De schrijver, zijn schaamte en zijn spiegels

[p. 13]

3. Over de noodzaak, in een roman, van complexiteit, samenhang en emotie. Waarom een schrijver, hoe graag hij ook zou willen, geen automaat is

Over de noodzaak van complexiteit, in een roman. Veel romans en verhalen zijn niet te lezen omdat ze niet complex genoeg zijn.

Wat is ‘complex’? Je noemt iets complex als het één geheel is, maar niet in één oogopslag kan worden begrepen. ‘Complex’ is vaak synoniem met ‘leven’, waarschijnlijk omdat het te maken heeft met groeien; het duurt meestal een tijdje voordat iets goed complex is.

Als je een roman schrijft, een goeie roman, die dus complex is, dan moet je daarvoor de tijd nemen. Voor zover complexiteit bestaat uit ‘samenhang’ of ‘structuur’ zou je een automaat kunnen nemen, die genereert wel een of andere structuur voor je. Voor die automaat zou je instructies moeten schrijven, een programma, en dat programma zou door de nodige complexiteit op zich al interessant zijn. Toch moet je niet denken dat je ooit een automaat kunt verzinnen, of een programma, dat een roman voor je kan schrijven.

Want er is nóg een eigenschap die voor een roman geldt: namelijk dat hij begrepen dient te worden. En wát een automaat ook kan, begrijpen doet hij niets. Bijvoorbeeld, als hij, bezig met schrijven, een zin produceert, heeft hij geen idee van wat die zin kan betekenen; hij weet dus ook niet welke zin daar het beste op volgen kan.

Hoe moeten we ons het mechanisme van het begrijpen

[p. 14]

voorstellen? Begrijpen is: een samenhangend geheel (A) afbeelden op een ander samenhangend geheel (B). Welnu, A kan dan misschien door een automaat gegenereerd worden, en B misschien ook wel, maar dat afbeelden kan een automaat nu net niet; een mens kan dat juist heel goed. Anders gezegd: voor het lezen van een roman heb je een mens nodig.

Een interessant verschil tussen een automaat en een mens is verder dat een automaat in zijn werkwijze geen verschil maakt tussen wat belangrijk is en minder belangrijk. Alles krijgt van hem hetzelfde gewicht mee. Bij een mens is dat anders. Een mens kan van iets zeggen, of vinden: dit is belangrijk, en hij doet dat op grond van wat hij in andere omstandigheden gevoel noemt, emotie. Als je kiest voor iets, doe je dat uitsluitend uit emotie. Een automaat kan niet kiezen, hij heeft geen emotie die hem leidt.

Heeft literatuur veel met emotie te maken? In de zin van het gestelde moeten wij zeggen: als literatuur niet voortkomt uit emotie is het geen literatuur.

Daarom weet een automaat nooit wanneer hij stoppen moet, en omgekeerd zal een lezer die niet gevoed wordt met emotie altijd stoppen met lezen. 't Is dus om redenen niet van ideële, maar van technische aard dat een roman emoties oproept. En dit, tenslotte, geeft op de vraag: hoe complex moet een roman wezen, het antwoord: zo complex als de gevoelens van de lezer zijn.¹

(Voor de, door cijfers aangeduide, notities zie blz. 105 en volgende.)

1 Complexiteit in een roman, je ziet het al aan de zinsbouw. Maar waarom is het nodig, zal men zeggen. Kenmerkt een goede schrijver zich juist niet door een strakke, eenvoudige verteltrant. Inderdaad. Vanzelfsprekendheid is, voor wie zich van taal bedient, een eerste eis. Bovendien is taal daar geschikt voor. Het is heel goed mogelijk om, als je iets bedoelt, alleen maar de naam te noemen van de klasse waartoe dat wat je bedoelt, behoort. De lezer vult dat wel in. De schrijver doet niets anders. Het werkt en het mechanisme ervan is heel eenvoudig. Maar behalve eenvoud heeft een mens behoefte aan stijl. Met stijl bedoel ik het vermogen van de schrijver datgene wat hij zeggen wil zo te formuleren dat hij, voortdurend, de vrijheid heeft een keus te doen uit de verschillende mogelijkheden om de zin waarmee hij begonnen is, af te maken, of een nieuwe zin te beginnen, terwijl aan het eind van zijn verhaal het totaal aan gekozen voortzettingen een duidelijke voorkeur voor een bepaalde keus verraadt. Nadruk op ‘vrijheid’ en ‘bepaald’. De stijl van een zin weerspiegelt de geest van degene die hem heeft geschreven. Daarom is zo'n zin altijd ingewikkelder dan, objectief gezien, nodig is. Taal is sowieso altijd ingewikkelder dan nodig is.