De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 11]

2. Over de stijfheid en de soepelheid in een roman. Over de korte vergelijking en de lange roman

Logica, logos, woord, - wie woorden neerzet, doet hij dat niet volgens de wetten van de logica? En als je met vorm bezig bent en formuleert, gebruik je dan niet het liefst formules? Rede? Ratio? Waarom houdt de literatuur, de letterkunde, daar in het algemeen niet van? Hebben we nog zin om een gedicht te lezen, of een verhaal, als we het vermoeden hebben gekregen, dat het erg rationeel is opgezet? Literatuur is, vinden we, juist een bij uitstek irrationele zaak. Hoe komt het dan dat je geen vertrouwen hebt in een dichter die niet zijn verstand gebruikt? Goed, op al deze vragen past, als antwoord, het woord ‘associatie’. De dichter associeert. Hij verbindt logische eenheden via gedachtensprongen die niet logisch zijn, maar beeldend. Wat is beeldend?

Twee wagons van een trein worden met elkaar verbonden door één haak, de ene wagon neemt de andere mee. En ze worden van elkaar afgehouden door zogenaamde buffers. Door die buffers stoten ze elkaar af. Zo is het met de zinnen in een verhaal. Je zorgt ervoor dat de ene zin de andere meeneemt, maar je zet er punten tussen, komma's, puntkomma's, dubbele punten, streepjes... Wie niet het verschil weet tussen een puntkomma en een punt, maakt geen goed gebruik van zijn middelen. Wie niet een komma op de juiste plaats kan zetten kan niet schrijven.

Logica door het hele verhaal heen, dezelfde logica, is zoiets als een fiets waarvan het stuur vastzit. Een goed verhaal toont sprongen, verschikkingen, kreukels, kraakt. Een

[p. 12]

goed verhaal zit stikvol afbeeldingen. Alleen al door woorden te gebruiken: ‘paard’, terwijl je paard bedoelt, gebruik je afbeeldingen - de meeste schrijvers weten dat niet eens. Als de logica tussen je woorden dezelfde is als de logica van je beelden, gebruik je vergelijkingen. Met vergelijkingen kom je de lezer tegemoet op zijn eigen terrein, dan begrijpt ie beter wat je bezielt.

Heeft hij dat eenmaal begrepen, dan moet je niet, hoe verleidelijk het soms ook zij, met diezelfde vergelijking doorgaan. De vergelijking is een operatie die op (zeer) korte termijn werkt; het beste werkt de vergelijking in een flits. Hetzelfde geldt voor het gebruik van de logica. Toch is een verhaal een reeks van zinnen die, hoe ze ook gerangschikt zijn, noodzakelijk in die volgorde staan. Als je een paar van die zinnen met elkaar verwisselt, zal dat de gedachten van de lezer extra doen opspringen, maar of hij het verhaal dan nog uitleest is de vraag.

De meeste literaire teksten zijn erg vluchtig. De diepe indruk die een tekst kan maken op de lezer gaat meestal toch snel voorbij. Het is daarom raadzaam ervoor te zorgen dat de tekst gewicht krijgt, of duur. Speciaal als schrijver van vluchtige inzichten moet je zorgen voor een basis, of huis. Je schrijft een roman. Een roman moet een zekere lengte hebben, en volume, als de klankkast van een viool. Een roman moet het vermogen hebben om te resoneren. Het grootste probleem bij het schrijven van een roman is de lengte. De schrijver schrijft en hij denkt: hoe lang moet ik doorgaan?