghe-slaghen^224.
Quarta.	Tót de Vierde Ver-voeghing be-hoóren de Werk-woorden, die in de voor-laatste Letter-ghreep van de on-be-paalde Wijs hebben ij, ui, ie, ^+ en een Me-klinker tusschen de laatste En. En ver-andert de zelve letteren in de on-vol-maakte en vol-maakte Tijden; als, Ver-wijten, ver-weet,

221 De Vriendt o.c. 126 wijst erop dat het preteritum van dit werkwoord in de 16de eeuw meestal nog sterk was. Hij vermeldt voorts dat het participium in deze tijd vaker zwak was dan het preteritum. De gevallen met zwak participium komen uit Hollandse teksten. O.P.M. Bouwmans verzamelde in een Nijmeegse scriptie materiaal uit o.a. achttiende-eeuwse auteurs. Uit Feiths Ferdinand en Constantia noteerde hij aangelacht (1x) naast loech. Uit zijn materiaal blijkt ook dat achttiende-eeuwse grammatici gelacht meestal naast gelachen geven. Ook komt gelacht nog voor in het Stadsfries.

222 Van Heule 1625: 49 en 1633: 85 rekent de meeste van deze werkwoorden eveneens tot de tweede categorie. Opvallend is het, dat Kóks laatste voorbeeld in Van Heule 1625: 51 en 1633: 85-86 als voorbeeld wordt gegeven bij de derde categorie.

223 Vgl. De Vriendt o.c. 131 met gong o.a. bij Van der Noot.

224 In Van Heule 1625: 53-56 vormen deze werkwoorden de vijfde categorie.

+ (26)

[p. 38]

	ver-weeten; Stuiten, stoót, ghe-stoóten^225; Schieten, schoót, ghe-schoóten^226, enz.
Quinta.	Tót de vijfde Ver-voeghing be-hoóren de Werk-woorden welke in de on-be-paalde Wijs ng, nk, nn, nd, voor de laatste En hebben. En de zelve ver-anderen, haar Ghrondt-klinker in de on-vol-maakte Tijdt twe-zins, en be-houden een van de zelve in de vol-maakte Tijdt; als, zingen, zong óft zang, ghe-zongen; zinken, zonk óft zank, ghe-zonken; winnen, won óft wan, ghe-wonnen; vinden, vond óft vand, ghe-vonden^227, enz.
	M^228. De Uit-reeghelighen zullen wy in een breeder Onder-wijs voor-stellen^229.
	Deze Ver-voeghingen der Werk-woorden ghe-schieden door 't be-hulp van eenighe woordekens, de welke daar-om Help-woorden ghe-noemt worden^230, en zijn: zijn, worden, hebben; welke op de na-vólghende wijs ver-voeght worden.

225 Vgl. De Vriendt o.c. 55. Dezelfde merkwaardige reeks in Twe-spraack 88.

226 De werkwoorden met de stamvocaal ij behoren in Van Heule 1625: 53 tot de vierde vervoeging, evenals de werkwoorden met ie en ui. Deze laatste achtte Van Heule echter ‘zonder Regel’, terwijl Kók er blijkbaar een regelmaat in ontdekte.

227 Van Heule 1625: 53-56 vermeldt deze werkwoorden alle onder de vijfde categorie. We lezen er op 56-57: ‘Deze Werkwoorden, als Began, Dwang, Drank, Vant, Wan, Swam, Zant, Zang, Span, Starf, worden somtijts in den Onvolmaekten tijt gevonden, maer van alle Werkwoorden, wort het veelvoudig na het eenvoudig genomen, als Ik begon, Wij begonnen, Ik dwong, Wy dwongen, dit en kan met de voorverhaelde woorden niet gedaen worden, want men en vint nergens Wy begannen, Wy swammen, Wy dwangen, daerom schijnen die woorden verworpelic te wezen’. Kók gaat hier waarschijnlijk terug op Twe-spraack 87: ‘Onder de vyfde vervoeghing behóren de wóórden die inde twede tyt twe wóórden hebbende dies met de darde ende vierde vervoeghing over een stemmen, als, ik zing, zong óf zang ende ghezonghen’. Bij De Vriendt o.c. krijgen we bij de bespreking van deze werkwoorden de indruk dat al in de zestiende eeuw de vorm met a op haar retoer was en plaats moest maken voor de vorm met o.

228 M: merk, let op. In de marge ontbreekt waarschijnlijk het woord nota.

229 voorstellen: aan de orde stellen, behandelen.

230 Twe-spraack 50 bezigt eveneens de term help-wóórdt. Van Heule 1625: 42 spreekt van helpende werkwoorden. Van Heule 1625: 58-63 en 1633: 87-97 bevatten een uitvoerig overzicht van zijn en hehben; worden wordt met enkele opmerkingen afgedaan.

Ver-voeghing van het Werk-woordt zijn.

Toónende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik ben, du bist^231, hy is:

M. Wy zijn, ghy zijt, zy zijn.

231 Vgl. Van Heule 1633: 93: ‘Voor Du bist zeggen wy gemeynelic Gy zijt, welc eygentlic van het veelvoudich gezeyt wort, daerom zo verbetert dit out gebruyc, de niewe dwalinge’.

[p. 39]

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik was, du waarst^232, hy was:

M. Wy waren, ghy waart, zy waren.

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik ben óft heb^233 ghe-weest, du bist óft hebst ghe-^+weest, hy is óft heeft ghe-weest:

M. Wy zijn óft hebben ghe-weest; ghy zijt óft hebt ghe-weest; zy zijn óft hebben ghe-weest.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik was óft had ghe-weest, du waarst óft hadst ghe-weest, hy was óft had ghe-weest:

M. Wy waren óft hadden ghe-weest, ghy waart óft hat ghe-weest, zy waren óft hadden ghe-weest.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal zijn, du zulst^234 zijn, hy zal zijn:

M. Wy zullen zijn, ghy zult zijn, zy zullen zijn.

232 Van Heule 1625: 61: ‘Gy waert’, maar Van Heule 1633: ‘Du waerst, of waeres’.

233 Vgl. K. Kooiman, Ik heb geweest, ik ben geweest, in Ntg 47 (1954): 209-214.

+ (27)

234 Van Heule 1625: 61: ‘Gy zult zijn’, maar Van Heule 1633: 94: ‘Du zulst of zulles zijn’.

Ghe-biedende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. - Wees du^235, hy zy^236:

M. Weezen óft zijn wy, weest óft zijt ghy, weezen óft zijn zy^237.

235 Van Heule 1633: 94: ‘Weest du’.

236 Van Heule 1633: 94 geeft dezelfde vorm.

237 Van Heule 1633: 94 verwerpt hier de vorm zijn: ‘In plaetse van Weest en Wezen wort gemeynelic Zy en zijn gebruyckt, welke woorden de Gebiedende, Wenschende ende de Aenvougende manieren niet zekerlic uyt en beelden, het welc andersins, volgens onze order, wenschelic gedaen wort’.

[p. 40]

Merk, de andere Tijden der ghe-biedende Wijs, ghe-lijk oók de Teghen-woordighe, worden meest uit de an-voeghende Wijs ghe-nómen; oók be-zight men veel-tijdts de Toe-komstighe Tijdt van de Toónende Wijs om te ghebieden; als, Du zulst niet doóden, voor, dood niet; du zulst niet steelen, voor steel niet, enz.

An-voeghende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik zy, du zijtst, hy zy:

^+M. Wy zijn, ghy zijt, zy zijn.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik ware, du warest^238, hy ware óft waar^239:

M. Wy waren, ghy waret, zy waren.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude zijn, du zoudst óft zoudest zijn, hy zoud óft zoude zijn:

M. Wy zouden zijn, ghy zout óft zoudet zijn, zy zouden zijn^240.

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik hebbe óft zy ghe-weest, du hebbest óft zijtst ghe-weest, hy hebbe óft zy ghe-weest:

M. Wy hebben óft zijn ghe-weest, ghy hebbet óft zijt ghe-weest, zy hebben óft zijn ghe-weest^241.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik hadde óft ware ghe-weest, du haddest óft warest ghe-weest, hy hadde óft ware ghe-weest:

M. Wy hadden óft waren ghe-weest, ghy haddet óft waret ghe-weest, zy hadden óft waren ghe-weest.

+ (28)

238 Van Heule 1633: 95 vermeldt du waerst.

239 Van Heule 1633: 95 vermeldt hy ware.

240 Vgl. met enkele afwijkende vormen Van Heule 1633: 96 voor de ‘komende tijt’.

241 Van Heule 1633: 96 geeft dit en het volgende paradigma niet volledig. Opvallend is het dat bij hem in de persoonsvorm enkele malen de aantonende wijs wordt aangetroffen.

[p. 41]

Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-weest hebben, du zoudtst óft zoudest ghe-weest hebben, hy zoud óft zoude ghe-weest hebben:

M. Wy zouden ghe-weest hebben, ghy zout óft zoudet ghe-weest hebben, zy zouden ghe-weest hebben^242.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-weest zijn, du zoudst óft zoudest ghe-weest zijn, hy zoud óft zoude ghe-weest zijn:

^+M. Wy zouden ghe-weest zijn, ghy zout óft zoudet ghe-weest zijn, zy zouden ghe-weest zijn.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal zijn, du zullest^243 zijn, hy zal zijn:

M. Wy zullen zijn, ghy zullet^244 zijn, zy zullen zijn^245.

Anders.

E. Ik zal ghe-weest zijn, du zulst óft zullest ghe-weest zijn, hy zal ghe-weest zijn:

M. Wy zullen ghe-weest zijn, ghy zult óft zullet ghe-weest zijn, zy zullen ghe-weest zijn^246.

242 Dit en het volgende paradigma vinden we niet in Van Heule 1633.

+ (29)

243 De aantonende wijs op p. 27 kent zulst.

244 De aantonende wijs op p. 27 kent zult.

245 Vgl. voor dit paradigma Van Heule 1633: 96, waar naast zijn ook wezen wordt gebruikt.

246 Dit paradigma ontbreekt in Van Heule 1633.

On-be-paalde Wijs.

Teghen-woordighe Tijd.

Zijn óft Weezen²⁴⁷.

247 Hetzelfde bij Van Heule 1633: 97.

Vol-maakte Tijdt.

Ghe-weest zijn óft hebben²⁴⁸.

248 Hetzelfde bij Van Heule 1633: 97.

[p. 42]

Ver-voeghing van het Werk-woordt Worden

Toónende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik word, du wordst, hy wordt:

M. Wy worden, ghy wort, zy worden^249.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik wierd, du wierdst, hy wierd:

M. Wy wierden, ghy wiert, zy wierden^250.

Vol-maakte Tijdt.

^+E. Ik ben ghe-worden, du bist ghe-worden, hy is ghe-worden:

M. Wy zijn ghe-worden, ghy zijt ghe-worden, zy zijn ghe-worden.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik was ghe-worden, du waarst ghe-worden, hy was ghe-worden:

M. Wy waren ghe-worden, ghy waart ghe-worden, zy waren ghe-worden.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal worden, du zulst worden, hy zal worden:

M. Wy zullen worden, ghy zult worden, zy zullen worden.

249 Van Heule 1625: 63-64 en 1633: 97-98 behandelen worden erg beknopt. Vgl. voor de vokaal van het presens Van Heule 1625: 64: ‘Voor dit Werkwoort Worden, wort by veele Schryvers, Werden geschreven, ende schrijven dan in den onvolkomen tijt Wierden, maer wy hebben Aldegonde, Heynsius, Kats, als goede voorgangers, hier in gevolgt’. Van Heule 1633 argumenteert zijn voorkeur voor o in het presens niet. Maar merkwaardig is het wel dat Van Heule 1633: 97, evenals Kók, in de imperatief en de conjunctief de e gebruikt.

250 De ie vinden we ook in Van Heule 1633: 97.

+ (30)

Ghe-biedende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. - Werd du, he werde:

M. Werden wy, wert ghy, zy werden^251.

251 Van Heule 1633: 97: ‘Het Werk-woort Worden Fieri heeft in de gebiedende wijze Werd gy Fias, en Hy werde Fiat, werden wy Fiamus, werdet gy Fiatis, werden zy Fiant’.

[p. 43]

An-voeghende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik werd óft werde, du werdst óft werdest, hy werd óft werde:

M. Wy werden, ghy wert óft werdet, zy werden.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik wierde, du wierdest, hy wierde:

M. Wy wierden, ghy wierdet, zy wierden^252.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude worden, du zoudst óft zoudest worden, hy zoud óft zoude worden:

M. Wy zouden worden, ghy zoudt óft zoudet worden, zy zouden worden.

^+Vol-maakte Tijdt.

E. Ik zy ghe-worden, du zijtst ghe-worden, hy zy ghe-worden:

M. Wy zijn ghe-worden, ghy zijt ghe-worden, zy zijn ghe-worden.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik ware ghe-worden, du warest ghe-worden, gy ware ghe-worden:

M. Wy waren ghe-worden, ghy waret ghe-worden, zy waren ghe-worden.

Anders

E. Ik zoud óft zoude ghe-worden zijn, du zoudtst óft zoudest ghe-worden zijn, hy zoud óft zoude ghe-worden zijn:

M. Wy zouden ghe-worden zijn, ghy zout óft zoudet ghe-worden zijn, zy zouden ghe-worden zijn.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-worden ghe-weest zijn, du zoudtst óft zoudest ghe-worden ghe-weest zijn, hy zoud óft zoude ghe-worden ghe-weest zijn:

M. Wy zouden ghe-worden ghe-weest zijn, ghy zout óft zoudet ghe-worden ghe-weest zijn, zy zouden ghe-worden ghe-weest zijn.

252 Het gebruik van e-vormen voor het praesens en van ie-vormen voor het imperfectum vinden we ook in Van Heule 1633: 98: ‘In de Aenvougende wijze, Ic wierde Fierem, gy wiert Fieres, hy wierde Fieret, etc. Ooc op dat ic werde, Ut Fiam, ende op dat wy werden Ut Fiamus, etc.’.

+ (31)

[p. 44]

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal worden, zu zullest worden, hy zal worden:

M. Wy zullen worden, ghy zullet worden, zy zullen worden.

Anders.

E. Ik zal ghe-worden zijn, du zulst óft zullest ghe-worden ^+ zijn, hy zal ghe-worden zijn:

M. Wy zullen ghe-worden zijn, ghy zult óft zullet ghe-worden zijn, zy zullen ghe-worden zijn.

+ (32)

On-be-paalde Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

Worden.

Vol-maakte Tijdt.

Ghe-worden zijn.

Ver-voeghing van het Werk-woordt Hebben²⁵³.

253 Vgl. Van Heule 1633: 87-91.

Toónende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik heb^254, du hebst^255, hy heeft:

E. Wy hebben, ghy hebt, zy hebben.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik had, du hadst^256, hy had^257.

M. Wy hadden, ghy hat^258, zy hadden.

254 Van Heule 1625: 58 laat de keuze tussen hebbe en heb. Van Heule 1633: 57 laat alleen hebbe toe. Op p. 161 wordt de keuze voor de langere vorm gemotiveerd: ‘Aengaende het onderscheyt onder de Neder-landers alleenelic het gemeyn Spreec-ghebruyc aengaende, gheschiet by de Hollanders in het verkorten der woorden, zeggende ... Ic heb ... in plaetse van ... Ic hebbe ... Dusdanige verkortingen zijn verwerpelic’.

255 Van Heule 1633: 87: ‘Du hebst, hebbes of Hebs’.

256 Van Heule 1633: ‘Du hads’.

257 Van Heule gebruikt nog de duidelijk zwakke vormen op -de: ic hadde, hy hadde.

258 Van Heule 1633: 88: ‘Gy haddet’.

[p. 45]

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik heb ghe-hat, du hebst ghe-hat, hy heeft ghe-hat:

M. Wy hebben ghe-hat, ghy hebt ghe-hat, zy hebben ghe-hat.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik had ghe-hat, du hadst ghe-hat, hy had ghe-hat:

M. Wy hadden ghe-hat, ghy hat ghe-hat, zy hadden ghe-hat.

^+Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal hebben, du zulst^259 hebben, hy zal hebben:

M. Wy zullen hebben, ghy zult hebben, zy zullen hebben.

Ghe-biedende Wijs.

E. ______ Heb du^260, hy heb^261.

M. Hebben wy, hebt^262 ghy, zy hebben.

+ (33)

259 Van Heule 1633: 89: ‘Du zulst of zuls of zulles hebben’.

260 Van Heule 1633: 89: ‘Heb gy’.

261 Van Heule 1633: 89: ‘Hy hebbe’.

262 Van Heule 1633: 89: ‘Hebbet gy’.

An-voeghende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik hebbe, du hebbest^263, hy hebbe:

M. Wy hebben, ghy hebbet, zy hebben.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik hadde, du haddest^264, hy hadde:

M. Wy hadden, ghy haddet, zy hadden.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude hebben, du zoudst óft zoudest hebben, hy zoud óft zoude hebben:

M. Wy zouden hebben, ghy zout óft zoudet hebben, zy zouden hebben.

263 In Van Heule 1633: 90 vinden we hebbes. Voor wat het meervoud betreft doet Van Heule het voorstel om in de uitgang een extra -e- toe te voegen ter onderscheiding van de indicatief: ‘Hebbeën wy, Hebbeët gy, Makeën zy’. Hij schijnt er overigens zelf niet serieus in te geloven.

264 Van Heule 1633: 90: ‘Du haddes’.

[p. 46]

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik hebbe ghe-hat, du hebbest ghe-hat, hy hebbe ghe-hat:

M. Wy hebben ghe-hat, ghy hebbet ghe-hat, zy hebben ghe-hat.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik hadde ghe-hat, du haddest ghe-hat, hy hadde ghe-hat:

M. Wy hadden ghe-hat, ghy haddet ghe-hat, zy hadden ghe-hat.

^+Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-hat hebben, du zoudst óft zoudest ghe-hat hebben, hy zoud óft zoude ghe-hat hebben:

M. Wy zouden ghe-hat hebben, ghy zout óft zoudet ghe-hat hebben, zy zouden ghe-hat hebben.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal hebben, du zullest hebben, hy zal hebben:

M. Wy zullen hebben, ghy zullet hebben, zy zullen hebben.

+ (34)

On-be-paalde Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

Hebben.

Vol-maakte Tijdt.

Ghe-hat hebben^265.

Op dat men nu weete hoe men de andere Werk-woorden met deze Help-woorden buighen moet, zo zal ik den Leer-ghierighen ten besten hier nóch een Voor-beeldt by-voeghen.

265 Van Heule 1633: 91: ‘Gehat hebben’.

Ver-voeghing van het Werk-woordt Minnen.

Be-drijvend.

Toónende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

[p. 47]

E. Ik min, du minst, hy mint:

M. Wy minnen, ghy mint, zy minnen.

^+On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik min, du mindst, hy mind^266:

M. Wy minden, ghy mind óft minde, zy minden.

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik heb ghe-mint, du hebst ghe-mint, hy heeft ghe-mint:

M. Why hebben ghe-mint, ghy hebt ghe-mint, zy hebben ghe-mint.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik had ghe-mint, du hadst ghe-mint, hy had ghe-mint:

M. Wy hadden ghe-mint, ghy hat ghe-mint, zy hadden ghe-mint.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal minnen, du zulst minnen, hy zal minnen:

M. Wy zullen minnen, ghy zult minnen, zy zullen minnen.

+ (35)

266 Vgl. voetnoot 220 op p. 36-37. Het is Kók mogelijk om zo voor de werkwoorden van de eerste door hem onderscheiden categorie in de verleden tijd indicatief en conjunctief te doen verschillen: de conjunctief heeft wel -de

Ghe-biedende Wijs.

E. - Min du, hy min:

M. Minnen wy, mint ghy, zy minnen.

An-voeghende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik minne, du minnest, hy minnet^267:

M. Wy minnen, ghy minnet, zy minnen.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik minde, du mindest, hy minde:

M. Wy minden, ghy mindet, zy minden.

267 Vergist Kók zich hier niet, en bedoelt hij niet minne? Vgl. echter ook Leupenius 58: ‘dat hy leert’, die, evenals Kók, de aantonende en de aanvoegende wijs onderscheidt in de uitgang: mint, t.o. minnet, bij Kók en, precies omgekeerd, leeret t.o. leert bij Leupenius.

[p. 48]

^+Anders.

E. Ik zoud óft zoude minnen, du zoudst óft zoudest minnen, hy zoud óft zoude minnen:

M. Wy zouden minnen, ghy zout óft zoudet minnen, zy zouden minnen.

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik hebbe ghe-mint, du hebbest ghe-mint, hy hebbe ghe-mint:

M. Wy hebben ghe-mint, ghy hebbet ghe-mint, zy hebben ghe-mint.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik hadde ghe-mint, du haddest ghe-mint, hy hadde ghe-mint:

M. Wy hadden ghe-mint, ghy haddet ghe-mint, zy hadden ghe-mint.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-mint hebben, du zoudst óft zoudest ghe-mint hebben, hy zoud óft zoude ghe-mint hebben.

M. Wy zouden ghe-mint hebben, ghy zout óft zoudet ghe-mint hebben, zy zouden ghe-mint hebben.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-mint ghe-hat hebbenn, du zoudst óft zoudes ghe-mint ghe-hat hebben, hy zoud óft zoude ghe-mint ghe-hat hebben:

M. Wy zouden ghe-mint ghe-hat hebben, ghy zout óft ^+ zoudet ghe-mint ghe-hat hebben, zy zouden ghe-mint ghe-hat hebben.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal minnen, du zullest minnen, hy zal minnen:

M. Wy zullen minnen, ghy zullet minnen, zy zullen minnen.

Anders.

E. Ik zal ghe-mint hebben, du zulst óft zullest ghe-mint hebben, hy zal ghe-mint hebben:

M. Wy zullen ghe-mint hebben, ghy zult óft zullet ghe-mint hebben, zy zullen ghe-mint hebben.

Anders.

+ (36)

+ (37)

[p. 49]

E. Ik zal ghe-mint ghe-hat hebben, du zulst óft zullest ghe-mint ghe-hat hebben, hy zal ghe-mint ghe-hat hebben:

M. Wy zullen ghe-mint ghe-hat hebben, ghy zult óft zullet ghe-mint ghe-hat hebben, zy zullen ghe-mint ghe-hat hebben.

On-bepaalde Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

Minnen.

Vol-maakte Tijdt.

Ghe-mint hebben.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

Ghe-mint ghe-hat hebben.

⁺Lijdend.

Toónende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. Ik word ghe-mint, du wordst ghe-mint, hy wordt ghe-mint:

M. Wy worden ghe-mint, ghy wort ghe-mint, zy worden ghe-mint.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik wierd ghe-mint, du wierdst ghe-mint, hy wierd ghe-mint:

M. Wy wierden ghe-mint, ghy wiert ghe-mint, zy wierden ghe-mint.

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik ben ghe-mint, du bist ghe-mint, hy is ghe-mint:

M. Wy zijn ghe-mint, ghy zijt ghe-mint, zy zijn ghe-mint.

Anders.

E. Ik ben ghe-mint ghe-weest, du bist ghe-mint ghe-weest, hy is ghe-mint ghe-weest:

M. Wy zijn ghe-mint ghe-weest, ghy zijt ghe-mint ghe-weest, zy zijn ghe-mint ghe-weest.

+ (38)

[p. 50]

Anders.

E. Ik heb ghe-mint ghe-weest, du hebst ghe-mint ghe-weest, hy heeft ghe-mint ghe-weest:

M. Wy hebben ghe-mint ghe-weest, ghy hebt ghe-mint ghe-weest, zy hebben ghe-mint ghe-weest.

^+Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik was ghe-mint, du waarst ghe-mint, hy was ghe-mint:

M. Wy waren ghe-mint, ghy waart ghe-mint, zy waren ghe-mint.

Anders.

E. Ik was ghe-mint ghe-weest, du waarst ghe-mint ghe-weest, hy was ghe-mint ghe-weest:

M. Wy waren ghe-mint ghe-weest, ghy waart ghe-mint ghe-weest, zy waren ghe-mint ghe-weest.

Anders.

E. Ik had ghe-mint ghe-weest, du hadst ghe-mint ghe-weest, hy had ghe-mint ghe-weest:

M. Wy hadden ghe-mint ghe-weest, ghy hat ghe-mint ghe-weest, zy hadden ghe-mint ghe-weest.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal ghe-mint worden, du zulst ghe-mint worden, hy zal ghe-mint worden:

M. Wy zullen ghe-mint worden, ghy zult ghe-mint worden, zy zullen ghe-mint worden.

+ (39)

Ghe-biedende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

E. ______ Werd óft wees óft zy du ghe-mint, hy werd óft zy ghe-mint:

M. Werden óft weezen óft zijn wy ghe-mint, wert óft weest óft zijt ghy ghe-mint, zy werden óft zijn ghe-mint.

⁺An-voeghende Wijs.

Teghen-woordighe Tijdt.

+ (40)

[p. 51]

E. Ik werd óft werde ghe-mint, du werdst óft werdest ghe-mint, hy werd óft werde ghe-mint:

M. Wy werden ghe-mint, ghy wert óft werdet ghe-mint, zy werden ghe-mint.

On-vol-maakte Tijdt.

E. Ik wierde ghe-mint, du wierdest ghe-mint, hy wierde ghe-mint:

M. Wy wierden ghe-mint, ghy wierdet ghe-mint, zy wierden ghe-mint.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-mint worden, du zoudst óft zoudest ghe-mint worden, hy zoud óft zoude ghe-mint worden:

M. Wy zouden ghe-mint worden, ghy zout óft zoudet ghe-mint worden, zy zouden ghe-mint worden.

Vol-maakte Tijdt.

E. Ik zy ghe-mint, du zijst ghe-mint, hy zy ghe-mint:

M. Wy zijn ghe-mint, ghy zijt ghe-mint, zy zijn ghe-mint.

Anders.

E. Ik zy ghe-mint ghe-weest, du zijst ghe-mint ghe-weest, hy zy ghe-mint ghe-weest:

M. Wy zijn ghe-mint ghe-weest, ghy zijt ghe-mint ghe-weest, zy zijn ghe-mint ghe-weest.

^+Anders.

E. Ik hebbe ghe-mint ghe-weest, du hebbest ghe-mint ghe-weest, hy hebbe ghe-mint ghe-weest:

M. Wy hebben ghe-mint ghe-weest, ghy hebbet ghe-mint ghe-weest, zy hebben ghe-mint ghe-weest.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

E. Ik ware ghe-mint, du warest ghe-mint, hy ware ghe-mint:

M. Wy waren ghe-mint, ghy waret ghe-mint, zy waren ghe-mint.

Anders.

E. Ik ware ghe-mint ghe-weest, du warest ghe-mint ghe-weest, hy ware ghe-mint ghe-weest:

+ (41)

[p. 52]

M. Wy waren ghe-mint ghe-weest, ghy waret ghe-mint ghe-weest, zy waren ghe-mint ghe-weest.

Anders.

E. Ik hadde ghe-mint ghe-weest, du haddest ghe-mint ghe-weest, hy hadde ghe-mint ghe-weest:

M. Wy hadden ghe-mint ghe-weest, ghy haddet ghe-mint ghe-weest, zy hadden ghe-mint ghe-weest.

Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-mint ghe-weest zijn, du zoudst óft zoudest ghe-mint ghe-weest zijn, hy zoud óft zoude ghe-mint ghe-weest zijn:

M. Wy zouden ghe-mint ghe-weest zijn, ghy zoudt óft zoudet ghe-mint ghe-weest zijn, zy zouden ghe-mint ghe-weest zijn.

^+Anders.

E. Ik zoud óft zoude ghe-mint ghe-weest hebben, du zoudst óft zoudest ghe-mint ghe-weest hebben, hy zoud óft zoude ghe-mint ghe-weest hebben:

M. Wy zouden ghe-mint gheweest hebben, ghy zout óft zoudet ghe-mint ghe-weest hebben, zy zouden ghe-mint ghe-weest hebben.

Toe-komstighe Tijdt.

E. Ik zal ghe-mint zijn, du zulst óft zullest ghe-mint zijn, hy zal ghe-mint zijn:

M. Wy zullen ghe-mint zijn, ghy zult óft zullet ghe-mint zijn, zy zullen ghe-mint zijn.

Anders.

E. Ik zal ghe-mint werden^268, du zulst óft zullest ghe-mint werden, hy zal ghe-mint werden:

M. Wy zullen ghe-mint werden, ghy zult óft zullet ghe-mint werden, zy zullen ghe-mint werden.

Anders.

E. Ik zal ghe-mint ghe-weest zijn, du zulst óft zullest ghe-mint ghe-weest zijn, hy zal ghe-mint ghe-weest zijn:

M. Wy zullen ghe-mint ghe-weest zijn, ghy zult óft zullet ghe-mint ghe-weest zijn, zy zullen ghe-mint ghe-weest zijn.

+ (42)

268 Opmerkelijk is hier het gebruik van werden tegenover elders (p. 40) worden.

[p. 53]

On-be-paalde Wijs.

Teghen-woordige Tijdt.

Ghe-mint worden.

^+Vol-maakte Tijdt.

Ghe-mint zijn.

Meêr-als-vol-maakte Tijdt.

Ghe-mint ghe-weest zijn.

+ (43)

Van de Deelwoorden.

Participium.	Deel-woordt is een Woordt door Vallen buighzaam en een zaak met Tijdt be-tekenende^269.
	In de Deel-woorden zijn an te merken 't Ghe-slacht, de Ver-ghe-lijking, en de Tijdt^270.
	Wat het Ghe-slacht en de Ver-ghe-lijking be-langt, daar in vólghen de Deel-woorden de by-voeghlijke Naam-woorden; be-halven dat de Deel-woorden van de toe-komstighe Tijdt niet ver-ghe-leeken konnen worden^271.
	De Tijden der Deel-woorden zijn dry: Teghen-woordigh, Vol-maakt, Toe-komstigh^272.

269 VG 146: ‘Participium est vox à verbo derivata, variabilis per casus, ac rem significans cum tempore’. VAR 343 definieert: ‘Participium est vox variabilis per casus, significans rem cum tempore’; ‘a verbo derivata’ (VG 146 en VAR 114) ontbreekt dus, hoewel we verderop lezen: ‘Participia omnia à verbis originem capiunt’. Kóks definitie vertoont syntactisch groter overeenkomst met VG (nevenschikking van de beide delen van de definitie wordt in VG d.m.v. ac, door Kók met en uitgedrukt), inhoudelijk echter met VAR 343. Vgl. ook Twe-spraack 65-66: ‘Deelneming bevat de namen die vande wóórden afgheleyd worden, die hun vervoeghingen met vallen ófte casus hebben, een zeker onderscheyd van tyd betekenende’. Zie ook Institutio logica 161: ‘Deel-neeming, schóon zy door zich zelven nócht een Naam zy, om-dat zy Tijdt mê-be-tekent; nócht een Werk-woordt, om-dat zy by een Naam ghe-voeght, een reden niet waar óft valsch maakt: In uit-spraak nóchtans be-dient zy de plicht van Naam, niet van Werk-wóórdt’.

270 VG 148 noemt ook nog casus en declinatio.

271 Vgl. hier ook Van Heule 1633: 64-66, waar Kók echter nauwelijks overeenkomst mee schijnt te hebben. Zie ook Van Heule 1633: 18: ‘De onvergrotelicke By-woorden, zijn genaempt Deelwoorden, die in En eyndigen, als Gehouden, gekomen, geroepen’. Hoe we ons de ‘ver-ghe-lijking’ van de beide andere deelwoorden, elk met hun aktief en passief, moeten voorstellen, vermeldt Kók helaas niet.

272 VG 149: ‘Tempora Participiorum sunt tria: Praesens, Praeteritum, & Futurum’.

[p. 54]

	De Deel-woorden van de Teghen-woordighe Tijdt ghaan alle uit op de en komen van de teghen-woordighe Tijdt der on-be-paalde Wijs; als de be-drijvende, Slaande, Ghaande, Staande^273; de Lijdende, ghe-slaghen wordende, be-schreeven wordende, be-keeven wordende, enz.
	De Deel-woorden van de vol-maakte Tijdt worden ghe-nó-men van de vol-maakte Tijdt der Toónende Wijs door 't after-laaten der Help-woorden; als, Ghe-slaghen, Ghe-schreeven, Ghe-leert, enz. welke be-drijvende zijn, en worden Lijdende door het by-voeghen van het woordeken zijnde; als Ghe-slaghen zijnde, Ghe-schreeven zijnde, Ghe-leert zijnde^274, enz.
	De Deel-woorden van de Toe-komstighe ^+ Tijdt^275 komen van de Toe-komstighe Tijdt der Toónende Wijs; als de be-drijvende, zullende slaan, zullende schrijven, zullende kijven, enz. de Lijdende, zullende ghe-slaghen worden, zullende ghe-schreeven worden, zullende ghe-keeven worden, enz.

273 Vgl. Heyns F 5: ‘Alle Naem-woorden die dus in ant eyndigen worden Actifs genoemt, ende eynden in onse tale altijt in nde’. Heyns en Kók zijn hier preciezer dan Van Heule 1625: 65, waar de ‘Deelnemingen des tegenwoordigen tijts’ beschreven worden met ‘Deze Deelnemingen eyndigen in Ende, als Minnende, Leerende, Wenschende’ en dus wordt voorbijgegaan aan gevallen als gaande, slaande.

274 Deze tegenstelling aktief-passief bij het voltooid deelwoord vond ik bij geen van Kóks voorgangers (vgl. § 5.4.5.)

+ (44)

275 Vgl. Van Heule 1633: 97: ‘Wy en hebben geen participia futura, maer daer zijn eenige adjectiva in ich, welke schijnen na een futurum tempus te aerden, als Wezich futurum, lerich, docturum, blijvich, mansurum, bouwich aedificaturum, midich, vonkich, etc.’.; vgl. Johannes Clajus' Grammatica germanicae linguae (1578) met vormen als künfftich, zukünfftich (Jellinek II: 339).

Van de By-woorden.

	En zo veel van de ver-anderlijke Woorden; nu vólghen de on-ver-anderlijke, welke zijn By-woorden, Voor-zetsels, Kóppel-woorden, In-werpsels.
Adverbium.	By-woordt is een on-ver-anderlijk Woordt, welk by een Naam-woordt, Voor-naam, Werk-woordt óft Deel-woordt ghe-voeght wordt, om des zelfs om-standigheidt óft Hoedaanigheidt te be-tekenen^276.

276 VG 151: ‘Adverbium est dictio indeclinabilis, quae adjicitur nomini, aut verbo (imo pronomini quoque, ac participio), ad explicandam ejus circumstantiam’. Meer overeenkomst nog biedt VAR 351: ‘Adverbium est vox, quae nomini, verbo, aut participio, additur ad circumstantiam, aut qualitatem ejus significandam’. Twe-spraack 66-67 ziet het bijwoord slechts als be-paling bij het werkwoord: ‘By-wóórd, is een deel eender redene dat an óf by een wóórd ghezet zynde des zelfs betekenis verbreed, vervult, vermeerdert óf vermindert’, waarin wóórd betekent: werkwoord. Evenzo Van Heule 1625: 67: ‘Bywoort is een woort dat by een Werkwoort gevought wort, om eenige omstandicheyt van het zelve Werk-woort te verklaeren’. Van Heule 1633: 98 e.v. behandelt de vier onveranderlijke woordsoorten als één categorie, de helpwoorden: ‘Help-woort is een woort, dat by een Werc-woort gevoucht wort, om eenige omstandicheyt van het zelve Werc-woort te verklaren’. Naar deze laatste definitie verwijst Kók in Kórt Be-ghrijp 94: ‘By-wóórdt is zó-daanigh een wóórdt, 't welk by een Werk-wóórdt, ghe-stelt zijnde, de be-tekening van 't zelve verbreedt en vervult; als, wel, qualijk, & c. Ziet de Spraakkonst van Christiaan van Huelen, die ze Help-wóórden noemt’; overigens vertoont dit citaat sterker overeenkomst met de Twe-spraack dan met Van Heule 1633. Vgl. Ont-werp 53.

[p. 55]

	In de By-woorden zijn aan te merken haar Be-tekening, Ver-ghe-lijking, Ghe-daante en Ghe-stalte^277.
	De Be-tekening der By-woorden is zeer ver-scheyden^278.
Want zommighe be-tekenen een	{ plaats, en deze wederom óft	{ In een plaats; als, Waar, hier, daar, ghins, ghinder, nerghens, erghens, elders, binnen, buiten, boven, be-neden, voor, after^279, overal, enz.
		{ Tót een plaats; als, her-waarts, der-waarts, ghins-waarts, voor-waarts, after-waarts, op-waarts, neder-waarts, Heemel-waarts, enz.
		Van een plaats; als, Van-waar, van-hier, van-daar, ten-heemel-af, van-onderen, van-bovenen, van-elders, enz.
		{ Door een plaats; waar-door, hier-door, daar-door, ghinder-door, enz.
	{ ^+Tijdt; als, heden, ghisteren, nu, on-langs, voor-dezen, na-dezen, voor-maals, na-maals, ter-stondt, vlus^280, morghen, wanneer, enz.
	{ Ghe-tal; als, eens, twees^281, drijs^282, óft een-maal, twe-maal, dry-maal, vier-maal, tien-maal, twintigh-maal, hondert-maal, duisent-maal, dik^283, dikwijls, zelden, meêrmaal, enz.
	{ Be-neening; als, Neen, niet, gheen-zins, enz.

277 Vgl. VAR 351-356, waar we overigens Kóks definitie niet terugvonden.

278 VG 151: ‘Significationes Adverbiorum sunt multae’. Twe-spraack 66: ‘dezer betekenissen zyn verscheyden’; Van Heule 1625: 67: ‘de beteykeninge der Bywoorden is zeer verscheyden’; evenzo Van Heule 1633: 98. Dezelfde indeling volgens betekenis als Kók geeft, vinden we in VG 152-156 met precies dezelfde volgorde. We nemen dit verder in onze aantekeningen niet op. Met geen van de eerder verschenen Nederlandse spraakkunsten vertoont Kók zo'n overeenkomst. Wel vinden we in Van Heule 1625: 67-69 een indeling naar betekenis, maar de volgorde wijkt sterk af van die bij Kók. Wel is er veel overeenkomst in terminologie.

279 achter.

+ (45)

280 spoedig.

281 twee maal.

282 drie maal.

283 vaak.

[p. 56]

Want zommighe be-tekenen een	{ Be-vestighing; als, ja, zeker, voor-waar, ghe-wislijk, enz.
	{ An-wijzing; als, zie, zie-daar, enz.
	{ An-porring; als, Wel-an, lustigh, wakker, voort, enz.
	{ Orde; als, daar-na, voort-an, after-vólghens, na-maals, eindlijk, ten eersten, ten tweden, ten derden, ten laatsten, enz.
	{ Ghe-lijknis; als, ghe-lijk, ghe-lijker-wijs, als-óf, ghe-lijk-als-óf, even-als, ins-ghe-lijx, by-na, by-kans, enz.
	{ Hoe-daanigheidt; als, ghe-leerdelijk, recht-vaerdighlijk, woestelijk, kloeklijk, wel, quaalijk, enz.
	{ Hoe-ghroótheidt; als, veel, wainigh, maatighlijk, zeer-veel, al-te, al-te-veel, ghe-noegh, enz.
	{ Twijfeling; als, mooghlijk, misschien, magh-schien^284, misselijk, enz.
	{ Af-zondering; als, by-zonderlijk, alleen, alleenlijk, slechts, enz.
	{ Be-eedighing; als, Mijner trouw, trouwens, in-trouwens, enz.
	{ Ver-kiezing; als, Liever, meêr, in-zonderheidt, boven-al, enz.
	{ Ver-zaameling; als, te-ghe-lijk, ghe-lijklijk, teffens, tevens, âl-teffens, t'zaamen, al-t'zaamen, enz.
	{ Ver-bieding; als, niet, gheen-zins, enz.
	{ Vraaghing; als, Of, hoe, wanneer, waar-om, enz.
	^+Niet alle, maar zommighe By-woorden worden ver-gheleeken^285; als, wel, beter, best; heerlijk, heerlijker, heerlijkst; kloeklijk, kloeklijker, kloeklijkst, enz.
Primitiva.	Wat de Ghe-daante der By-woorden be-langt, wainighe zijn onder de zelve. Eerstelingen; maar zy spruiten meest-ten-deel óft van Naam-woorden; als, lichtlijk van licht, snellijk van snel, enz. ja zelfs de Naam-woorden worden dik-wijls zelve voor By-woorden ghe-bruikt; als, haast voor haas-tighlijk, schoón voor schoonlijk, enz. óft van Werk-woor-den; als, schielijk van schieden óft ghe-schieden, enz. óft van Deel-woorden; als, ghe-leerdelijk, van ghe-leert, be-vesti-ghendlijk van be-vestighende, Weezendlijk van weezende, enz. óft van Voor-zetsels; als, boven, be-neden, enz.^286.

284 misschien.

+ (46)

285 VG 157: ‘Accidit adverbiis nonnullis comparatio’. VGa 151: ‘Nam quaedam adverbia per gradus comparationis variantur’. Vgl. ook Van Heule 1625: 69-70: ‘Als men de grootste vergroote-licke woorden voor Bywoorden gebruykt, zo neemt men altijt eene E van het eynde als Hy heeft sterkst geweest, ende Hy heeft Schoonst gesprooken, maer men en zoude niet mogen zeggen, Hy heeft sterkste geweest, Hy heeft schoonste gesprooken’.

286 VG 158: ‘Adverbia pauca sunt primigenia ... Pleraque verò omnia sunt derivata: alia quidem à nominibus, pro-nominibus, aut participiis; alia à verbis ... Pauca à praepositioninibus veniunt’.

[p. 57]

Daar-en-boven worden de By-woorden t'zaâm-ghe-zet met Naam-woorden; als, eêr-tijdts, enz. óft met By-woorden; als, Eêr-ghisteren, elder-waarts, enz. óft met Voor-zetsels; als, op-waarts, onder-waarts, voor-waarts, after-waarts^287 enz.

287 VG 159: ‘Componuntur adverbia ... vel ex nomine, & adverbio ... vel ex duobus adverbiis ... vel adverbio, & praepositione’. Evenmin als bij Vossius doet het er bij Kók toe of het bijwoord eerste of tweede deel van de samenstelling is.

Van de Voor-zetsels.

Praepositiones.	Voor-zetsels zijn on-buighzaame Woorden, waar door een Naam-woordt by een Werk-woordt ghe-voeght wordt, om een oórzaak, plaats, tijdt, t'zaamen-voeghing óft be-roóving^288 te be-tekenen^289.
	De-zelve zijn óft Scheidelijk óft On-scheidelijk^290.
Praepositiones separabiles.	Scheidelijke Voor-zetsels zijn, welke buiten t'zaamen-zetting ghe-vonden worden^291; als, tót, by, teghen, voor, after, na, van, door, om-trent, na-by, neven, neffens, be-halven, onder, tusschen, en dier ghe-lijke^292.
Praepositiones inseparabiles.	On-scheidelijke Voorzetsels zijn, welke buiten ^+ de t'zaamen-zetting niet ghe-bruikt worden^293; als, her, ver, on, ont, be, ghe^294, enz.

288 missen, ontberen.

289 VG 159-160: ‘Praepositio est dictio in-declinabilis, qua nomen adjungitur verbo, ad caussam, locum, tempus, conjunctionem, aut privationem significandam’. Twe-spraack 66 en Van Heule 1625: 66 volgen Lithocomus' definitie: ‘Praepositio est dictio invariabilis, quae praeponitur aliis dictionibus’.

290 VG 160: ‘Praepositiones sunt separabiles, aut inseparabiles’. Vgl. Twe-spraack 66: ‘dees staan lós ófte anghehecht’, en Van Heule 1625: 66: ‘Daer zijn losse ofte Gekoppelde voorzettingen’.

291 VG 160: ‘Separabiles dicuntur, quae etiam extra compositionem usurpantur’.

292 Vgl. voor gelijke voorbeelden Twe-spraack 66 en Van Heule 1625: 66.

+ (47)

293 VG 163: ‘Praepositiones inseparabiles sunt, quae extra compositionem non sunt in usu’.

294 Vgl. voor gelijke voorbeelden Twe-spraack 66 en Van Heule 1625: 66.

Van de Kóppel-woorden.

Conjunctiones.

Kóppel-woorden zijn on-buighzaame woorden, welke woorden en sprueken t'zaamen-voeghen^295.

295 VG 164: ‘Conjunctio est dictio invariabilis, quae conjungit dictiones, & sententias’. Vgl. Twe-spraack 68: ‘Kóppeling, dat een reden t'samen knóópt ófte voeght ende mochten óóck onder bywóórden begrepen worden’. Van Heule 1625: 70: ‘Koppelinge is een woort, welk de woorden Spreuken ofte Redenen te zamen Koppelt ofte vought’ (zowel Van Heule als Kók vertalen dus het latijnse sententias met sprueken: zinnen, vooral beschouwd als zelfstandigheden wat de inhoud be-treft). Van Heule 1633: 100 rekent de voegwoorden tot de adverbia, ‘om het kleyn onderscheyt des gebruyx wille’. In Twe-spraack en Van Heule 1625 worden de voegwoorden eveneens naar betekenissen ingedeeld zonder dat die betekenissen echter nader worden omschreven. Verschillende voorbeelden van Kók vinden we in Twe-spraack en Van Heule 1625 terug, soms onder een andere betekeniscategorie. Ook is er sterke overeenkomst met deze werken in de benamingen van de categorieën.

[p. 58]

	In de zelve zijn an te merken haar be-tekening en órde.
	De Be-tekening der Kóppel-woorden is zeer ver-scheiden:
Copulativae.	Want zy zijn óft	{ Bindende, welke zijn, die de woorden en de zin t'zaamen-hechten^296; als, en, oók, ins-ghe-lijks, zo als, nócht, nóchte^297, enz.
Disjunctivae.	Want zy zijn óft	{ Schiftende, die de woorden wel t'zaamen-voeghen, maar de zin schiften^298; als, óft^299, enz.
Concessivae.	Want zy zijn óft	{ Toe-laatende, welke iet toe-laaten, daar de vólghende zin-spruek teghen-streeft^300; als, hoe-wel, al-hoe-wel, schoón, schoón-wel, enz.
Adversativae.	Want zy zijn óft	{ Weêr-streevende, welke een ver-scheide zin-spruek an de voorighe onder-werpen; als, maar, neen-maar, maar-nochtans, niet-te-min, nóchtans, efter^301, enz.
Causales.	Want zy zijn óft	{ Oór-zaaklijke, welke de oór-zaak gheeven van de voorighe zin-spruek^302; als, want, om-dat, wijl, de-wijl, mits, enz.
Ratiocinativae.	Want zy zijn óft	{ Redeneerende, welke uit een voor-ghe-stelde reden het Be-sluit in-brengen^303; als, der-halven, dan, zo-dan, daar-om, dies-halven, wes-halven, enz.
Conditionales.	Want zy zijn óft	{ Voor-waardighe, welke een zin-spruek met eenighe voor-waarde be-paalen^304; als, In-dien^305; zo, zo-vêr, by-zo-vêr, t'zy, zo-slechts, enz.

296 VG 164: ‘Copulativae conjunctiones dicuntur, quae copulant, & sensum, & verba’.

297 In Kórt be-grhijp 99 spreekt Kók van het ‘bindend Koppel-wóórdt’, met als voorbeelden en, ende, óóck. Vgl. ook Institutio logica 179.

298 VG 164: ‘Disjunctivae sunt, quae verba quidem conjungunt; sensum autem disjungunt’.

299 In Kort be-ghrijp 99 spreekt Kók van ‘het schiftend Kóppelwóórdt óft’. Vgl. ook Institutio logica 179.

300 VG 164: ‘Concessivae, quae aliquid concedunt, cui posterior sententia videatur adversari’. Volgens de definities van Vossius en Kók gaat de concessieve zin altijd voorop.

301 VG 164: ‘Adversativae sunt, quae diversam sententiam superiori subjiciunt’. Naar ik meen willen Vossius en Kók hier zeggen dat een zin die met een tegenstellend voegwoord opent, niet kan voorkomen zonder dat er een zin aan voorafgaat die semantisch tegengesteld is. In Kort be-grhijp 99 geeft Kók als voorbeelden van ‘weêr-streevighe Kóppel-wóórden’, hoe-wel, nochtans, niet maar. Vgl. ook Institutio logica 181.

302 VG 164: ‘Caussales sunt, quae caussam reddunt superioris sententiae’.

303 VG 165: ‘Ratiocinativae sunt, quae ex ratione propositâ conclusionem inferunt’.

304 VG 165: ‘Conditionales sunt, quae sententiam conditione quâdam determinant’.

305 Kort be-grhijp 99 spreekt van ‘het voor-waardigh Kóppel-woordt Indien’. Vgl. ook Institutio logica 179-180.

[p. 59]

Electivae.	Want zy zijn óft	{ Ver-kiezende, welke vertoónen, dat het voor-ghaande lidt uit-ghe-koózen wordt^306; als, ^+ als, dan, enz. 'k heb liever een ghoedt ghe-weeten, als rijkdom^307.
Continuativae.	Want zy zijn óft	{ Vol-herdende, welke de leden van een Reden met órde t'zaamen-hechten^308; als, eerstlijk, daar-na, daar-en-boven, boven-dien, enz.
	De Orde^309 der Kóppel-woorden is dryërley: Voor-stellingh, after-stelligh en Ghe-meen^310.
Conjunctiones praepositivae, Postpositivae, Communes.	Vóor-stellinghe Kóppel-woorden zijn, Want, waar-om, en, maar, nócht, in-dien, zo, zo-vêr, by-zovêr, t'zy, óft, enz. After-stellighe zijn, dan, enz. Ghe-meene worden ghe-noemt, welke voor- en after-ghe-stelt konnen worden^311; als, der-halven, nóchtans, efter, enz.

306 VG 165: ‘Electivae sunt, quae ostendunt praecedens membrum praeferri’.

+ (48)

307 VG 165: ‘Malo conscientiam bonam, quàm opes’.

308 VG 165: ‘Continuativae sunt, quae membra orationis ordine connectunt’.

309 plaatsing (in de zin).

310 VG 166: ‘Ordo Conjunctionum est triplex: Praepositivus, Postpositivus, & Communis’.

311 VG 166: ‘Communes dicuntur, quae possunt praeponi, & postponi’.

Van de In-wurpsels.

Interjectiones.	In-wurpsels zijn on-ver-anderlijke Woorden, welke door zich een zin maaken: en zy worden zo ghe-noemt, om-dat zy ghe-meenlijk in een Reden in-ghe-worpen worden om de harts-tóghten te verklaaren^312.
	Dezer Be-tekening is ver-scheiden^313.
Want zommighe beduiden een	{ Uit-barsting; als, o.
	{ Vleying; als, ei, ei-lieve, lieve, ke, enz.
	{ Wensching; als, óch, óch-óft, enz.

312 VG 166: ‘Interjectio est dictio invariabilis, per se sententiam perficiens. Atque ita vocatur, quia interjici solet orationi ad declarandum animi affectum’. Twe-spraack 67 wijst niet op de syntactische valentie: ‘Inwurp, die als in een reden ghewurpen worden ende enige beweging des ghemoeds betekenen’. Ook Van Heule 1625: 71 is niet erg duidelijk over de syntactische valentie van het tussenwerpsel, en lijkt het meest bij de Twe-spraack aan te sluiten: ‘Tusschenstellinge is een woort, welk tusschen eene Reden gestelt wort, om eene beweeginge des Gemoets ofte des Herten te kennen te geven’. Van Heule 1633: 100 bespreekt de tussenwerpsels bij de helpwoorden.

313 VG 166: ‘Significationes interjectionum sunt variae’. Hierop volgt bij Vossius een opsomming van betekeniscategorieën in nagenoeg dezelfde volgorde als bij Kók. Ook bij Vossius worden de betekeniscategorieën niet nader omschreven. Ook Twe-spraack 67 ordent naar betekenis, evenals Van Heule 1625: 71.

[p. 60]

Want zommighe beduiden een

{ Ver-wondering; als, hoe, ho, bay, hou, jeny, jemeny, badou, tjan, wel, enz. { Dreighing; als, we. { Droefheidt; als, wape, moórdt, ach, oi, oei, oi-my, ai, ai-my, laas, he-laas, ach-lasy, ach-armen, wach-armen, enz. { Vreezing; als, maar-maar, enz. { Be-spótting; als, jou, enz. { Ver-hueghing; als, eija, hey-sa, wich, wich-^+tom, wohay, enz. { Roeping; als, hem, hem-zigh, sipsa, enz. { Ghe-bieding van stil-zwijghen; als, st, hou-daar, enz. { Ont-waerdighing; als, hoho, enz. { Ver-smaading; als, ak, fy, foey, kak, puf, baak, enz. { Huiling; als, hu he, enz. { Lacching; als, haha ha; óft hach hach hay.

+ (49)

Van de t'Zaamen-voeghing.

	En zo veel van de Oór-spronklijkheidt; nu vólght het vierde en laatste Deel der Letter-konst, naamlijk de t'Zaamen-voeghing.
Syntaxis.	t'Zaamen-voeghing is een Deel der Letter-konst, welk de Woorden leert t'zaamen-stellen om een Reden te maaken^314.
	De zelve be-staat in Over-een-komst en Heersching^315.
Convenientia.	Over-een-komst is, als de Woorden in eenighe Toe-vallen over-een-komen^316.
	Deze is in de buighlijke Woorden dryërley: naamlijk, van een Zelf-standigh Naam-woordt met een Zelf-standigh Naam-woordt, van een Zelf-standigh met een By-voeghlijk Naam-woordt, van een Naam-woordt met een Werk-woordt^317.

314 VSa 3: ‘(Syntaxis est pars Grammaticae) quae docet construere voces ad faciendam orationem’. Twe-spraack 90 spreekt van ‘het t'samenvoeghen der woorden, namen, ende der ander delen’. Van Heule definieert niet.

315 VS 3 onderscheidt eerst de constructio analoga en de constructio anomala (vgl. ook VAR 366-367) en vervolgt: ‘Constructio analoga consistit in Convenientia, & Regimine’.

316 VS 3: ‘Convenientia est, cùm dictiones in accidentibus quibusdam conveniunt’.

317 VS 4: ‘Convenientia vocum declinabilium est triplex: adjectivi, & substantivi; substantivi cum substantivo, nominativi, & verbi’. VAR 392 spreekt niet van de overeenkomst van nominatieven en werkwoorden, maar, evenals Kók: ‘de Convenientia Nominis, & Verbi’. Even verderop komt niettemin de Convenientia Verbi cum nominativo ter sprake, m.i. als onderdeel van de genoemde Convenientia.

[p. 61]

	I. Twe Zelf-standighe Naam-woorden van een zelfde zaak komen over een in Val^318; als, de Stadt Amsterdam, Mijn broeder Jan, enz. zom-tijts nóchtans zeght men, de Stadt van Amsterdam^319, enz.
	II. Een Zelf-standigh en een By-voeghlijk Naam-woordt (onder welke oók de Ledekens, Voor-naamen en Deel-woorden be-ghreepen worden) komen over-een in Ghe-slacht, Ghe-^+tal en Val^320; als, Een schoóne Vrouw. Een ghoedt Man. Weder-staat den boózen menschen niet^321.

318 VS 5: ‘Substantiva rei ejusdem in casu conveniunt’.

319 Vgl. VS 5: ‘Interdum Appositio fit casu genitivo. ut, Flumen Rheni, pro Rhenus’. Vooral echter VAR 368: ‘Ac obtinet hoc sermonis genus etiam in sermone Belgico. Sic enim dicimus non solùm, de stad Amsterdam, urbs Amstelodamum: sed etiam, de stad van Amsterdam, urbs Amstelodami.

+ (50)

320 VS 4: ‘Adjectivum, & substantivum conveniunt in genere, numero, & casu’. Van Heule 1625: 86: ‘De Byvouglicke woorden, worden altijt voor de Zelf-standige (in een geslacht, ende in een getal, ende in een geval) gestelt’. Hetzelfde bij Van Heule 1633: 110.

321 Weder-staat ... niet: Matth. 5: 39.
Het is opmerkelijk dat Kók in dit vierde deel van zijn grammatica geen aan-dacht besteedt aan de plaats die een bijvoeglijk naamwoord inneemt t.o.v. het zelfstandig naamwoord waar het een bepaling bij vormt. In Institutio logica 222 merkt hij op: ‘... de t'zaamen-stelling onzer taal lijdt niet dat een Zelf-standigh wóórdt voor een by-voeghlijk ghe-stelt werde, want men zeght niet Man ghroot, broodt Wit: Maar, ghroot Man, Wit broodt’.

Uit-reegheling³²².

	Een Be-trekkende Voor-naam komt met het voor-ghaande Naam-woordt over een in Ghe-slacht en Ghe-tal; maar de Val is ver-scheiden, zo het na-vólghend Woordt een andere Val ver-eischt^323; als, De Man, welken ghy ghe-slaghen hebt, heeft u voor 't recht be-trokken.
	III. Alle per-soónlijke en be-paalde Werk-woorden hebben voor zich een Noemer van de zelfde Persoón en Ghe-tal^324; als, Ghódt schiep in 't be-ghin Heemel en aardt^325.

322 Vertaling van latijnse exceptio: uitzondering.

323 VS 4-5: ‘Exceptio. Relntivum, & antecedens, semper quidem conveniunt in genere, & numero: sed casus est diversus quando vox sequens alium casum regit’. Ook Van Heule 1625: 86: ‘Een betreckelike Voornaem, en moet altijt met het Zelfstandige woort in het geval niet over een komen’; evenzo Van Heule 1633: 110.

324 VS 6: ‘Omne verbum personale, & finitum, habet ante se nominativum ejusdem personae, & numeri’. Vgl. voor de term be-paalt: Ont-werp 23.

325 Ghódt ... aardt: Gen. 1:1.

[p. 62]

Regimen.	Heersching is, waar door eenighe Woorden de Vallen van andere ver-eisschen^326.
	De zelve heeft plaats in alle Woorden, be-halven in de Kóppel-woorden^327.

326 Vossius definieert heersching niet.

327 VS 20: ‘Omnes partes orationis regunt casus excepta Conjunctione’.

Van de Heersching der Naam-woorden.

	De Heersching der Naam-woorden is óft der Zelf-standighe, óft der By-voeghlijke.
	I. Een Zelf-standigh Naam-woordt heerscht een zelf-standigh Naam-woordt van een ver-scheide zaak in den Baarer^328; als, Israëls Kinderen.
	Die Platoos heele Schoól te boven ghing in't weeten.
	Zom-tijdts nóchtans wordt in plaats van den Baarer een om-schrijving met het woordeken Van ghe-bruikt; als, de gheheele Schoól van Plato, de Kinderen van Israël^329.
	De Heersching der by-voeghlijke Naam-woorden is óft een-voudigh óft twe-voudigh^330.
	De een-voudighe Heersching der zelve is, als zy een eenighen Val heerschen; naamlijk óft den Baarer, óft den Gheever^331.
	I. Alle ver-deelende zo Naam-woorden als ^+ Voornaamen, ins-ghe-lijx het woordeken Niemandt en alle andere, die als ver-deelende ghe-stelt worden, heerschen den meêr-voudighen Baarer, óft den een-voudighen van een ver-zaamelend Naam-woordt; als, Niemandt der Menschen is t'aller uuren wijs, De vijfde der Roomsche Koningen^332, enz.
	II. De Werk-woordighe By-voeghlijken en veel andere, die eenighe Hars-tóghten, als Ver-langst, Vrees, Zórgh, Kennis, óft het teghen-deel, ins-ghelijx die ghe-brek óft over-vloedt be-tekenen, heerschen den Baarer; als,

328 VS 16: ‘substantivum regit substantivum rei diversae in genitivo’. Kók en Vossius zijn nauwkeuriger dan Van Heule 1625: 87 (en Van Heule 1633: 111): ‘Als twee zelfstandige woorden by malkander gestelt worden, zo wort het een woort in den Baerer geboogen’.

329 Vgl. Van Heule 1633: 112: ‘In plaetse van de buyginge des tweden gevals gebruyken wy ooc wel eene omschrijvinge, ofte uyt breydinge, als De psalmen van David, De wijsheyt van Salomon, Het bouc van Iob’.

330 VS 19 en 30 onderscheidt beide categorieën in de praktijk.

331 Van Heule 1625: 89-91 en 1633: 113-115 noemen ook slechts bijvoeglijke naamwoorden met de tweede of derde naamval.

+ (51)

332 VS 19-20: ‘Adjectiva partitiva, seu nomina sint, seu pronomina, item substantivum nemo, & omnia partitivè posita, regunt genitivum pluralem, vel collectivi nominis singularem: ut ... Nemo mortalium omnibus horis sapit. ... Quintus regum Romanorum’.

[p. 63]

	Het menschelijk ver-standt is der toe-komstighe dingen on-weetigh^333.
	Iets quaadts be-dutcht^334. Der liefde zeker. Zy zijn vol zoeten wijns^335.
	III. Alle by-voeghlijke Naam-woorden heerschen den Gheever van een Persoón, dien iet ver-kreeghen óft ghenómen wordt^336; als,
	Een vrouw den Man nut. Hy is my naast^337.
	De twe-voudighe Heersching der By-voeghlijke Naam-woorden is, als zy twe Vallen heerschen.
	I. Waerdigh, On-waerdigh, Ghe-lijk, On-ghe-lijk, Eighen, Ghe-meen en dier ghe-lijke heerschen den Baarer en Gheever; als, De Zoon is den Vader ghe-lijk^338. Waar vindt men mijns ghe-lijk?

333 VS 21: ‘Adjectiva verbalia, multàque alia, quae animi affectionem, ut desiderium, curam, metum, notitiam, vel contrarium, significant, genitivum regunt ... Nescia mens hominum fati, sortisque futurae’.

334 VSa 21: ‘providus malorum’.

335 Van Heule 1633: 114: ‘Zy zijn vol zoeten Wijns’.

336 VS 21: ‘Adjectiva regunt dativum personae, vel rei, cui aliquid acquiritur, vel adimitur’. Vgl. ook Van Heule 1625: 90-91 en 1633: 117.

337 Vgl. uit VAR 384 de Nederlandse (!) voorbeelden ‘'t is my goet, & 't is voor my goet’.

338 VG 27-28: ‘Dignus, & indignus, more Graecorum, etiam genitivo junguntur’; daarnaast ook met een ablativus. ‘Similis, & dissimilis, proprius, & communis dativum, vel genitivum regunt. ... Patri similis filius’. Van Heule 1625: 90: ‘Gelijck begeert tot zich den Baerer ofte den Gever. ... Men vint ooc waerdich, by den Baerer, als Hy en is mijns niet waerdich, ook zo vintmen hetzelfde by den Gever, als Het en is my niet waerdich’. Evenzo Van Heule 1633: 115.

Van de Heersching der Werk-woorden.

	Nu vólght de Heersching der Werk-woorden, welke ins-ghe-lijx óft een-voudigh óft twe-voudigh is^339.
	I. Het Werk-woordt Zijn, wanneer 't een be-zit óft tót iet te behoóren be-tekent, heerscht den Baarer; als, 't Zy wy leeven, t'zy wy sterven, wy zijn des Heeren. t' Is eens ghoeden Herders zijn schaepen te scheeren, niet te villen^340.

339 Ook in VS 34 en 54 vinden we dit onderscheid.

340 VS 34-35: ‘Verbum Sum genitivum regit, cùm significat possessionem, aut ad aliquid pertinere. ... Sive vivimus, sive morimur, Domini sumus. ... Boni pastoris est, tondere pecus, non deglubere’. Vgl. over zijn Van Heule 1625: 103: ‘Als het Zelfstandig Werkwoort, voor Toebehooren genomen wort, zoo volgt de Baerer dikwils het werkwoort, als Wy zijn des Heeren ...’, en vooral Van Heule 1633: 122: ‘By het Werk-woort Zijn, hebben wy eenige manieren van spreken met het twede Geval die een eygendom beteykenen, als De aerde is des Heeren Domini est terra, Psalm 24. Alzo ook ... Boni pastoris est, tondere pecus Het is eenes goeden Herders, de kudde te scheren’.

[p. 64]

	^+II. De Werk-woorden, die eenighe harts-tóghten be-tekenen, heerschen den Baarer^341; als, Ghe-denk onzer. Ont-ferm u mijns.
	III. Alle Werk-woorden heerschen den Gheever van een persoón óft zaak, dien iet ver-kreeghen óft ghe-nómen wordt^342; als, Hy heeft hel my ghe-schonken. Hy heeft zijn zaak den Hóve van Hóllandt ver-toónt^343.
	IV. Alle zelf-standighe Werk-woorden, in de be-tekening van hebben, heerschen den Gheever; als, Den Koningen zijn lange handen, dat is, de Koningen hebben lange handen^344.
	V. Alle over-ghaande Werk-woorden heerschen een lijdenden An-klaagher; als, Ghe-lukkigh is het Vólk, welk den Heer an-neemt^345.
	VI. Ins-ghe-lijx heerschen eenighe on-over-ghaande Werk-woorden een An-klaagher van haar oór-sprong óft van een ver-wante be-tekening^346; als, Ik leef den Tijdt van twintigh jaaren^347.

+ (52)

341 VS 38: ‘Verba, quae affectionem animi significant, regunt genitivum’. Van Heule 1625: 103: ‘Genadig zijn ende ontfermen, Begeeren tot haer den Baerer ... ook vintmen Gedenken ende Troosten, byden Baerer’.

342 VS 41: ‘Omne verbum regit dativum personae, aut rei, cui aliquid acquiritur, aut adimitur’.

343 Van Heule 1625: 104: ‘Alle Werk-woorden die eene gevinge ofte ontneminge beteykenen, die begeeren tot haer den Gever’, en Van Heule 1633: 122: ‘Alle Werk-woorden die eene gevinge ofte ontneminge beteykenen, die begeren tot haer het derde geval, als ... Ic vertone mijne zake den hove’.

344 VS 42: ‘Verba substantiva, habendi significatione, regunt dativum ... An nescis longas regibus esse manus?’

345 VS 44: ‘Verba transitiva cujuscunque generis regunt accusativum patientem’. Van Heule 1625: 104: ‘Alle Werk-woorden begeeren tot hun, den Aenklager, te weten in een Byvouglik [adjectivum] des Mannelicken geslachts...’, waarna verschillende uitzonderingen volgen. Van Heule 1633: 123: ‘Vele Werc-woorden, [bij woorden] des Mannelicken gheslachts, in het Eenvoudich komende, veranderen de By-woorden in het Vierde geval, als ... Geluckig is het volc, welck de Heere aen-neemt, ende Geluckich is het volck welck den Heere aen-neemt’.

346 VS 46: ‘Quaedam intransitiva regunt accusativum suae originis, vel cognatae significationis’.

347 VAR 400 noemt in dit verband vivere aetatem.

Van de twe-voudighe Heersching der Werk-woorden.

I. De Werk-woorden van ghe-hueghen en ver-gheeten heerschen den Baarer óft An-klaagher; als, Hy ver-gheet mijns naams, óft, mijnen naam^348.

348 VS 54: ‘Verba memoriae, & oblivionis, genitivum regunt, vel accusativum ut, Obliviscitur nominis sui, vel nomen suum’. Vgl. Van Heule 1625: 103: ‘Vergeten, wort ook somtijts by den Baerer gestelt’.

[p. 65]

Van de on-be-paalde Werk-woorden.

	I. De on-be-paalde Werk-woorden, zonder voor-ghaande Val, eisschen voor zich een Werk-woordt, welk wil óft maght be-tekent; als, ik wil leeren. Ik kan zonder dy niet leeven^349. Zommighe ver-eisschen oók daar be-neffens het Ledeken Te; als, ik be-gheer te leeren. Ik ver-magh niet zonder u te leeven^350.
	^+II. Na een be-paaldt Werk-woordt vólght veel-tijdts een on-be-paaldt, voor zich hebbende een An-klaagher, de welke ont-knoópt^351 wordt door een Noemer en het woordeken Dat; als, Ik ben blijd dijnen Vader wel te vaaren, dat is, dat dijn Vader wel-vaart. Dezen be-veelt hy zonder zórgh te zijn, dat is, dat hy zonder zórgh zy^352.

349 VS 61-62: ‘Verba infinita, sine casu antecedente, gaudent verbis voluntatem, aut facultatem, significantibus. ut, Cupio discere. Non possum vivere sine te’.

350 Een dergelijke parallel met kunnen en vermogen en de erop volgende infinitief zonder of met te vond ik elders nergens. Kók doet het voorkomen alsof de infinitief, niet het hulpwerkwoord van modaliteit, het voorzetsel te doet verschijnen. Of bedoelt hij met ‘Zommighe’ de werkwoorden die ‘wil of maght’ betekenen?

+ (53)

351 ont-knoopt: opgelost.

352 VS 62-63: ‘post verbum finitum sequitur ferè infinitivus habens ante se accusativum: qui resolvitur per nominativum, & conjunctionem quod, vel ut. Gaudeo patrem rectè valere. Hoc est, quòd rectè valeat. Hunc jubet sine cura esse. Id est, ut sine cura sit’.

Van de On-persoónlijke Werk-woorden.

	I. De on-persoónlijke be-drijvende Werk-woorden, die eenighe harts-tóghten be-tekenen, heerschen den An-klaagher van een persoón óft zaak; als, My jammert uwes. My ver-driet mijns levens^353. Den man be-rouwt dier daadt.
	II. Alle óverighe be-drijvende on-persoónlijke Werk-woorden heerschen ghe-meenlijk den Gheever met ghe-vólgh van een on-be-paaldt Werk-woordt^354; als, Het ghaat den Huis-man an zijn landen wel te mesten. Het be-taamt eener dóchter haaren Vader te ghe-hoórzaamen.
	III. De lijdende on-persoónlijke Werk-woorden óft worden vol-strektelijk ghe-stelt; als, Daar wordt ghe-vochten, ghe-schoóten, ghe-schreeven.

353 VS 66: ‘Impersonalia pathetica (sive significantia animi affectum) ... regunt accusativum personae cum genitivo personae, vel rei. Miseret me tui. Taedet me vitae’.

354 VS 67: ‘Caetera activae vocis impersonalia ferè dativum regunt, sequente infinitivo’.

[p. 66]

Oft zy heerschen na zich de Vallen der Per-soónlijke; als, My wordt'er ghe-zaayt nócht ghe-maayt^355.

355 VS 67-68: ‘Impersonalia passivae vocis, vel ponuntur absolutè: ut, Quid, agitur? Statur, luditur, pugnatur. Vel post se verborum personalium casum regunt. Dativum: ut ... Mihi istic nec seritur, nec metitur’.

Van de Deel-woorden

I. De Deel-woorden heerschen de zelve vallen als de Werk-woorden, daar zy van komen^356; als, Jan, zijnen Vader heftigh lievende, wenscht voor hem te sterven.

356 VS 73: ‘Participia adsciscunt casus suorum verborum’.

⁺Van de t'zaamen-voeghing der By-woorden: en eerstlijk van de Over-een-komst der zelve³⁵⁷.

I.	De By-woorden worden meest ghe-voeght by Werk-woorden en de Deel-woorden der zelve; als, Spoet u langzaamlijk. Quaâlijk ghe-wonnen, quaâlijk ver-slonnen^358.
II.	Als, Na-dat, zo-haast, zo-haast-als, en meêr andere, worden by den Toóner en An-voegher ghe-voeght^359; als, Als ik min, óft, minne.
III.	Niet, ver-biedende, wordt by den Ghe-bieder ghe-voeght; als. Quel dy niet. Werp na-maals de schult op my niet^360.
IV.	Niet en óf, vraaghende, worden by den Toóner ghe-voeght^361; als

+ (54)

357 VS 75: ‘De adverbiis. Ac primùm de eorum convenientiâ’.

358 VS 75: ‘Adverbia plurimùm verbis adjunguntur, & verborum participiis: ut, Festina lentè. Malè parta, malè dilabuntur’. In hetzelfde verband dezelfde voorbeelden in VAR 452. Vgl. Ont-werp 44.

359 VS 81-82: ‘Ubi, postquam, cùm, simul, simulac, simulatque, indicativis, & subjunctivis verbis, adjunguntur’. Onder II en IV bepsreekt Kók met name voegwoorden (vgl. Ont-werp 47-48). Werd hij in verwarring gebracht door Van Heule 1633, die immers de voegwoorden te zamen met de bijwoorden etc. als ‘helpwoorden’ behandelde? Maar ook Vossius behandelt deze zaken onder ‘De adverbiorum constructione cum certo verbi modo’.

360 VS 83: ‘Ne prohibentis, & imperativis, & subjunctivis verbis adjicitur: ut, Ne crucia te. Ne post conferas culpam in me’. In Kort be-ghrijp 107 wijdt Kók een beschouwing van een halve pagina aan de plaats van het woord niet in de zin.

361 VS 83: ‘Ne, An, Num interrogantis, indicativum amant’.

[p. 67]

Leeft hy niet?

Of raast hy?

Maar zo óf een twijfeling be-tekent, zo wordt het by den Toóner en den An-voegher ghe-voeght; als,
Zy twijfelen óft eerlijk óf schandelijk ghe-daan zy³⁶².

362 VS 83: ‘At cùm sunt dubitantis, subjunctivum postulant. ... Honestúmne factu sit, an turpe, dubitant’.

Van de Heersching der By-woorden.

I. De Spruitelingen der By-woorden heerschen den Val haarer Eerstelingen; als, Hy heeft aller best ghe-leeft. Hy komt my te ghe-moet^363.

II. De By-woorden van ghe-brek en over-vloedt heerschen den Baarer; als. Wainigh Wijns^364, Meêr waters, als biers.

363 VS 77: ‘Adverbia derivata primitivorum suorum casus regunt ... Optimè omnium vixit ... Venit obviam mihi’.

364 VS 79: ‘Adverbia copiae, & inopiae, genitivum regunt. ut, Parùm vini’.

⁺Van de t'zaamen-voeghing der Voor-zetsels.

I. alle Voor-zetsels heerschen den Gheever (55) óft Anklaagher³⁶⁵; als,
By den Man.
Tót der Vrouw óft Vrouwe, en tót de Vrouw.

+ (55)

365 Van Heule 1625: 107: ‘Deze voorzettingen, als Tot by, Voor, Tegens, Nevens, Boven, Binnen, Buyten, Om, Ontrent, Tusschen, Op, Onder, Door, Naer, Met, In, Aen, begeeren naer haer den aenklager, als Tot den Man, By den Hemel ... Deze voorzettingen en hebben maer alleenlic, den Aenklager in het Eenvoudig getal van de woorden des Mannelicken geslachts. De voorzettingen Van, in, uyt, begeeren somtijts den Ofnemer naer haer, als Van den Man, ofte Van den Vaderen, In den dag’. Daarentegen Van Heule 1633: 100-101: ‘Daer zijn eenige Help-woorden, welke voor de woorden des mannelicken geslachts, (in het eenvoudich getal) komende de zelve woorden, in het derde geval, doen verbuygen, deze woorden zijn Tot, By, Voor, tegens, tegen ...’. Kók volgt hier Vossius niet, die bij een aantal voorzetsels in het Latijn de ablativus signaleert.

Van de t'zaamen-voeghing der Kóppel-woorden.

I. De Kóppel-woorden kóppelen ghe-lijke vallen der buighzaame Woorden, en ghe-lijke Wijzen der Werk-woorden; als,
Wy zijn stóf en schaduw.

Het Kindt heeft veel ghe-daan en ghe-leden³⁶⁶.

366 VS 88: ‘Conjunctio similes casus in declinabilibus: similes modos in verbis copulat. Ut, Pulvis, & umbra sumus. Multa tulit, fecitque puer’.

[p. 68]

II. Dat en op-dat worden by den An-voegher, en alle andere Kóppel-woorden by den Toóner en An-voegher ghe-voeght; als,
Op-dat ik kome en hem onderwijze.
Hoe-wel hy ghe-lukkigh is, óft zy, hy moet nóchtans sterven.

Van de t'Zaamen-voeghing der In-wurpsels.

I.	O en Ho, een uit-barsting be-tekenende, heerschen den Noemer, An-klaager en Roeper; als, O kloeke Man^367! Ho den ghe-trouwen Herder^368. O Vader! Veel-tijdts wordt nóchtans het woordeken o uit-ghe-laat-en^369; als, Onze Vader, die in de Hemelen bist.
II.	Ach, foey en dier ghe-lijke, heerschen den Noemer, Gheever en An-klaagher^370; als, Ach ik ellendighe^371. Foey my on-waerdighen. Ach de schoóne Vrouw.
III.	We heerscht den Baarer en Gheever; als, We mijns, óft my^372.

367 VS 91: ‘O, exclamandi particula, nominativum, accusativum & vocativum regit: ut, O vir fortis’.

368 VAR 467: ‘O praeclarum custodem ovium’, door Vossius als een ellips beschouwd: hij vervolgt: ‘Integre erit: O quàm habemus praeclarum custodem!’.

369 VS 91: ‘Sed cùm levior est affectus, fere omittitur ô.’

370 Afwijkend van VS 92: ‘Pro, vel proh, item ah, & vah, regunt accusativum, & vocativum’.

371 VS 92: ‘Ah me miserum’.

372 Afwijkend van VS 92: ‘Hei, & vae, dativum regunt: ut, Hei mihi’.