Anathema's 3

[p. 21]

Catalogus

Het lezen van de catalogus behorend bij de Goya-tentoonstelling in het Mauritshuis heeft op mij een onvergetelijke indruk gemaakt.

Voor de manier waarop Jeannine Baticle, volgens de inleiding conservatrice bij de afdeling schilderijen van het Musée du Louvre te Parijs, de werken van commentaren heeft voorzien ben ik zo vol van bewondering dat ik besloten heb om haar voorbeeld na te volgen. Vooral de manier waarop zij het genie van de schilder weet te karakteriseren in een paar woorden, die onmogelijk op een ander van toepassing zouden kunnen zijn, en de meesterlijke wijze waarop zij de toeschouwer attent weet te maken op details die hem anders ongetwijfeld ontgaan zouden zijn, maken dat deze teksten werkelijk iets toevoegen aan de schilderijen zelf; iets wezenlijks, waardoor de voorstelling als het ware vóór onze ogen tot leven komt.

De commentaren van Jeannine Baticle zijn met andere woorden een verpletterend démenti van de (gelukkig weinig aangehangen) opvatting dat het maar het beste is om bij een kunstwerk alleen feiten en historische bijzonderheden te vermelden. De teksten zijn het beste bewijs dat over schilderijen wel degelijk iets zinvols kan worden gezegd, en dat de specialist wel degelijk in staat is om de ogen van de leek te openen voor het Schone.

De begeerte om ook de ogen van leken te openen en hen te helpen door te dringen tot het geheime universum van de kunstenaar, bracht mij er toe om op mijn beurt commentaren te schrijven bij een aantal schilderijen van mijn keuze. Natuurlijk heb ik niet de illusie dat ik de perfectie waarmee Jeannine Baticle dat gedaan heeft kan evenaren of zelfs maar benaderen; vandaar ook dat ik, daar waar mijn eigen krachten tekort schoten, geen weerstand heb kunnen bieden aan de impuls om uit haar teksten te citeren.

Moge het resultaat voor de lezer even verrijkend zijn als het le-

[p. 22]

zen van deze catalogus voor mij was.

1. Madonna met kind, door Hans Memling

Dit tafereel stelt een madonna met kind voor, gezeten aan een tafel. Achter het hoofd van de madonna zien wij een zg. stralenkrans, een veel voorkomend motief op schilderijen uit die tijd. De moeder staat op het punt het kind een appel te geven; het kind steekt wel de hand uit naar de vrucht, maar dit gebaar lijkt in tegenstelling te zijn tot het punt waarop zijn blik gericht is en tot de peinzende uitdrukking van zijn ogen. De schilder heeft hiermee vermoedelijk uitdrukking willen geven aan twee verschillende werelden.

Het is heel goed denkbaar dat Memling als model voor de madonna een bekende uit zijn onmiddellijke omgeving heeft gekozen; wellicht is dit voor het kind eveneens het geval. De fraaie en rijke kledij is karakteristiek voor de eeuw waarin Memling leefde.

2. Echtpaar, door Jan van Eyck

Op dit schilderij zien wij een man, Giovanni Arnulfini, die een nog jonge vrouw bij de hand houdt. De vrouw verkeert in blijde verwachting. Wij delen de mening, dat de schilder daarmee heeft willen uitdrukken dat beide figuren in een nauwe betrekking tot elkaar staan, bruid en bruidegom zijn of wellicht man en vrouw. Het palet is bijna monochroom te noemen en de sombere gestalte van de man, met een eigenaardige grote hoed op, wint hierdoor nog aan expressie. Deze hoeden blijken toen in de mode te zijn geweest zoals opgemaakt kan worden uit dit schilderij. Op de achtergrond bevindt zich een spiegel, waarin het hele tafereel nog eens wordt weerkaatst. Van de verdere voorwerpen noemen wij een lichtkroon waarin zich één kaars bevindt, een toen nog gebruikelijke vorm van verlichting, terwijl het hondje op de voorgrond op een indringende wijze van de dierenliefde van de schilder getuigt. Dit schilderij zou vergroot of verkleind kunnen worden zonder dat de voorstelling er door zou veranderen.

3. De geboorte van Venus, door Botticelli

Staande in een door de zee gedragen schelp staat een jonge vrouw. Haar kledij vertoont een opvallende gelijkenis met die van de Eva

[p. 23]

van Dürer, de Judith van Cranach (maar zonder de hoed), of de Olympia van Manet (maar zonder het muiltje). Deze toiletten blijken toen in de mode te zijn geweest. De schilder heeft zijn model met bijzondere sympathie bekeken en zo kwam een zeer geslaagd portret tot stand.

De lichte, fijne toetsen en het zeer genuanceerde koloriet dragen er niet weinig toe bij dit schilderij te verlevendigen.

4. Mona Lisa, door Marcel Duchamp

Dit schilderij stelt een jonge vrouw met een snor voor, gezien tegen een berglandschap. Een andere versie, in detail enigszins verschillend, en waarvan de authenticiteit wordt betwijfeld, bevindt zich in het Musée du Louvre in Parijs. Ondanks de betrekkelijk kleine afmetingen is dit een volledig bewerkt portret van een uitzonderlijk karakter. Zonder in willekeurige interpretaties te willen vervallen schijnt ons de glimlach omsluierd te zijn door iets raadselachtigs.

De snor is met een genuanceerd koloriet uitgebeeld; zou dit detail, zoals wel opgemerkt is, verband kunnen houden met de hypothese dat Mona Lisa in werkelijkheid een jonge man was? Het is inderdaad opvallend dat zij op de andere versie deze snor niet draagt. Ook het onderschrift, luidend: l.h.o.o.q., ontbreekt.

In de lichtbehandeling kan aan Leonardo worden gedacht.

5. De Stier, door Paulus Potter

De schilder heeft deze voorstelling op indringende wijze gekarakteriseerd. Op stilistische gronden zijn wij van mening dat dit schilderij ook een koe kan voorstellen. Met nadruk moet echter nog eens worden gezegd dat alle geportretteerden zich steeds met volle tevredenheid herkenden in de beeltenissen van Potter.

Wij kennen in het werk van Potter geen ander voorbeeld van een gegeven dat zo sterk beeldend in de schildertaal werd omgezet.

6. De Staalmeesters, door Rembrandt van Rijn

Zowel voorstellling als compositie is van een grote originaliteit. De twee hoofdfiguren, gezeten achter een tafel, zijn omringd door vijf andere personen waarvan er één een hoed op heeft. De figuren

[p. 24]

op de achtergrond kunnen niet worden geïdentificeerd. De zittende personages bladeren in een boek. Opvallend zijn het zeer genuanceerde koloriet en de puntige karakterisering. Op de gezichten kan zowel minzaamheid worden afgelezen als ernst.

7. Meisje in het blauw met brief, door John. Vermeer

Het meisje is kennelijk in blijde verwachting; dit thema is ook wel door andere schilders in beeld gebracht (cat. 2).

De inhoud van de brief kan niet meer met zekerheid worden vastgesteld.

8. Marat in het bad, door Louis David

Toen Marat, een van de leiders van de Franse revolutie, door een fanatieke jonge vrouw in zijn bad was gedood eerde David zijn nagedachtenis met dit schilderij. Een van de biografen van David heeft dit stuk de titel gegeven: Ils l'ont eu. De positie van de man in het bad, met zijn achterovergezakte hoofd en de neerhangende arm, maakt deze titel zeer plausibel.

De schilder heeft dit tafereel natuurlijk nooit zo kunnen zien, maar zich zo ingeleefd in de situatie dat de toeschouwer er nu nog getuige van meent te kunnen zijn. Op een soort kist naast het bad, die de vermoorde gebruikte als schrijftafel, staan de woorden a marat, david. Wij zijn de mening toegedaan dat deze woorden in werkelijkheid niet op deze kist voorkwamen, maar daar door de schilder zijn aangebracht om zijn bewondering voor Marat uit te drukken.

9. Studie van een non, door Goya

De jonge vrouw draagt de kledij van een non. Haar gelaatsuitdrukking is boeiend en tevens raadselachtig, want zou zij niet als non zijn gekleed, dan zou deze vrouw ook voor een Maja kunnen doorgaan. Het is niet onwaarschijnlijk dat juist deze raadselachtige uitdrukking Goya sterk heeft geboeid.

10. Onbekend

Dit schilderij was gedurende vele jaren niet terug te vinden. Onlangs kwam het door toeval onder onze aandacht. Het kwam van ver en kon niet worden bestudeerd. Zelfs een goede foto ontbrak.

[p. 25]

(N.B. Bij deze laatste tekst heb ik geen passend schilderij kunnen bedenken, maar dat illustreert misschien nog beter hoe Jeannine Baticle er ook onder de ongunstigste omstandigheden in slaagt om commentaar te geven. Want hoe ongelofelijk dat ook mag schijnen, deze tekst heb ik evenals de er onmiddellijk aan voorafgaande - nummers 9 en 10 dus - letterlijk uit de echte catalogus overgeschreven.)