Skiplinks

  • Tekst
  • Verantwoording en downloads
  • Doorverwijzing en noten
Logo DBNL Ga naar de homepage
Logo DBNL

Hoofdmenu

  • Literatuur & taal
    • Auteurs
    • Beschikbare titels
    • Literatuur
    • Taalkunde
    • Collectie Limburg
    • Collectie Friesland
    • Collectie Suriname
    • Collectie Zuid-Afrika
  • Selecties
    • Collectie jeugdliteratuur
    • Basisbibliotheek
    • Tijdschriften/jaarboeken
    • Naslagwerken
    • Collectie e-books
    • Collectie publiek domein
    • Calendarium
    • Atlas
  • Periode
    • Middeleeuwen
    • Periode 1550-1700
    • Achttiende eeuw
    • Negentiende eeuw
    • Twintigste eeuw
    • Eenentwintigste eeuw
Cursus zestiende- en zeventiende- eeuws Nederlands (1987)

Informatie terzijde

Titelpagina van Cursus zestiende- en zeventiende- eeuws Nederlands
Afbeelding van Cursus zestiende- en zeventiende- eeuws NederlandsToon afbeelding van titelpagina van Cursus zestiende- en zeventiende- eeuws Nederlands

  • Verantwoording
  • Inhoudsopgave

Downloads

PDF van tekst (1.76 MB)

XML (0.58 MB)

tekstbestand






Genre

sec - taalkunde


© zie Auteursrecht en gebruiksvoorwaarden.

Cursus zestiende- en zeventiende- eeuws Nederlands

(1987)–A. de Korne, T. Rinkel–rechtenstatus Auteursrechtelijk beschermd

Vorige Volgende
Regelnummers proza verbergen

18 De beeldenstorm

Op 19 augustus 1628 begon Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647) aan het net-handschrift van zijn levenswerk, de Neederlandsche Histoorien. Het doel van dit werk over de vaderlandse geschiedenis was om de gegevens van geschiedschrijvers als Bor en Van Meteren, zoveel mogelijk aangevuld en getoetst, tot een epos in proza te bundelen ter nagedachtenis en tot onderwijs van vorsten en volken. Op 23 februari 1638 voltooide Hooft het twintigste boek. De eerste twintig boeken omvatten de periode vanaf de overdracht der heerschappij door Karel V aan zijn zoon Filips II in 1555 tot de moord op Willem van Oranje in 1584. Het duurde echter nog tot 1642 voor de Neederlandsche Histoorien ter perse gingen en in dat jaar in druk verschenen. In deze tijd werkte Hooft onder andere aan het Vervolgh van zijn levenswerk. Hoewel hij aan zijn geschiedwerk nog tien boeken wilde toevoegen, zijn er slechts zeven geschreven. Deze behandelen drie jaar uit

[pagina 152]
[p. 152]

de periode van Leicester. Na de dood van Hooft is het Vervolgh in 1654 door zijn zoon, Arnout Hellemans, uitgegeven.

De genoemde periode van 23 februari 1638 tot november 1642 besteedde Hooft volgens zijn biograaf Geeraerdt Brandt (1626-1685) aan het ‘ooverzien, schaaven en drukken’ van de Neederlandsche Histoorien. Hij moest, voor het drukken begon, de onzekerheden met betrekking tot de buiging en de spelling die hem al jaren hadden beziggehouden, trachten te overwinnen. Zijn bezigheden op dit punt vonden hun weerslag in de Waernemingen op de Hollandsche Tael (omstreeks 1638) en de Gedenknis (eind 1641).

Het net-handschrift van de Neederlandsche Histoorien is overgeleverd. Het wordt bewaard op de Universiteitsbibliotheek van de Universiteit van Amsterdam (signatuur IIC4). Van deze autograaf van Hooft, dat wil zeggen van dit werk geschreven door Hooft zelf, zijn twee bladen afgebeeld: folio 224v (de achterkant van blad 224) en folio 225r (de voorkant van blad 225). De tekst van f. 224v dient op f. 225r ingevoegd te worden, en wel op de plaats van het verwijzingsteken. De afgebeelde passage staat in de druk van de Neederlandsche Histoorien in het derde boek.

De illustraties laten zien dat Hooft zich van twee schriftsoorten bediende. In een brief aan zijn zwager Joost Baak van 10 december 1635 verantwoordde Hooft zijn keuze voor het moderne humanistische schrift in plaats van het oude cursieve schrift dat hij tot die tijd gebruikte. Voorbeelden van Hoofts oude manier van schrijven zijn de lopende tekst en de invoeging op folio 224v. Als voorbeelden van het nieuwe schrift kunnen genoemd worden de woorden nu eerst tussen de tweede en derde regel en het gedeelte hoope van het, tussen de regels 4 en 5.

Om het oude schrift van Hooft te kunnen lezen zijn enige aanwijzingen en oefening noodzakelijk. Lastige letters zijn: δ (d), ϑ (e), φ (h), ʃ (s), en ʒ (z). Daarnaast wordt de letter n verlengd wanneer deze voor een enclitisch woordje staat (bijvoorbeeld dieŋmen (r. 8 van de tekst van de illustratie). De ligatuur & staat voor het woord ‘ende’ (of ‘en’). Een ligatuur is overigens een vaste verbinding van lettertekens waarbij deze lettertekens een andere vorm hebben gekregen dan wanneer ze afzonderlijk voorkomen. Hulpmiddelen bij het lezen zijn de punt op de letter i en het streepje op de letter u: daarmee wordt het onderscheid tussen de letters i, u, m en n, vooral wanneer deze in combinatie gebruikt worden, duidelijker.

Goed is te zien hoeveel wijzigingen Hooft in zijn oorspronkelijke tekst heeft aangebracht. Sommige daarvan zijn te dateren op grond van het gebruikte schrift, andere niet. Voorbeelden van wijzigingen van voor 1635 zijn: de invoeging op folio 224v die thuishoort in r. 1 en de verandering van het in 't in r. 5. Wijzigingen van na 1635 zijn de omzetting van de participiumconstructie in r. 4 in een hoofdzin en de vervangingen van de &-ligatuur door het woord ende (9) of en (11). Niet te dateren zijn de verandering van stoudt in stoud (14) en het doorhalen van de negatie en het schrappen van de uitgangen in de regels 6, 5 en 4 van onderen. Een systematische bestudering van dergelijke veranderingen zou ons meer kunnen leren over Hoofts taalkundige opvattingen in die tijd.

[pagina 153]
[p. 153]


illustratie
Folio 224v en 225r van Hoofts handschrift van de Neederlandsche Histoorien. De afgebeelde passage komt overeen met r. 5 (werpen) tot en met r. 32 (schiet) van de transcriptie.


[pagina 154]
[p. 154]

Tot slot zij vermeld dat er bepaalde systematische verschillen bestaan tussen het handschrift en de eerste druk van de Neederlandsche Histoorien waaruit we een fragment genomen hebben: als voorbeeld kan genoemd worden de vervanging van de spelling ae door aa, zoals in het woord Markgraaf (7 van de transcriptie van de druk). Daarnaast komen ook incidentele verschillen voor. Bij het onderhavige fragment zijn dat het wegvallen van het woord heen (17) (vergelijk 21 van de transcriptie) en de verandering van Noortdeure (laatste regel) in voordeure (31 van de transcriptie).

Pieter Corneliszoon Hooft (1581-1647) geeft in zijn levenswerk de Neederlandsche Histoorien uit 1642 een beschrijving van de Beeldenstorm. Hij vertelt hoe in 1566 in drie dagen tijd meer dan vierhonderd kerken in de Nederlanden geplunderd werden. De stad Antwerpen herbergde op dat moment veel vreemdelingen vanwege de jaarmarkt. Het Mariabeeld dat anders bij die gelegenheid altijd tentoongesteld werd, werd nu opgeborgen in het koor om iedere vorm van aanstoot te vermijden. Desondanks ontstond er gekibbel in de kerk, omdat sommige mensen het Mariabeeld vroegen of ze uit angst naar het koor was gegaan, en of ze ook ‘Vive le Gueux’ wilde roepen. Hoewel de kerk naar aanleiding daarvan ontruimd en gesloten werd, werden er geen verdere maatregelen getroffen.

 

1Des anderen daaghs ('t volk weeder in en ontrent de voorzeide kerke 2 t' zaamenrottende) werd het krakkeel teeghens 't Mariebeeldt hervat. 3 Een ouwt wyfken, zittende voor 't koor, met waslicht te koop, en om 4 offerpenningen t' ontfangen, begost 'er teeghens aan te kribben, en den 5 jongens asch, en vuilnis, naa 't hooft te werpen; misschien geterght, 6 door dien men haar zeide, dat 'er geen trek meer in die koomanschap, en 7 tydt was de kraam op te breeken. De Markgraaf, Schout der stadt ('t was 8 heer Ian van Immerzeel) en de Majestraat op 't Stadthuis vergaadert, om 9 nu eerst den wykmeesteren 't betrachten der laast ingestelde waake te 10 beveelen, worden verkundschapt van 't ongemak, en maaken zich derwaarts, 11 op hoope van het, door 't ontzagh hunner jeeghenwoordigheit te stillen. 12 Ook verschooyd' er een groot deel, op hunne vermaaning. Anderen gaaven 13 voor, dat zy 't lof wilden hooren: dien men zeide, dat daar, dien 14 aavondt, niet af vallen zouw; en zy het wel eenen dagh, zonder dat, 15 maaken. Eenighen meenden, zoo die van de wet zelf vertrokken, dat zy 16 den drang naa zich, en van daar zouden sleepen. Dies traadē Burgher-17meesters naa 't raadthuis, om eintlyk de schutters in waapenen, en op 18 hunne kaamers te doen koomen; en porden de schaar aan, die buiten stond, 19 van daar te scheiden. De kerk deed men sluiten; op een deur naa, om de 20 rest te loozen. De Markgraaf, hebbende met zyn trauwanten, buyten 21 gearbeidt, om yder zyns weeghs te wyzen, keerde weederom binnen, daar hy 22 noch eenighe Scheepenen vond; en bestond, met hun, het ooverschot voorts 23 te veirdighen. Onder deeze, als de hartnekkighsten, en daarom zoo lang 24 gemart hebbende, werden 'er gevonden, die 't met forsen gelaate, en

[pagina 155]
[p. 155]

25 weërspannighe woorden, weigherden. Daarentussen boorde weeder een hoop 26 graauws, tot deeze deur in: zulx Immerzeel, het opgeevende, de kerk 27 verliet, en achter zich sluyten deed, om Burghermeesters te volghen, en 28 anderen raadt te zoeken. Zoo ras was hy niet wegh, oft het gink 'er op 29 een zingen van Psalmen, met luide keel. De schatmeester en regeerders 30 der kerkegoederen, hebbende de Heilighe beenderen en kleinoodjen in de 31 paykaamer gebraght, schikken zich ter voordeure uit. 'T geboefte van 32 buiten, daar op, schiet toe; verkraft die poort; en slaat voorts al 33 d' andere oopen. Markgraaf en Majestraat, op deezen roep, begeeven zich 34 weeder derwaarts: maar schrikkende van den ontallyken toeloop, en 't 35 gedruis, dat ter kerke uitklonk, dachten genoegh te doen te vinden, 36 aan 't verzeekeren van 't stadthuis, dat niet ongedreight bleef. 37 'T gespuis, terwyl, zynde alle reede, ontzigh, en achterzorgh 38 oovergekoomen, met bylen, haamers, houweelen, in de vuyst, aan 39 blutsen, breeken, en plonderen. Beelden, taafreelen, altaaren, zonder 40 achting op ouderdoom, konst oft kostelykheit, werden gevelt, geklooft 41 aan stukken, en daar heen gesmeeten, oft voor buit wegh gedraaghen; 42 met zoo heet een heevigheit, en voortslaand een moedwil, dat zy voor 43 middernacht, zoo groot, heerlyk, en prachtigh gesiert een kerk, als 'er 44 weenigh in Europe te vinden waaren, tot een ‘ydel’, en aakelighe romp 45 maakten. Noch kon 't hen niet verzaaden. Zy streeven door de straaten, 46 met barnende keersen, en 't geroofde waslicht in der handt, als bezee-47telingen oft uitgebrooke krankzinnighen schreeuwende Vive le Gueux; 48 en schenden, al wat zy van kruisen oft heilighen, in 't oogh kryghen.

De Beeldenstorm

Vragen

1 Wat voor genitivus is Des anderen daaghs? Vertaling:
1/2 Hoe worden de haakjes rond de participiumconstructie met t' zaamenrottende in de vertaling weergegeven?
Benoem de participiumconstructie met t' zaamenrottende.
2 krakkeel =
3 Begrens de participiumconstructie met zittende.
Wat betekent 't koor?
waslicht: singularis of pluralis? Vertaling:
Welke nevenschikking brengt het voegwoord en tot stand? Vertaal de nevengeschikte zinsdelen.
4 begost is de verleden tijd van het werkwoord ...
Waarnaar verwijst 'er teeghens?
kribben =
5/7 Benoem misschien ... breeken redekundig.

[pagina 156]
[p. 156]

6/7 dat ... breeken: los de samentrekking op. Hoe valt die te beschouwen? Leg uit waarom de handel van het oude vrouwtje afgedaan heeft.
7 Wat is een Markgraaf?
En een Schout?
Benoem Schout der stadt redekundig.
7/8 Hoe worden de haakjes rond 't was ... Immerzeel in de vertaling weergegeven?
8 Majestraat =
Begrens en benoem de participiumconstructie met vergaadert.
9 Benoem wykmeesteren redekundig. Vertaling:
Wat voor genitivus is der laast ingestelde waake?
10 worden: welke tijd? Verklaar het gebruik daarvan (zie par. 7.2.). Wat wordt bedoeld met 't ongemak? Vertaling:
Wat wordt bedoeld met derwaarts?
11 Wat voor genitivus is hunner jeeghenwoordigheit?
12 Ook =
verschooyd' =
12/3 gaaven voor =
13 Wat wordt bedoeld met 't lof?
Benoem dien redekundig. Welk syntactisch verschijnsel treedt hier op?
13/5 dien ... maaken: beoordeel de samentrekking in dit gedeelte.
Vertaal dien ... maaken.
15 zoo =
zoo ... vertrokken: waarbij fungeert deze bijzin als bijwoordelijke bepaling? Wat wordt bedoeld met die van de wet?
vertrokken: welke wijs?
zy: waarnaar verwijst dit pronomen?
16 drang =
Dies =
Los de afkorting in traadè op.
16/7 Is Burghermeesters bepaald of onbepaald?
17/8 om ... koomen: ook hier is sprake van...
18 Waarnaar verwijst hunne?
Welke functie heeft het werkwoord doen hier?
19/20 Wat wordt bedoeld met de rest?
20 buyten =
21 Wat wordt bedoeld met yder?
Wat voor genitivus is zyus weeghs?
Benoem daar taalkundig.
22 Wat zijn Scheepenen?
bestond =
23 veirdighen =
Benoem als taalkundig.
als de hartnekkighsten: naar de vorm is deze woordgroep als een ... te beschouwen. Vertaling:
24 gemart =
Waarnaar verwijst 't?
gelaate: singularis of pluralis?

[pagina 157]
[p. 157]

26 Verklaar de uitgangs-s in graauws.
Waarnaar verwijst deeze?
zulx =
28 raadt =
28/9 Vertaal Zoo ... keel.
29/30 Vertaal regeerders der kerkegoederen.
30 Wat zijn de Heilighe beenderen en kleinoodjen?
31 paykaamer =
schikken zich [...] uit =
32 verkraft is een wisselvorm van...
33 roep =
34 Begrens en benoem de participiumconstructie met schrikkende.
ontallyken =
35 gedruis =
35/6 dachten ... bleef: waartoe besluiten de Markgraaf en Majestraat (33)?
37/9 'T gespuis ... plonderen: wat ontbreekt hier? Hoe heet een dergelijke constructie? Vertaal deze zin.
37 Benoem terwyl taalkundig.
39 taafreelen =
40 konst =
41 Vertaal daar heen.
voor =
42 voortslaand =
Waarnaar verwijst zy?
43 heerlyk =
44 romp =
45 streeven: welke tijd?
46 Van welk werkwoord komt het deelwoord barnende?
47 De participiumconstructie met schreeuwende kan op twee manieren begrensd worden. Geef aan om welke mogelijkheden het hier gaat en waarnaar de voorkeur uitgaat?
48 van =
heilighen =


Vorige Volgende

Footer navigatie

Logo DBNL Logo DBNL

Over DBNL

  • Wat is DBNL?
  • Over ons
  • Selectie- en editieverantwoording

Voor gebruikers

  • Gebruiksvoorwaarden/Terms of Use
  • Informatie voor rechthebbenden
  • Disclaimer
  • Privacy
  • Toegankelijkheid

Contact

  • Contactformulier
  • Veelgestelde vragen
  • Vacatures
Logo DBNL

Partners

Ga naar kb.nl logo KB
Ga naar taalunie.org logo TaalUnie
Ga naar vlaamse-erfgoedbibliotheken.be logo Vlaamse Erfgoedbibliotheken